Творчасць Дастаеўскага і Гюго

Такім чынам, «Запіскі з Мёртвага хаты» - твор, створанае на аснове сінкрэтызм рэальных фактаў з біяграфіі пісьменніка і яго мастацкага, творчага метаду перадачы рэчаіснасці. «Гэта перш за ўсё мастацкі твор, у якім пісьменнік не толькі прайграваў рэальныя падзеі і вобразы канкрэтных людзей, - піша Н.І. Якушына, - але і, абапіраючыся на сапраўдныя факты, выкарыстоўваючы свае назіранні над пэўнымі асобамі, ствараў абагульненыя характары, дадумвае і развіваў асобныя эпізоды і сітуацыі. У той жа час Дастаеўскі імкнуўся да таго, каб чытач успрымаў яго кнігу як пэўнае сведчанне аб сапраўдных, а не выдуманых падзеях і людзях ».1 Доказам слоў Якушына служыць і той факт, што ў працэсе працы над« Запіскамі »Фёдар Міхайлавіч карыстаўся« Сібірскай сшыткам ». Так названыя патайныя запісы, якія пісьменнік вёў у гады зняволення. Іх крыху менш за пяць сотняў. На аснове «Сібірскай сшыткі» створана мноства сцэн, выведзеных у «Цыдулках з Мёртвага хаты».

Такім чынам, растлумачыўшы, што кніга Дастаеўскага кампілюе рэальнае і тыпізаваных, мы можам звярнуцца да няпростага пытання аб жанры «Запісак». Сярод асноўных праблемных пытанняў, якія ўзнікаюць у даследчыкаў у гэтай сферы, можна назваць наступныя: ступень аўтабіяграфічна «Запісак», іх дакументальнасць, ідэнтычнасць / падзел аўтара і апавядальніка, адносную самастойнасць кампанентаў формы, часовыя рамкі і інш Перш, чым прыступаць да разгляду розных пунктаў гледжання даследчыкаў творчасці Дастаеўскага на праблему вызначэння жанру, хацелася б абвергнуць дастаткова ходкае меркаванне аб структурнай хаатычнасці «Запісак з Мёртвага хаты».

Тое, што на першы погляд можа здацца хаосам, толькі след адлюстравання жыцця такой, якая яна ёсць. У гэтым і складаецца непаўторнасць творы. Прывяду цытату з «Роздум аб сістэмным аналізе літаратуры» М.Б. Храпченко, якая пацвярджае гэты пункт гледжання: «Бесперапыннасць плыні жыцця уступае ў проціборства з дасканалай скончанасць самага творы. Прыцягненне да яго ўнутранай гармоніі сутыкаецца з адлюстраваннем супярэчнасцяў рэчаіснасці, яе складанага разнастайнасці. І чым шырэй, вастрэй пісьменнік раскрывае гэтыя супярэчнасці, тым больш становіцца недасяжнай, неабавязковай ідэальная цэласнасць, поўная гармонія структурных суадносін творы. Увасабленне разнастайнасці, супярэчнасцяў рэчаіснасці робіць само адзінства, цэласнасць мастацкіх стварэнняў дынамічнымі, далёкімі ад застылых канонаў, нязменных «вечных» нормаў ».

Цяпер, як і ў папярэдняй чале, прысвечанай творчасці Віктара Гюго, хачу прапанаваць варыянты жанравых азначэнняў «Запісак» і разгледзець асобна кожны з іх.

Н.І. Якушына у працы «Ф.М. Дастаеўскі ў жыцці і творчасці »кажа пра праблему жанру« Запісак »наступнае:« Запіскі з Мёртвага хаты »нельга разглядаць як проста ўспаміны або дзённікавыя запісы. Гэта кніга нарысаў, кожны з якіх лагічна завершаны і ўспрымаецца як нешта цэлае і закончаная. Адзінства кіраўнікоў-нарысаў вызначае паступовае спазнаньне і асэнсаванне аўтарам усіх бакоў жыцця катаргі і яе насельнікаў ».

З тым, што «Запіскі» не проста ўспаміны або дзённікі мы ўжо пагадзіліся вышэй. А як нарыс (або кнігу, якая складаецца з кіраўнікоў-нарысаў) «Запіскі з Мёртвага хаты» характарызуе не адзін Якушына.

Т.С. Карлавага: «У апісанні Мёртвага хаты» аўтар да раздражнення рэалістычны ў жанры (запіскі, нарысы - амаль дакументальная проза) ».

Андрэй Бітаў: «Проза, з поўнай падставай прылічаем да нарысу, дакументалістыцы і публіцыстыцы ...»

Варлей Шаламов: «Мае апавяданні - своеасаблівыя нарысы, але не нарысы тыпу« Запісак з Мёртвага хаты ", а з больш аўтарскім тварам ...»

В.М. Захараў, у адрозненне ад вышэйназваных аўтараў, абвяргае дадзеную пункт гледжання: «Гэта не« дакументальныя »нарысы і не очерковый цыкл. Нарыс меркаваў фактычную дакладнасць. Не тое ў Дастаеўскага. Шматлікія выпадкі адступлення пісьменнікам ад фактычнай ў імя мастацкай дакладнасці ».

Аднак нельга і сцвярджаць, што некаторыя кіраўнікі, якія адносяцца не да самому Горянчикову - Дастаеўскаму, а да навакольных яго каторжанам, напрыклад «Новыя знаёмствы. Пятроў »,« Акулькин муж »(кіраўнік, самім Дастаеўскім названая« аповядам ») і інш не могуць быць аднесены да жанру нарысу. У той жа час, калі казаць пра «цыдулках» як аб тэрміне (гэта значыць як пра жанры, звязаным з разважаннямі аб пражытым і мае на ўвазе выраз асабістага адносіны аўтара або апавядальніка да апісванаму), то «Запіскі з Мёртвага хаты» ў гэтае паняцце ўключаюцца арганічна , (за выключэннем вышэйназваных устаўных кіраўнікоў-апавяданняў, кіраўнікоў-нарысаў).

Наогул варта адзначыць, што ў большасці даследаванняў пераважаюць характарыстыкі з адмоўнай пастаноўкай пытання: «Запіскі» Дастаеўскага - ні тое, ні другое, ні трэцяе.

В.Я. Лакшин: «Запіскі з Мёртвага хаты» - гэта не нарысы, не мемуары, не раман у строгім сэнсе слова ".

«Запіскі з Мёртвага хаты» не ёсць раман - у іх няма «раманічнай» ўтрымання, мала выдумкі, няма падзеі, якое аб'яднала б герояў, аслаблена значэнне фабулы (катарга - стан, быццё, а не падзея). Іх нельга назваць мемуарамі, Дастаеўскі надаў сваім успамінам аб катарзе ня аўтабіяграфічны ... сэнс. І самае істотнае: ён увёў выдуманага расказчыка, вобраз якога выключае внехудожественное чытанне творы. Аўтабіяграфічная і фактычная дакладнасць не ўваходзіла ў задума Дастаеўскага ». В.М. Захараў называе «Запіскі з Мёртвага хаты» «арыгінальным жанрам".

Так з чым жа мы сутыкаемся ў дадзеным выпадку? Бо вядома тое, што сам Фёдар Міхайлавіч заўсёды дакладна ведаў, што ён збіраецца напісаць, для яго жанравых кіданняў не існавала. У гэтым аспекце актуальна гучаць словы Туниманова: «Цікава ... папярэджанне Дастаеўскага - пра« бязладна »апавядання: яно давала большую свабоду пісьменніку, не які жадаў звязваць сябе якімі-небудзь жанравымі канонамі, паслядоўным развіццём сюжэту». Іншымі словамі, Туниманов кажа пра тое, што пісьменнік загадзя папярэдзіў чытачоў: што яны сустрэнуць на старонках яго кнігі, а затым даў волю свайму творчаму генію.

Тое ж самае адзначаў яшчэ і Л.М. Талстой, які аднёс «Запіскі з Мёртвага хаты» да твораў, змест якіх «хацеў і мог выказаць аўтар у той форме, у якой яно выявілася».

