Зміцер Хведаравіч Жылуновіч

У залежнасці ад погляду на мэты і задачы літаратурнай творчасці былі прыхільнікі сацыялагічнай і эстэтычнай крытыкі. Зм. Жылуновіча даследчык адносіць да сацыялагічнай крытыкі, паколькі ён бачыў у літаратурным творы «фактар уплыву на масы з мэтай абуджэння ў апошніх нацыянальнае і сацыяльнае свядо-масці».

Класавы падыход да ацэнкі выртасці літаратурных твораў без уліку спецыфікі мастацтва як эстэтычнай з'явы збедніў Гартнага як пісьменніка, а яго пазіцыю літаратурнага крытыка зрабіў спрошчанай і абмежаванай. Гэта выяўляецца ў артыкулах «Этапы развіцця беларускае літаратуры», «Літаратурныя падзеі ў 1926 г., «Шкоднае ў літаратуры» і інш. Асабліва яскрава пазіцыя Зм. Жы-луновіча акрэслена ў яго рэцэнзіі (за подпісам Дорндорф) на «Гісторыю беларускае літаратуры» М. Гарэцкага. Аўтар рэцэнзіі, палемізуючы з гісторыкам літаратуры адносна ацэнкі творчасці Зм. Бядулі і М. Багдановіча, заяўляў: «Дзіву даешся, як можна вы-соўваць за аснову творчасці спакойную думу, правышаць творчасць з агульна-людскімі элементамі над творчасцю з класа-вымі адзнакамі». Менавіта па гэтай прычыне (перавага класавага над агульначалавечым) многае ў творчай спадчыне Ц. Гартнага не ўспрымаецца сучасным чытачом. Тыя ж творы, дзе перамагае гу-маністычная тэндэнцыя, вытрымалі праверку часам.

Ц. Гартны спрабаваў свае сілы ў драматургіі (ён аўтар п'ес «Хваля жыцця», «Сацыялістка», «На стыку», «Дзве сілы»), зай-маўся мастацкім перакладам (у яго перакладзе на беларускую мову выйшла першая кніга А. Фадзеева «Апошні з удэгэ». Мн., 1932), пісаў літаратуразнаўчыя артыкулы пра творчасць А. Пушкіна, А. Міцкевіча, Л. Талстога, В. Брусава, А. Блока.

У канцы 20 - пачатку 30-х гадоў Ц. Гартны напісаў шэраг твораў, прысвечаных рабочаму класу. Яны ўвайшлі ў зборнікі «Гоман зарніц» і «Наступ на горны» (1932). Не ўсе творы вызна-чаюцца мастацкай дасканаласцю.

Тэма вёскі адлюстравана ў апавяданні «Пахучы зяб» (1930), аповесці «Зялёны шум» (1931), рамане «Перагуды» (1935). Асэн-соўваючы перамены ў вёсцы, Ц. Гартны не здолеў паказаць калек-тывізацыю як складаны драматычны працэс, як ломку традыцыйнага сялянскага ўкладу жыцця. Падзеі «вялікага пералому» паказаны ў творах павярхоўна, згодна з устаноўкамі вульгарна-сацыялагічнай крытыкі. Персанажы пазбаўлены псіхалагічнай заглыбленасці, у большасці сваёй яны плакатаыя, ілюстрацыйныя. Творы будуюцца па прывычнай, агульнавядомай схеме. Так, у аповесці «Зялёны шум» Юстын Плот - былы вяско-вец, цяпер прадстаўнік рабочага калектыву - прыехаў у родную вёску, каб правесці землеўпарадкаванне, растлумачыць аднавя-скоўідам перавагі калектыўнага спосабу гаспадарання. Яго пад-трымліваюць бяднейшыя сяляне, а вакол заможнага гаспадара Ацася Папелкі гуртуюцца тыя, хто не хоча ісці ў калгас. Кулакі робяць спробу забойства актывіста, але гэта ім не ўдаецца. Твор заканчваецца поўнай перамогай прыхільнікаў новага жыцця.