Хочацца ўдакладніць вось якую дэталь: у Дастаеўскага частыя збліжэння жанравых і нежанровых значэнняў слоў. В.М. Захараў лічыць, што «нежанровые значэння жанравых дэфініцый ў Дастаеўскага ... маюць значна большае значэнне, чым гэта можа здацца на першы погляд".

Цытую самога Фёдара Міхайлавіча. Вось як ва ўводзінах да «запіскі з Мёртвага хаты" ён апісвае нібыта знойдзеныя ім паперы Горянчикова: «Адна сшытак, даволі аб'ёмная ... Гэта было апісанне, (тут і далей - курсіў мой - Мусаева О.) хоць і бязладнае, дзесяцігадовай катаржнай жыцця, вынесенай Аляксандрам Пятровічам. Месцамі гэта апісанне перарывалася нейкаю другою аповесцю ... Катаржныя запіскі, - «Сцэны з Мёртвага хаты», як называе ён іх сам дзесьці ў сваёй рукапісы ... Некаторыя асаблівыя нататкі аб загінуўшым народзе ... »І ўсё гэта ў межах аднаго абзаца! Цяжка не задацца пытаннем: а што ж разумее пад жанрам сам пісьменнік?

Адказ - у «Дзённіку пісьменніка" за 1871. «Што такое ў сутнасці жанр? - Задумваецца Дастаеўскі. І адказвае, - Жанр ёсць мастацтва малюнка сучаснай, бягучай рэчаіснасці, якую адчуць мастак сам асабіста і бачыў на ўласныя вочы »(21, 76). Як лічыць В.М. Захараў, «жанр быў для Дастаеўскага не абстрактным, а канкрэтных паняццем: раманам, аповесцю, паэмай, аповядам».

Такім чынам, «запіскі» для Дастаеўскага і ёсць жанр, жанравае вызначэнне яго творы? Ці гэта, зноў жа ідучы за пісьменнікам, - жанр і зборнік жанраў адначасова?

Справа ў тым, што «запіскі» як жанр пачынаюць існаваць не толькі ў творчасці Дастаеўскага, але ў рускай літаратуры дзевятнаццатага стагоддзя ў цэлым. ("Запіскі вар'ята" (1835) Гогаля, «Запіскі паляўнічага» (1852) Тургенева, «Запіскі Інстытутка» (1902) Л. Чарской і інш) Але менавіта для Дастаеўскага «запіскі» былі жанрам арганічна блізкім, роднасным, паколькі давалі шырокі спектр магчымасцяў для раскрыцця ўнутранага свету чалавека. За «Запіскамі з Мёртвага хаты» рушылі ўслед «Запіскі з падполля» (1864), у форме запісак напісаны і раман Ф. М. Дастаеўскага «Падлетак» (1875). З усяго вышэйсказанага можна зрабіць выснову, што разгляданая ў дадзенай дыпломнай працы твор па жанру можна пазначыць як «запіскі з арганічна уключанымі ў іх кіраўнікамі-аповядамі, кіраўнікамі-нарысамі».

Цяпер хацелася б звярнуцца да выявы Аляксандра Пятровіча Горянчикова, выведзенага ў «Цыдулках» як апавядальнік - апавядальнік. Вобраз гэты загадкавы і неадназначны. Многія даследчыкі задаваліся пытаннем: навошта Горянчиков быў патрэбны Дастаеўскаму? Сапраўды - навошта?

У наяўнасці дыферэнцыяцыя аўтара ад героя ў двух аспектах: характар, склад злачынства і тэрмін зняволення ў катаргу. Вядома, што Дастаеўскі быў асуджаны за палітычныя погляды і правёў у «Мёртвым доме» чатыры гады. Горянчиков жа выведзены, як забойца сваёй жонкі, і правёў на катаржных працах не чатыры, а дзесяць гадоў. І ў той жа час думкі, пачуцці, ацэнкі, падзеі жыцця Аляксандра Пятровіча - гэта ўсё сам Дастаеўскі. У тэксце «Запісак» аўтар і апавядальнік часцяком - адно твар.

На думку Г. Фридлендера, «пра Горянчикове і яго злачынстве расказана ва« ўводзінах »да« Запіскі »... з мэтай адвесці магчымыя прыдзіркі цэнзуры». Менавіта таму, «загадзя паслаць« Уводзіны »тэксту« Запісак », Дастаеўскі на далейшых старонках мала лічыцца з ім».

Некалькі іншы пункт гледжання ў Захарава. Ён лічыць, што пісьменнік стварае Горянчикова з мэтай тыпізацыі сваёй асцярожны лёсу. (Пра гэта ўжо гаварылася вышэй.) Даследчык даказвае сваё меркаванне, цытуючы ліст Дастаеўскага брату: «Асоба мая знікне. Гэта запіскі невядомага, але за цікавасць я ручаюся »(п.2, 605).

Па-мойму, мае месца як першая прычына, так і другая. Горянчиков - гэта і варыянт ўхілення ад цэнзуры, і шлях да тыпізацыі асобы зняволенага ў катарзе.

Зараз аб складзе злачынства. Горянчиков - забойца, аднак Захараў пераканаўча даказвае, што апавядальнік у «Цыдулках» ўсведамляе сябе «не крымінальным, а палітычным злачынцам - і таму, што вольны ад пакут сумлення за прыпісаныя злачынства, і па шматлікіх намёках. Навошта крымінальнай злачынцу з дваран спатканне з жонкамі дзекабрыстаў, навошта забойцу жонкі спецыяльна паказваць рэвізору? .. »Як прыклад Захараў таксама прыводзіць сцэну, калі« Т-вский, польскі рэвалюцыянер, папярэджвае Горянчикова, якія хацелі прыняць удзел у «прэтэнзіі»: «Ці стануць шукаць завадатараў, і калі мы там будзем, зразумела, на нас1. зваляць абвінавачванне ў бунце. Успомніце, за што мы прыйшлі сюды. Іх проста высекуць, а нас пад суд »(4, 203)».

Вельмі цікавыя і важныя ў жанравым аспекце прасторава - часавыя характарыстыкі «Запісак з Мёртвага хаты».

Як і ў Віктара Гюго ў «Апошнім дне прысуджанага да смерці», прастора Мёртвага хаты замкнёна, абмежавана плотам катаргі. Нездарма ў чытача часам узнікае адчуванне нерухомасці быцця ў «Цыдулках». Як у ліпеньскі апоўдні перад навальніцай: ні ветрыку, ні хмурынкі, ні гуку. Але як навальнічны шквал абвальваюцца на чытача адчуванні ад гэтай карціны.

Пра «карціну» згадвае і Лакшин у працы «Біяграфія кнігі»: «На першы погляд у сюжэце« Запісак »няма руху. Перад намі яркая, але як бы статычная карціна ». Але гэта не недапрацоўка аўтара. Гэта яго творчы задума: намаляваць - словам! «Мне хацелася прадставіць увесь наш астрог і ўсё, што я перажыў у гэтыя гады, у адной нагляднай і яркай карціне", - піша ён (4, 220).

Мастацкае майстэрства пісьменніка падкрэслівае і Т.С. Карлавага. «Замкнёная прастора, як бы перастае быць прасторай, гэта значыць чымсьці шырокім і прасторным, - такое выява было дзіўна пэўным і мастацка дасканалым", - лічыць яна. А рух здзяйсняецца «у выглядзе пераходу з аднаго замкнёнага круга ў іншы», (параўнай: кругі «Ада» Дантэ).

Лакшин параўноўваў свабоду формы ў аповядзе Горянчикова з клубком і ніткай, тлумачачы «паўторы, вяртання назад і Зазіранне наперад» тым, што герой, апавядаючы пра гады зняволення, «вымаўляе папросту, што яму згадалася, без бачнай строгасці плана».

Аднак гэта ўспамін - апавяданне строга абмежавана і ўпарадкавана ў кампазіцыйнай форме. Кампазіцыйная завершанасць «Запісак» выяўленая ў суаднесенасці пачатковых і канчатковых кіраўнікоў кнігі. «Аўтар паступова знаёміць чытача з усімі галоўнымі бакамі і характэрнымі момантамі катаржнай жыцця. «Запіскі» даюць цэласную карціну ўсяго жыцця зняволенага - ад паступлення ў астрог і да выхаду на свабоду ».

Вельмі ярка і дакладна параўнала з ланцугом кампазіцыю кнігі Т.С. Карлавага: «Малюнак кампазіцыі« Запісак з Мёртвага хаты »падобны да катаржнай ланцуга. Звёны яе неаднастайныя ». Сапраўды, нераўназначныя па значэнні кіраўніка-нарысы, кіраўніка-навэлы «Запісак», але ўсе яны скаваныя паміж сабой змрочным чынам Мёртвага хаты. Ланцуг небеспрерывна, яна размыкается на ўваход і выхад. Выхадаў некалькі. Для Дастаеўскага - Горянчикова гэта - заканчэнне тэрміну зняволення і свабода. Для многіх выхадам з катаргі была смерць.

«У цэлым жа логіка кампазіцыі« Запісак з Мёртвага хаты », - лічыць Захараў, - гэта crescendo ідэі». Менавіта «крэшчэнда ідэі» абумоўлівае кампазіцыю, прымушае кнігу быць карцінай, - жудасным адлюстраваннем Мёртвага хаты.

Гаворачы аб статычнасці, замкнёнасці прасторы, мы можам той жа сказаць і пра час. З аднаго боку, яно лінейна: заключэнне - тэрмін - свабода. Гэтая лінейнасць абумоўлена кампазіцыйна. З іншага - паўтаранасць асцярожны будняў, мноства уражанняў і адчуванняў, штодзённых і аднолькавых для кожнага зняволенага, пазбаўляе час «сваёй галоўнай якаснай характарыстыкі - руху ад мінулага да будучыні". Час «губляе незваротнасць плыні і, падпарадкоўваючыся замкнёным прасторы, рухаецца па крузе».

«Адбываецца ўзбуйненне маштабу малюнка катаргі: прыбыццё, першы дзень, першы месяц, першы год, апошні год, апошні дзень тэрміну. Такія тыповыя вехі асцярожны лёсу кожнага арыштанта », - піша В.М. Захараў, абагульняючы і типизируя лёс Дастаеўскага - Горянчикова.

У завяршэнні размовы пра час у «Цыдулках» прывяду незвычайна дакладнае вызначэнне Т.С. Карлава: «Час тут дадзена і як сучаснасць, і як будучыню, ужо якое стала прайшлі. Яно ўяўляе сабой адначасовасць розначасовых ».

Сваю кнігу Дастаеўскі назваў «Запіскамі з Мёртвага хаты» не выпадкова. Назва гэта прыйшло да яго, магчыма, яшчэ ў гады зняволення. Як піша Мікалай Наседкіна, «у лісце да малодшаму брату Андрэю з Сяміпалацінск (ад 6 лістапад 1854 г.) Дастаеўскі дае ... жорсткую і змрочную фармулёўку-ацэнку свайму катаржных існавання:« А тыя чатыры гады лічу я за час, у якое я быў пахаваны жывы і зачынены ў труне ... ».

Усімі даследнікамі адназначна падкрэсліваецца метафоризация назвы «Запісак».

Як лічыць Т.С. Карлавага, «метафара« Мёртвы дом "аказваецца не проста ацэначнай формулай, яна вызначае структуру« Запісак »у цэлым». «Мёртвы дом" - гэта дом мёртвых жыўцом. Без свабоды ўсякая жыццё мёртвая; ёмішча людзей, пазбаўленых волі, можа быць толькі мёртвым домам. «Свабода або хоць нейкая мара аб свабодзе» вышэй за ўсё для арыштанта. Яна становіцца прынцыпам ў раскрыцці характараў, выступае як стымул сюжэтнага руху; на ёй трымаюцца многія жанравыя сцэны ».

Цікавае заўвагу робіць В.М. Захараў: «Падобная метафоризация зместу ўжо была ў рускай літаратуры, - піша ён, - у паэме Гогаля« Мёртвыя душы ». І ў Гогаля, і ў Дастаеўскага ключавыя вобразы сімвалізуюць «омертвление» людзей сацыяльным укладам жыцця самадзяржаўнай-чыноўніцкага дзяржавы. І «запіскі» Горянчикова - катэгарычнае адмаўленне гэтага ўкладу, парыў да «свабодзе, новага жыцця, ўваскрасення з мёртвых» (4, 232) ».

«Запіскі з Мёртвага хаты адкрылі шлях цэлай літаратуры аб катарзе, на катаржную тэму. І тут Дастаеўскі, бясспрэчна, быў першым. У кнізе «Творчасць Ф. М. Дастаеўскага і руская проза 20 стагоддзя »Юры Сохряков піша:" У нашы дні становіцца відавочным, што так званая «лагерная» проза мае для нашага грамадскага і мастацкага свядомасці не меншае значэнне, чым проза вясковая ці ваенная. Узнікненне гэтай прозы - з'ява ўнікальная ў сусветнай літаратуры.

Натуральна, што ў сваіх творчых пошуках прадстаўнікі «лагернай» прозы не маглі прайсці міма мастацка-філасофскага вопыту Дастаеўскага. Нярэдка яны прыходзяць да тых жа высноў, да якіх прыходзіў іх вялікі папярэднік, які сцвярджаў, што зло тоіцца ў чалавецтве глыбей, чым мяркуюць лекара-сацыялісты.

У нашы дні ні адно сур'ёзнае апавяданне пра лагернага жыцця, аб трагічных лёсах зняволеных людзей не можа паспяхова ажыццявіцца без уліку творчага вопыту аўтара «Запісак з Мёртвага хаты».

І пакаленне пісьменнікаў, якое адкрыла ў 20 стагоддзі «лагерную» прозу, атрымлiваць у спадчыну Дастаеўскаму шмат у чым, аж да лёсу, - яны аказваліся ў зняволенні па палітычных матывах і вымушаныя былі суіснаваць з злодзеямі, забойцамі, гвалтаўнікамі, якія лічаць сябе гаспадарамі жыцця.

У дадзенай дыпломнай працы, звяртаючыся да творчасці Дастаеўскага, я разглядаю дзве яго працы, «Запіскі з Мёртвага дома» і апавяданне «рахманая», паколькі лічу, што менавіта яны ў найбольшай ступені нясуць на сабе адбітак ўплыву «Апошняга дня прысуджанага» Віктара Гюго. І тут зноў паўстае пытанне аб арыгінальнасці жанравых распрацовак рускага пісьменніка, які вызначае «рахманую» як «фантастычны аповед".

Сюжэт апавядання «рахманая» заснаваны на рэальных падзеях. Штуршком да яго напісання «паслужыла чытанне Дастаеўскім газетных паведамленняў аб якія пачасціліся ў 70-х гг. 19 ст. выпадках самагубстваў сярод моладзі. Побач з тыпамі «ганарлівых» самагубцаў з арыстакратычных сем'яў, закранутых атэістычнымі і «нігілістычны» ідэямі, пісьменніка пабіў вобраз зусім іншай, «рахманай» самазабойцы - швачкі, Мар'і Барысавай, які выкінуўся з акна (пра што паведамілі Пецярбургскія газеты 2 кастрычніка 1876 г.) з выявай у руках »(24, 387).

Сам аповяд напісаны ў рэчышчы рэалізму, але фантастычная, па словах Дастаеўскага, яго форма. «Я азагаловіў яго« фантастычным », - удакладняе Фёдар Міхайлавіч у прадмове ад аўтара, - тады як сам лічу яго ў вышэйшай ступені рэальным. Але фантастычнае тут ёсць сапраўды, і менавіта ў самой форме апавядання ».