Прыкладна па такой жа схеме пабудаваны і сюжэт рамана «Перагуды», які таксама не вызначаецца высокім мастацкім узроўнем.

Ц. Гартны стаў ахвярай рэпрэсій. Яго арыштавалі 15 кас-трычніка 1936 г. па сфабрыкаванай справе «як акгаўнага ўдзельніка контррэвалюцыйнай фашысцкай арганізацыі, выкрытай у Мінску».

А перад гэтым была знішчальная крытыка ў кнізе А. Канако-ціна «Літаратура - зброя класавай барацьбы» (1931), дзе за-крэслівалася лепшае з таго, што было зроблена пісьменнікам. «Мы далёкія нават ад таго, - сцвярджаў А. Канакоцін, - каб лічыць прабацькам пралетарскай літаратуры і такіх пісьменнікаў, як Ц. Гартны… У сваёй дарэвалюцыйнай творчасці ён не падняўся да вышыні свядомасці волі пралетарыята. Там няма разумення за-дач пралетарскай рэвалюцыі».

У 1931 г. Ц. Гартнага выключылі з камуністычнай партыі. У га-зеце «Савецкая Беларусь» ад 21 стуцзеня 1931 г. была надрукавана Пастанова Прэзідыума і парткалегіі ЦК КП(б) Б ад 16 студзеня 1931 г. па справе У.М. Ігнатоўскага і 3. Ф. Жылуновіча, у якой былі наступныя словы: «Нацыянал-апартуністаў - агентаў нацдэ-маўскай контррэвалюцыі, рупараў класавага ворага, здраднікаў партыі - Ігнатоўскага і Жылуновіча - вон з кадраў КП(б) Б».

11 кастрычніка 1937 г., знаходзячыся ў зняволенні, не вытрымаўшы фізічных і маральных здзекаў, Зм. Жылуновіч (Ц. Гартны) памёр у Магілёўскай псіхалякарні.

Ен быў рэабілітаваны ў кастрычніку 1955 г. «за недаказанасцю злачынстваў» і толькі ў верасні 1987 г. - «за адсутнасцю саставу злачынства».

Ц. Гартны значна пашырыў дыяпазон беларускай літаратуры. Яму належыць заслуга ў асваенні тэмы горада, раскрыцці псіхалогіі рабочага чалавека, паэтызацыі яго працы. У гэтым вы-явілася наватарства пісьменніка. Разам з тым у яго творчасці знайшлі працяг лепшыя нацыянальныя традыцыі ў паказе жыцця сялянства. Творчая спадчына Ц. Гартнага з'яўляецца адметнай вя-хой на шляху развіцця і станаўлення беларускай літаратуры XX ст.

Спіс выкарыстаных крыніц

гартны зборнік паэт

1. Замбржыцкі Ю. Творчасць Ц. Гартаага // Маладняк. 1928. №12.

2. Піятуховіч М. Творчасць Ц. Гартнага // Гартны Ц. 36. тв.: У 4 т. Т. 1. Мн., 1930.

3. Стральцоў М. Жыццё ў слове, Мн., 1965.

4. Каваленка В., Мушынскі М., Яскевіч А. Шляхі развіцця беларускай савецкай прозы. Мн., 1972.

5. Бугаёў Дз. Дасягнутае і страчанае // Полымя. 1992. №3.

6. Клейнбарт Л. Творчасць Ц. Гартнага // Цішка Гартны ў літаратурнай крытыцы. Мн., 1928.

7. Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры. Мн., 1926.

8. Гартны Ц. Абеглы саманарыс майго жыцця // Пяцьдзесят чатыры дарогі. Мн., 1963.

9. Гартны Ц. Песні працы і змагання. Берлін, 1922.

Размещено на Allbest.ru