І тут жа, у прадмове, пад загалоўкам «Фантастычны аповяд», словы аўтара: "Я ... заняты быў гэтай аповесцю большую частку месяца. Цяпер пра самы аповядзе ... Справа ў тым, што гэта не аповяд і не запіскі ». Можна задумацца: а ці не супярэчыць Ці аўтар самому сабе? Але ведаючы, што ў Дастаеўскага частыя збліжэння жанравых і нежанровых паняццяў слоў, можна сцвярджаць: аўтар сказаў менавіта тое, што сказаць хацеў. Так, жанр твора - аповяд. Але аповяд, напісаны ў форме запісак. У той жа час па змесце апавяданне «рахманая» блізка прымыкае да жанру споведзі. Герой менавіта вызнаецца перад ўяўным слухачом. Літаратурная энцыклапедыя тэрмінаў і паняццяў раскрывае тэрмін «споведзь» наступным чынам: «Споведзь у літаратуры - твор, у якім апавяданне вядзецца ад першай асобы, прычым апавядальнік (сам аўтар або яго герой) ўпускае чытача ў самыя патаемныя глыбіні ўласнай духоўнага жыцця, імкнучыся зразумець« канчатковыя ісціны »аб сабе, сваім пакаленні». У слоўнікавага артыкуле згадваецца менавіта Ф.М. Дастаеўскі, як пісьменнік, творы якога найбольш набліжаны да споведзі. У «Лагодны» прысутнічае таксама уласцівы споведзі «матыў раскаяння».

Герой ля труны жонкі аналізуе і пераасэнсоўвае жыццё. Ён ходзіць па пакоях і думае, думае. Ён кажа ўслых не каму-небудзь, - сабе! Няшчасны муж, следча, не можа весці запіс думак і адчуванняў. І сапраўды гэтак жа ён, злачынцам усімі ліхвяр, не мае магчымасці распавесці камусьці тое, што ён успамінае і адчувае пакутліва. І таму-то Дастаеўскі і кажа, што гэта «не аповяд» па форме. Гэта нешта новае, незвычайнае, «фантастычнае».

Аднак Фёдар Міхайлавіч не лічыць сябе наватарам, першаадкрывальнікам формы. Віктару Гюго ён аддае пальму першынства. «Падобнае ўжо не раз дапушчалася ў мастацтве, - заўважае ён у прадмове да аповяду, - Віктар Гюго, напрыклад, у сваім шэдэўры« Апошні дзень асуджанага да смяротнага пакарання »ужыў амаль такі ж прыём, і хоць і не вывеў стэнаграфія, але дапусціў яшчэ вялікую непраўдападобнасці, выказаўшы здагадку, што прысуджаны да пакарання смерцю можа (і мае права) весці запіскі не толькі ў апошні дзень свой, але нават у апошнюю гадзіну і літаральна ў апошнюю хвіліну. Але не дапусці ён гэтай фантазіі, не існавала б і самога творы, - самага рэальнага і самога сама праўдзiвых творы з усіх ім напісаных ».

Такім чынам, галоўнай задачай аўтара, як гаворыцца ў заўвагах да «Лагодны», было знайсці верны «тон» і адзіна магчымую апавядальных форму, здольную перадаць трагізм «факту» адначасова «простага» і «фантастычнага» (24, 387).

Гаворка героя, які гаворыць сам з сабой, перададзена з незвычайнай дакладнасцю. «Я ўсё хаджу і хачу сабе ўразумець, гэта. Вось ужо шэсць гадзін, як я хачу зразумець і ўсё не зьбяру ў кропку думак. Справа ў тым, што я ўсё хаджу, хаджу, хаджу ... Гэта вось як было. Я проста распавяду ўсё па парадку ».

Прасочым жанравыя характарыстыкі аповяду, дадзеныя В.М. Захаравым. Згодна з яго пункту гледжання, аповяд мяркуе аднаго галоўнага героя, «калі ж іх некалькі (звычайна не больш двух-трох) - адзін з іх галоўны: гэта сам апавядальнік або той, пра каго аповяд». Сутнасцю ўтрымання для рускага апавядання з'яўляецца «выпадак» або характар. Аповяд мяркуе «адсутнасць сур'ёзнай прасторава-часовай распрацоўкі зместу».

«Рахманая» адпавядае гэтым параметрах, нягледзячы на «фантастычнасць». Адзін галоўны герой, ён жа - апавядальнік, - муж самазабойцы. У змесце пераплятаюцца «выпадак» і «характар» (нават два характару: яе, «рахманай», і яго, ліхвяра). Прасторава-часавыя характарыстыкі складаюцца разам толькі з дапамогай памяці апавядальніка.

З усяго вышэйсказанага можна зрабіць выснову, што «рахманая» сапраўды аповяд па жанры, але аповяд, напісаны ў форме запісак, і, з пункту гледжання зместу, светаадчування, блізка які прымыкае да споведзі.

Параўнальны метад ва ўжыванні да Гюго і Дастаеўскага

В. Гюго і Ф.М. Дастаеўскага з поўным правам можна назваць найвялікшымі пісьменнікамі свайго часу, якія аказалі (і да гэтага часу аказваюць) вялікі ўплыў як на французскую і рускую літаратуру ў прыватнасці, так і на сусветную літаратуру ў цэлым. Паколькі ў дадзенай кваліфікацыйнай працы я параўноўваю творы вышэйназваных аўтараў, то лічу патрэбным разгледзець сам прынцып компаративизма, асабліва шырока выкарыстоўваецца ў дадзенай чале, бо параўнанне - найважнейшы інструмент «разумення» як такога.

Спецыяльнай вобласцю параўнальнага літаратуразнаўства з'яўляецца супастаўляльнае вывучэнне з'яў, якія належаць да літаратурам розных нацый, розных эпох, розных аўтараў. У дадзеным выпадку гаворка пойдзе як раз пра супастаўленні твораў розных аўтараў, якія належаць да розных нацыянальным літаратурам, але ён рабіў прыблізна ў адзін час, і нават знаёмым асабіста.

Уплыў можа насіць як аднабаковы, так і двухбаковы характар. Іншымі словамі, гаворка ідзе аб пранікненні і ўзаемапранікнення твораў сябар у сябра. Магчыма ўплыў аднаго аўтара на іншага (як у нашым выпадку, бо хоць ўздзеянне Гюго на творчасць Дастаеўскага даказальна, аб адваротным кірунку - уплыве Дастаеўскага на Гюго - казаць не прыходзіцца), або ўзаемнае ўзаемапранікненне думак, ідэй, сюжэтаў, тым і інш ў творчасці аўтараў-сучаснікаў.

Пры дапамозе метаду кампаратывістыкі тэксты могуць супастаўляцца па генетычнаму і тыпалагічным прыкметах. У сітуацыі з Ф.М. Дастаеўскім і В. Гюго з вялікай доляй упэўненасці можна казаць аб генетычнай сувязі, паколькі ўплыў творчасці Гюго на пісьменніцкі геній Дастаеўскага прызнавалася апошнім неаднаразова, як у асабістай перапісцы з братам, так і ў літаратурных працах.

Генетычнае падабенства ўзнікае ў выніку непасрэднага кантакту. Аднак сам кантакт можа быць рознага ўласцівасці. У навучальным дапаможніку Зінчанка, Зусмана і Кирнозе прыводзяцца наступныя варыянты:

1) «асабістае знаёмства пісьменнікаў-сучаснікаў". Аўтары прыводзяць некалькі прыкладаў, і сярод іх - «асабістае знаёмства А. Белага з нямецкім паэтам Крысціянам Моргенштэрн. Гэты эпізод зьявіўся важнай вяхой ўнутранага развіцця рускага паэта. Падчас адзінай сустрэчы не было сказана ні слова. Аднак для А. Белага гэтая сустрэча набыла сімвалічнае значэнне. Пазней гэтая сустрэча стала важным матывам яго паэзіі. З Моргенштэрн звязваў А. Белы сваё тлумачэньне сучаснасці ». У выпадку з Дастаеўскім і Гюго нельга казаць аб уплыве асабістага знаёмства на творчасць Фёдара Міхайлавіча. Дастаеўскі ўспрымаў вялікага французскага пісьменніка праз яго творы, якія пачаў чытаць яшчэ з юнацтва. А сустрэцца ім пашчасціла ўжо ў сталыя гады, нашмат пазней напісання «Запісак з Мёртвага хаты».

2) Завочнае знаёмства пісьменнікаў аддаленых эпох. «Такое, напрыклад, прыцягненне А.Э. Мандельштама да Дантэ Аліг'еры. Творы пісьменнікаў мінулага аказваюцца тым самым залучанымі ў дынамічнае, «сённяшняе» развіццё культуры, пераходзячы з восі диахронии на вось сінхронна ». Прылічыць Дастаеўскага і Гюго да пісьменнікам «розных эпох» мы не можам, паколькі гэтыя аўтары былі сучаснікамі. Не можам мы казаць і пра «прыцягненні» Дастаеўскага да Гюго, так як творчасць рускага пісьменніка глыбока самабытна, індывідуальна. Аднак уплыў на пэўныя творы, на «Запіскі з Мёртвага хаты» у прыватнасці, прасочваецца даволі выразна.

3) «выпадкі, калі твор, не мела вялікага значэння для ўласнай літаратуры, падвяргаюцца міфалагізацыі ў іншай літаратуры. Такі лёс выпала, напрыклад, на долю раманаў Р. Джованьоли «Спартак» і «Авадзень» Л. Войніч. У савецкай літаратуры яны былі засвоеныя з асаблівай інтэнсіўнасцю, паколькі супалі адначасова з сацыяльнымі і мастацкімі запытамі часу ».

Таксама аўтары Вучэбнага дапаможніка надаюць вялікае значэнне валоданню «ўспрымае» пісьменніка замежнай мовай, на якім напісаны «успрыманы» ім крыніца. Бо перакладныя выданне ў той ці іншай ступені не можа не адрознівацца ад арыгінала; часам у пераклад ўплятаецца светаўспрыманне самога перакладчыка, яго валоданне сітуацыяй, гуляе ролю яго слоўнікавы запас і г.д. У сувязі з гэтым аспектам варта ўспомніць аб тым, што перад выданнем «Запісак з Мёртвага хаты» родны брат Ф.М. Дастаеўскага, Міхаіл, перакладае «Апошні дзень прысуджанага», у якім не выключана праўка самага Фёдара Міхайлавіча. Рускі пісьменнік валодаў французскай мовай і мог ўспрымаць творы Гюго, не асцерагаючыся магчымых пры перакладзе скажэнняў тэксту.

Аб якім жа выпадку «кантакту» можна казаць, даследуючы адбіткі, рэмінісцэнцыі «Апошняга дня прысуджанага» у «Цыдулках з Мёртвага хаты»? Зінчанка, Зусман, Кирнозе лічаць, што «значна часцей, кажучы пра« знаёмстве »таго ці іншага аўтара з іншаземным пісьменнікам, маюць на ўвазе не асабістыя зносіны, а кола чытання, тэатральныя ўражанні, пераклады. Вышэйшай формай «кантакту» двух аўтараў з'яўляецца арыгінальнае мастацкае твор, створанае з апорай на успрыманы ўзор. Часта компаративистские даследаванні пабудаваны менавіта па аспектному прынцыпе. Усе віды водгукаў аднаго аўтара на творчасць іншага разглядаюцца ва ўзаемасувязі, у сістэме ».

Аспекты, на падставе якіх можа адбывацца параўнанне, досыць шматлікія. «Параўноўваючы два творы, варта ўлічваць суадносіны жанраў, спосаб апавядання, кампазіцыю, сістэму персанажаў і спосабы іх пабудовы, тэматыку і матыўная структуру. Доказамі генетычных сувязяў з'яўляюцца пасведчання на ўзроўні стылю і мовы. Прадметам компаративистского аналізу становіцца таксама супастаўленне падобных (або кантрастуе) жанравых структур, кампазіцыйных схем, тыпаў канфлікту, спалучэнняў матываў і тым, спосабаў пабудовы і размяшчэння персанажаў ».

Інакш кажучы, генетычнае падабенства можна прасачыць па адным, двух або адначасова некалькіх аспектах. Пры гэтым варта вызначаць і ступень «рознасці» твораў, іх адрозненні адзін ад аднаго. «Обнаруженное падабенства не варта абсалютызаваць», - падкрэсліваюць аўтары дапаможніка. На самай справе, абсалютная падабенства, без спасылкі на крыніцу, будзе папросту плагіятам, а дадзены тэрмін у дачыненні да Дастаеўскага цалкам не выкарыстоўваецца і ў дачыненні. «Супастаўленне мае на ўвазе не толькі падабенства, але і адрозненні».

Тут таксама паўстае пытанне аб пэўных законах, па якіх адбываецца ўспрыманне. Два асноўных механізму рэцэпцыі (г.зн. перасячэння ўздзеяння і ўспрымання, які прыводзіць да спараджэння сэнсу) можна пазначыць як «пересоздание» і «аднаўленне». В.М. Жирмундский пісаў, што «пересоздание» ўяўляе сабой «новае творчасць са старых матэрыялаў». Адсюль вынікае, што ў тыпалагічным плане В.М. Жирмундский лічыць ўспрыманне роднасным творчасці. «На думку Л.Я. Гінзбург, «пересоздание» прадугледжвае таксама праецыраванне на іншага аўтара сваёй карціны свету і спосабаў яе ўвасаблення. «Аднаўленне» ж мяркуе гістарычны падыход, адчуванне дыстанцыі, адкрыццё «чужога» як такога ».

Мы можам сказаць, што Ф. М. Дастаеўскі, ствараючы сваё зусім выключнае, самабытнае твор, заснаваны на перажытых асабіста, рэальных падзеях, перачытаў і прачуў глыбока «Апошні дзень прысуджанага» Віктара Гюго. Ён не мог не перастварыць, творча пераасэнсаваў, асобныя карціны, пачуцці, танальнасці і інш, гаворка пра падабенствы і адрозненні у якіх пойдзе ў дадзенай чале.

Але спачатку хачу дадаць, што разам з генетычным выглядам ўзаемадзеяння ў творах Дастаеўскага прысутнічае выгляд тыпалагічны. Як піша Г. Фридлендер ў сваёй манаграфіі «Дастаеўскі і сусветная літаратура", "прадстаўленне аб адзінстве літаратур розных народаў, якія абапіраюцца на агульнасць праблем, пастаўленых перад імі гісторыяй чалавецтва, пераламілася ў дачыненні да Дастаеўскага да найбуйнейшым пісьменнікам - яго сучаснікам. Гаворка ідзе ... пра свядомым цікавасці Дастаеўскага да літаратурных з'яў часу, якія, па яго перакананні, ставілі праблемы, падобныя з тымі, якія займалі яго думку, даючы такое іх рашэнне, да якога ён як мастак і мысляр не мог застацца нейтральны ».

Да аднаго з такіх сучаснікаў - Віктару Гюго - Дастаеўскі выпрабоўвае цікавасць на працягу ўсяго жыцця, пачынаючы з юнацтва і да канца дзён.

Неўзабаве пасля паступлення ў Інжынернае вучылішча ў лісце да брата Міхаілу ад 9 жніўня 1838 малады Фёдар Дастаеўскі, пералічваючы кнігі, прачытаныя падчас вучэнняў у летніх лагерах пад Петергофе, скажа, што прачытаў за ўсё Гюго, акрамя п'ес «Кромвель» і «Эрнані» ( Лісты, 1, 47). Юнаку не было яшчэ 17-ці гадоў. Аб аповесці Гюго «Апошні дзень прысуджанага» малады пісьменнік успамінае перад эшафот 22 сьнежня 1849 года, цытуючы яе радкі ў развітальным лісце да брата з Петрапаўлаўскай крэпасці (9. 429-432). Асобныя падрабязнасці гэтай жа аповесці пераказвае князь Мышкін, герой рамана Дастаеўскага «Ідыёт», у доме Епанчиных. Мышкін перадае аповесць Гюго амаль даслоўна, ён - сведка пакарання. (Характэрна, што сам Дастаеўскі гильотинирования ніколі не бачыў. А дакладней: ці бачыў вачыма Віктара Гюго!)

У прадмове да публікацыі «Сабора Парыжскай Божай Маці» Дастаеўскі скажа: «Віктар Гюго, бясспрэчна, наймацнейшы талент, які з'явіўся ў 19-м стагоддзі» (20. 29). На заходзе жыцця, у траўні 1879, адказваючы на запрашэнне прыняць удзел у Міжнародным Літаратурным кангрэсе, Фёдар Міхайлавіч прызнаецца: «Асабіста мяне асабліва цягне да гэтага літаратурнаму урачыстасці тое, што яно павінна адчыняцца пад старшынствам Віктара Гюго, паэта, чый геній аказваў на мяне з дзяцінства такі магутны ўплыў »(Лісты, IV, 55, 380). Вось далёка не ўсе словы, сказаныя Дастаеўскім аб Гюго; яны толькі часткова ілюструюць павагу і захапленне класікам французскай літаратуры.

Характэрнай рысай, якая вылучае як французскага, так і рускага аўтараў з чарады іншых пісьменнікаў 19 стагоддзя, з'яўляецца іх найглыбейшы цікавасць да пікавым, стрэсавым сітуацыях ў жыцці чалавека, да складаным, супярэчлівым характарам, наогул схільнасць выходзіць за рамкі звычайнага.

Не ўваходзяць у стандартныя бытийные рамкі ні «Апошні дзень прысуджанага да смерці», ні «Запіскі з Мёртвага хаты», ні апавяданне «рахманая».

Такім чынам, як ужо згадвалася вышэй, пры параўнанні твораў варта ўлічваць суадносіны жанраў, спосаб апавядання, кампазіцыю, тэматыку, матыўная структуру, сістэму персанажаў, стыль і мова твораў.

І «Апошні дзень прысуджанага» Гюго, і «Запіскі з Мёртвага хаты» Дастаеўскага носяць антрапацэнтрычна характар. Іх тэма: унутраны свет чалавека, зняволенага ў няволю за якое-небудзь злачынства. (І ў тым і ў іншым выпадках гэта забойства, і ў тым і ў іншым злачынства не апісваецца, а асуджаны не адчувае пачуцці раскаяння і сораму, паколькі і для Дастаеўскага, і для Гюго ў дадзенай сітуацыі важна суадносіны кошту злачынства і пакарання.) Пакаранне зусім не выпраўляе чалавека, яно толькі прыгнятае, губіць душу канчаткова. Пакаранне - зло. Нездарма Дастаеўскі казаў, што «ўласцівасці ката знаходзяцца ў зародку амаль у кожным чалавеку. Але не роўна развіваюцца звярыныя ўласцівасці чалавека »(4, 155). «Зло і дабро вызначаюцца не столькі задаткамі чалавечай натуры, колькі скіраванасцю яе развіцця, - піша К.Г. Щенников. - Гістарычная сітуацыя, сацыяльны парадак ды і ўся гісторыя чалавецтва такім чынам правяраюцца на здольнасць рэалізацыі чалавечага ў чалавеку ». «Абодва пісьменніка паказваюць на велізарную пераўтваральны сілу« любові да бліжняга ». Каханне нясе велізарны адухаўляе патэнцыял. Пакаранне ж душыць, а не лечыць. У «Цыдулках з Мёртвага хаты» аўтар і яго двайнік Горянчиков ацэньвалі ўзровень сучаснай цывілізацыі псіхалогіяй катаржнікаў і катаў. У выніку заключэння, пакарання, забойца прымае ролю ахвяры, катам становіцца асудзілі. Гэтую думку праводзяць як Віктар Гюго, так і Дастаеўскі.

Магчыма, аўтары лічаць, што пакаранне павінна быць «ўнутры» чалавека; толькі праз маральныя пакуты душы адбываецца ачышчэнне злачынца. Так было з героем «Адхіленыя» Жанам Вальжаном (якога вылечыла не дваццаць гадоў катаргі, а чысціня святара Мириэля). Так здарылася і з Радзівонам Раскольнікавым. На думку Щенникова, «Гюго і Дастаеўскага адзінай вера ў зыходнае і непарушнае маральнае пачатак асобы, настойліва супрацьпастаўляецца імі вучэння аб сацыяльнай і гістарычнай абумоўленасці свядомасці і паводзін чалавека. З даверам да непарушнай маральнай прыродзе чалавека і ў Гюго, і ў Дастаеўскага звязана вера ў масы, у іх духоўнасць - перакананасць у тым, што чалавек з нізоў, абцяжараны заганамі і забабонамі, не павінен быць адлучаны ад гістарычнага творчасці ».

Гэтую ж думка мы можам прасачыць і ў аповядзе Дастаеўскага «рахманая». Г. Фридлендер праводзіць паралель паміж «Апошнім днём асуджанага» і «Лагодны» не толькі ў жанравай, але і ў ідэйным аспекце. «Герой рамана Гюго асуджаны законам за ўчыненае ім злачынства. Але і герой «Лагодны» - таксама злачынца, хоць не перад асобай дзяржаўнага закона, а перад судом сваёй сумлення і вышэйшай, агульначалавечай маралі. Дастаеўскі ... пашырыў і пераасэнсаваў філасофскую праблематыку рамана Гюго. Герой «Лагодны» не стаў фізічным забойцам. Але ён здзейсніў не менш страшнае - маральнае - забойства, заглушыўшы чалавечае пачатак у самім сабе і з-за гэтага стаўшы прычынай пакут і гібелі іншага чалавека ». Менавіта герой «Лагодны» нясе належнае пакаранне - духоўныя пакуты, знаходзячы ў іх прасвятленне і ачышчэнне. Фізічнае ж заключэнне, пагроза пакарання, прымушаюць злачынца думаць пра сябе, а не пра зробленым.

У жанравым аспекце, а таксама ў своеасаблівай форме пабудовы твораў Дастаеўскага і Гюго таксама можна прасачыць падабенства. «Апошні дзень» Гюго мы вызначылі як «сацыяльна-псіхалагічную, напісаную ў форме дзённіка (запісак) аповесць». Жанр «Запісак з Мёртвага хаты» Дастаеўскага, жанр арыгінальны, гэта «запіскі з арганічна уключанымі ў іх кіраўнікамі-аповядамі, кіраўнікамі-нарысамі». «Рахманая» - «аповяд, які мае форму запісак і па змесце блізка які прымыкае да споведзі». Тэрмін запіскі з'яўляецца ключавым.

Як ужо згадвалася вышэй, жанр запісак звязаны з разважаннямі пра перажытае і мае на ўвазе выраз асабістага адносіны аўтара і апавядальніка да апісванаму. Дадатковую спецыфіку нясе таксама жанр споведзі, бо героі «Лагодны» і «Апошняга дня» ўпускаюць чытача ў самыя патаемныя глыбіні ўласнай духоўнага жыцця, імкнучыся спазнаць свой унутраны свет.

У размове аб уздзеянні Гюго на Дастаеўскага ў жанравым аспекце можна сказаць аб утоеным, ўскосным уплыве «Апошняга дня прысуджанага» на «Запіскі з Мёртвага хаты», і ўплыў прамым на апавяданне «рахманая», бо ў апошнім выпадку Гюго і яго аповесць згадваюцца ў прадмове да яго, прычым менавіта ў дачыненні да формы.

Узяўшы ж для супастаўляльнага аналізу мову, гаворка, стыль твораў, мы бачым яркія рэмінісцэнцыі «Апошняга дня» у «Цыдулках». Параўнальны ўсяго два сюжэтных адрэзка: сцэну заковывания катаржнікаў ў кайданы, назіраем прыгавораным з акна турэмнай камеры, і эпізод з каторжанами ў лазні, выведзены Ф.М. Дастаеўскім у «Цыдулках».

Віктар Гюго апісвае зняволеных: "... варта прывезла кайданы. Грукат калёс адразу ж выклікаў у адказ шум ва ўсёй турме, гледачы ... выліліся цюгаканнем, пагрозамі, лаянкай, - усё гэта ўперамешку з куплета нейкіх песенек і выбухамі рогату, ад якога шчымела сэрца. Замест асоб - д'ябальскія храпы. Раты перакрыццяў, вочы заблішчалі, кожны пагражаў з-за кратаў кулаком, кожны нешта крычаў ... З двух ці трох нізенькіх дзвярэй адначасова ва двор з выццём хлынула плойма жахлівых абарванцаў ... »Але вось катаржан пабудавалі і загадалі распрануцца, каб уручыць кожнаму турэмную адзежу . «Па неспадзяванай выпадковасці гэта прыніжэнне ператварылася ў катаванне ... лінуў халодны восеньскі дождж, заліваючы струменямі вады ... непакрытыя галовы і аголеныя цела катаржнікаў ... Іх прымусілі сесці прама ў бруд на залітыя вадой пліты і прымералі ім нашыйнікі ... »Пасля заковки катаржнікі кружацца, узяўшыся за рукі, і спяваюць зладзейскую песню. «Яны кружыліся так, што мітусілася ў вачах. Вакол падымаўся люты крык, і мерна звонкія ланцуга паўтаралі гэтага спеву, рэжучаму слых мацней, чым ляск жалеза. Калі б я задумаў апісаць шабас, то намаляваў бы яго менавіта такім - не лепш і не горш ».

Успрыманне мастаком словы іншага творы і аддрукавання яго ў творы ўласным ўяўляе сабой «новае творчасць са старых матэрыялаў» (В.Н. Жирмундский). Калі ў Гюго заковка ў кайданы нагадвае шабас, сход паскуддзя, то Дастаеўскі, ступіўшы далей, прама параўноўвае сцэну лазні з пеклам:

«Калі мы растварылі дзверы ў самую лазню, я думаў, што мы ўвайшлі ў пекла. У пакоі крокаў у 12 даўжынёю і такі ж шырыні набілася, можа быць, да ста чалавек разам ... Пар, засцілаюць вочы, курава, бруд, цесната да такой ступені, што няма дзе паставіць нагу. На ўсім падлозе не было мястэчка ў далонь, дзе б не сядзелі скрукаваўшыся арыштанты, плёскаўся са сваіх шаек. Іншыя стаялі паміж іх тарчма і, трымаючы ў руках свае хеўры, мыліся стоячы; брудная вада сцякала з іх прама на голеныя галовы якія сядзелі ўнізе. На паліцы і на ўсіх ўступах, якія вядуць да яго, сядзелі, уцягнуўшы галаву ў плечы і скрукаваўшыся, мывшиеся ... Пару паддаваў штохвілінна. Гэта быў ужо не жар; гэта было пекла. Усё гэта орало і рагаталі, пад гукі ста ланцугоў, цягнучы па падлозе ... Бруд лілася з усіх бакоў. Усе былі ў нейкім ап'янеў, у нейкім ўзбуджаным стане духу; раздаваліся віскі і крыкі. Паголеныя галовы і распараныя дачырвана цела арыштантаў здаваліся яшчэ больш гідкі ... Мне прыйшло ў галаву, што калі ўсе мы разам будзем калі-небудзь у пекле, то яно вельмі будзе падобна на гэтае месца ». (Параўнай вышэй у Гюго: «Калі б я задумаў апісаць шабас, то намаляваў бы яго менавіта такім - не лепш і не горш».) Падабенства з пякельным мурашнікам, разварушаны нечай злой рукой, адчуванні грукату, звону, крыкаў, бруду і мітусні, карагод страшных асоб і целаў, - усё гэта можна аднесці як да першай, так і да другой карціне.

Спосаб перадачы апавядання, своеасаблівая гаворка галоўных герояў вельмі падобныя ў «Апошнім дне прысуджанага» і «Лагодны». Гэта шмат у чым спантанны, практычна дзённікавыя характар запісаў. Аб запазычанняў гэтай спантаннасці, дзённікавыя ў Гюго Дастаеўскі згадвае ў прадмове да «Лагодны» (цытата пісьменніка прыводзілася ў 3 чале). Аднак чарнавікі і «Падрыхтоўчыя матэрыялы» да аповяду носяць сляды напружанага, самастойнага пошуку адзіна дакладнай для аўтара спецыфічнай формы маналогу: «Само сабою, што вылятаюць словы занадта нецярплівыя, наіўныя і нечаканыя, непаслядоўныя, сабе супярэчаць, але шчырыя, хоць бы нават і жудасна ілжывыя, бо чалавек хлусіць часам вельмі шчыра, асабліва калі сам сябе жадае запэўніць у праўдзе сваёй хлусні. Як бы падслухоўваў ходзіць і мармыча »(Черновики. 24, 319).

У заўвагах да «Лагодны» Дастаеўскі кажа яшчэ і аб іншым творы В. Гюго: «Форма маналогу ў« Лагодны »блізкая да ўнутранага маналогу Жана Вальжана з« Адхіленыя », які папярэднічае рашэння, карэнным чынам змяніць жыццё героя» (24, 388) .

Персанажы «Апошняга дня прысуджанага» і «Запісак з Мёртвага хаты» шмат у чым розныя, пачынаючы ўжо з таго, што першы асуджаны на хуткую гвалтоўную смерць і ўсе думкі і пачуцці яго круцяцца вакол гільяціны, а другі заключаны ў катаргу і пасля выходзіць з яе. Першы самотны і практычна цалкам агароджаны ад навакольнага свету, другі жыве ў бараку і не можа не ўступаць у кантакт з катаржнікаў.

Кампазіцыйныя адрозненні таксама досыць вялікія. У Гюго напруга па меры апавядання нарастае і дазваляецца амаль кульмінацыйнай - пакараннем смерцю. У Дастаеўскага нарастанне - спад дзеянні: заключэнне, першы дзень, першы месяц, першы год, апошні год, месяц, дзень ...

Аднак прасторава - часавыя характарыстыкі шмат у чым падобныя: замкнёнасць прасторы (сценамі ці казематах, плотам ці селішча), імклівы бег часу (пяць тыдняў асуджанага - як адзін «апошні дзень»; ясна выпісаны толькі першы і апошні гады знаходжання Горянчикова на катарзе), і у той жа час - час замерла, стала статычным, нерухомым (апошнія хвіліны перад пакараннем смерцю расцягваюцца ў гадзіны).

У цэлым жа, грунтуючыся на вышэйсказанае, можна адзначыць, што ў Дастаеўскага і Гюго шмат у чым падобныя ідэйныя пазіцыі ў адносінах да асобы, да праблемы дабра і зла ў душы чалавека. Я.М. Евнина кажа аб тым, што для ўсяго творчасці Гюго характэрна ўяўленне аб чалавечага жыцця, «як аб пастаянным проціборстве цемры і святла». Дастаеўскі таксама завастрае на гэтым увагу. Пры гэтым абодвух пісьменнікаў аб'ядноўвае вера ў канчатковае перавагу дабра над злом. На думку К.Г. Щенникова, «творчая блізкасць Дастаеўскага і Гюго усталёўваецца навукоўцамі перш за ўсё ў сферы мастацкага стылю, паэтыкі». З гэтым нельга не пагадзіцца, грунтуючыся на зробленых у дадзенай чале параўнаннях. Творам абодвух аўтараў ўласцівая «пранізлівасць» (Щенников), Дастаеўскі сам казаў, што ў Гюго «бываюць часам такія хворыя сцэны, якія ўсё жыццё потым з болем ўспамінаюцца» (13, 382).

Адметнай рысай Дастаеўскага, на думку таго ж Щенникова, з'яўляецца тое, што «героі Дастаеўскага адрозніваюцца значна большай дыялектычнай складанасцю, псіхалагічнай глыбінёй і філасофскай маштабнасцю, чым аналагічныя ім тыпы ў пісьменнікаў-сучаснікаў. Характары Дастаеўскага псіхалагічна распрацаваны верагодней, чым іх тыпалагічныя сваякі ў Гюго, у якога яны ствараюцца часцяком сродкамі прамоўніцкага мастацтва і выказваюць прамую аўтарскую пропаведзь ». Героі Гюго вельмі часта праходзяць шлях разумення ісціны, ператварэння, «імгненна», у некалькі гадзін або хвілін. Героі Дастаеўскага ўстаюць на шлях святла з прычыны пакутлівых пошукаў, і шлях гэты не можа быць кароткім. У гэтым Дастаеўскі больш пэўны псіхалагічна. І Дастаеўскі і Гюго імкнуцца эмацыйна ўздзейнічаць на чытача з дапамогай літаратуры. Аднак у Гюго больш ярка выяўленае імкненне «ператварыць свае раманы ў трыбуну, з якой паэт звяртаецца да чытача».

Заключэнне

Мэтай дадзенай кваліфікацыйнай працы было раскрыць жанравае своеасаблівасць твораў Віктара Гюго «Апошні дзень асуджанага да смяротнага пакарання» і Ф.М. Дастаеўскага «Запіскі з Мёртвага хаты", "рахманая», вырашыць праблему прыналежнасці іх да пэўнага жанру, а таксама выявіць жанравае ўплыў творчасці Гюго на творчасць Дастаеўскага.

У працэсе працы мы прыйшлі да пэўных высноваў, а менавіта:

* Былі выяўленыя крытэрыі, на якія варта абапірацца пры вызначэнні жанравай прыналежнасці твораў. Гэтымі крытэрыямі з'яўляюцца:

а) прыналежнасць творы да таго ці іншага літаратурнаму роду (эпасу, лірыцы, драме);

б) пераважная эстэтычнае якасць, паэтычная гаворка творы;

в) аб'ём і агульная структура;

г) традыцыйная, гістарычна якая склалася сутнасць ўтрымання.

* Жанр творы В. Гюго «Апошні дзень прысуджанага да смерці» мы вызначылі як «сацыяльна-псіхалагічную, пабудаваную ў форме дзённіка (запісак) аповесць.

* У выніку аналізу крытычных прац даследчыкаў творчасці Дастаеўскага мы аднеслі «Запіскі з Мёртвага хаты» да твораў арыгінальнага жанру і пазначылі іх як «запіскі з арганічна уключанымі ў іх кіраўнікамі-аповядамі, кіраўнікамі-нарысамі».

* Мы пацвердзілі пэўны самім Ф.М. Дастаеўскім жанр «Лагодны» як аповяд, пашырыўшы гэта вызначэнне. «Рахманая» - «аповяд, напісаны ў форме запісак, і з пункту гледжання зместу, светаадчування блізка які прымыкае да споведзі».

* Для таго, каб выявіць жанравае ўплыў творчасці Гюго на творчасць Дастаеўскага, мы звярнуліся да метаду кампаратывістыкі. З яго дапамогай мы ўсталявалі, што абодва разгляданых пісьменніка маюць падабенства ў мастацкім стылі, паэтыцы, праблематыцы.

* «Апошні дзень прысуджанага» Гюго мае прамое ўплыў на аповяд Дастаеўскага «рахманая» у форме пабудовы творы (пра што згадвае сам рускі пісьменнік у прадмове да аповяду), а таксама ў мове, прамовы галоўнага героя.

* Можна з упэўненасцю казаць аб ўскосным уплыве «Апошняга дня прысуджанага» і на «Запіскі з Мёртвага хаты», пра падабенства, якое выяўляецца ў жанры, мове, стылі, прасторава - часовых характарыстыках, ідэйнай пазіцыі абодвух аўтараў па адносінах да асобы, да праблемы дабра і зла.

Уплыў творчасці Віктара Гюго рускі мастак словы Дастаеўскі адчуваў на сабе, па ўласным прызнанні, усё жыццё. Будучы сам найталенавіты пісьменнікам свайго часу, Фёдар Міхайлавіч не мог не ўбіраць у сябе ўсе тыя новыя адкрыцці ў літаратуры, якія здзяйсняліся людзьмі, захапляліся яго. Аднак ўспрыманне Дастаеўскім твораў Віктара Гюго і аддрукавання іх ва ўласным творчасці адбывалася не шляхам калькаванне чужога, а шляхам глыбокай пераасэнсавання прачытанага. Дастаеўскі часцяком выпісваў свае характары больш дакладна і тонка з псіхалагічнага пункту гледжання, яго героі адрозніваюцца значна большай дыялектычнай складанасцю, чым у Гюго (што не прымяншае таленту французскага пісьменніка).

У дадзенай кваліфікацыйнай працы мы разглядалі ўсё адно твор Гюго і два - Дастаеўскага. За рамкамі гэтага аналізу застаўся найшырэйшы спектр тым, роднящий гэтых аўтараў. Г. Фридлендер фармулюе іх так: "Праблема беднасці і цесна звязаная з ёй праблема злачынства, увасобленыя ў блізкіх - і ў той жа час псіхалагічна глыбока несходных - вобразах Клода Ге і Жана Вальжана (з аднаго боку і Раскольнікава, з другога), пытанне аб долі жанчыны, асуджанай несправядлівым грамадскім парадкам на прастытуцыю, пастаўлены ў тых раздзелах, якія прысвечаны Фантине, а таксама ў «Злачынстве і пакаранні» і «Ідыёце», лёс дзяўчынкі і хлопчыка з сацыяльных нізоў - Козетты і Нэлі, Гаўрош, Колі Красоткина і хлопчыка у Хрыста на ёлцы; праблемы праліцця крыві і смяротнага пакарання злачынцы, ідэалагічны «спрэчка» паміж рэвалюцыянерам 1793 і біскупам Мириэлем, паміж палымяным абаронцам правоў чалавека - Анжольрасом і стаічным прапаведнікам маралі міласэрнасці Жанам Вальжаном, паміж Іпаліта і князем Мышкін, Іванам і Зосіма - спрэчка, дзе кожны герой нясе ў сабе, у аўтарскім разуменні, часціцу вышэйшай агульначалавечай праўды і справядлівасці, - такія тэмы, якія злучаюць у адзіны вузел у разуменні Дастаеўскага, тварэння Гюго і ўласныя яго творы ".

Бібліяграфія

1.Гюго В. Кромвель. [Прадмова.] / В. Гюго / / СОБР. Мн.: У 15-ці т. - М., 1956. - Т. 14.

2.Гюго В. Апошні дзень асуджанага да смяротнага пакарання / В. Гюго / / СОБР. Мн.: У 10-ці т. - М., 1972. - Т. 1.

3.Дастаеўскі Ф.М. Запіскі з Мёртвага хаты / Ф. М. Дастаеўскі / / Полн. СОБР. Мн.: У 30-ці т. - Л.: Навука, 1980. - Т. 4.

4.Дастаеўскі Ф.М. Рахманая / Ф. М. Дастаеўскі / / Полн. СОБР. Мн.: У 30-ці т. - Л.: Навука, 1980. - Т. 24.

5.Уводзіны ў літаратуразнаўства / Авт.-уклад. Л.У. Чарняцы, У.Я. Хализев і інш - М., 2002.

6.Жирмундский В.М. З гісторыі заходнееўрапейскіх літаратур / Адк. рэд. М.П. Аляксееў. - Л., 1981.

7.Зінчанка В.Г., Зусман В.Г., Кирнозе З.І. Метады вывучэння літаратуры. Сістэмны падыход: Вучэбны дапаможнік. - М.: Флінта: Навука, 2002.

8.Гісторыя замежнай літаратуры XIX стагоддзя / Пад рэд. Н.А. Салаўёвай. - М., 2000.

9.Гісторыя замежнай літаратуры XIXвека / Я.М. Елізарава, Б.І. Калеснікаў і інш - М., 1972.

10.Гісторыя Расеі: З пачатку XVIII стагоддзя да канца XIX стагоддзя / Адк. рэд. А.М. Сахараў. - М.: АСТ, 1996.

11.Кароткая літаратурная энцыклапедыя / Галоўная. рэд. А.А. Суркоў. - М., 1964.

12.Літаратурная энцыклапедыя тэрмінаў і паняццяў / Галоўная. уклад. і рэд. А.М. Николюкин. - М., 2001.

13.Ожегов С.І. Слоўнік рускай мовы. Каля 57000 слоў. / Пад. рэд. Н.Ю. Шведавай. - Мінск: Беларуская мова, 1988.

14.Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў / рэдакцыя-уклад. Л.І. Цімафееў і С.В. Тура. - М., 1974.

15.Тамашэўскі Б.В. Тэорыя літаратуры. Паэтыка. - М.: Аспект-прэс, 2002.

16.Анісімаў І. Французская літаратура з часоў Рабле да Ромена Роллана. - М.: мастакоў. літ., 1977.

17.Бахцін М.М. Праблемы паэтыкі Дастаеўскага. - 4-е выд. - М., 1979.

18.Бялінскі В.Г. Аб рускай аповесці і пра аповесцях г. Гогаля / В.Г. Бялінскі / / СОБР. Мн.: У 3-х т. - М., 1964. - Т. 1.

19.Бітаў А. Новы Рабінзон / / Знамя. - 1987. - Кн. 12.

20.Герцэн А.І. Мінуўшчыну і думы: У 2-х т. - Мінск: мастакоў. літ., 1988. - Т. 2.

21.Гроссман Л. Дастаеўскі. - 2-е выд. - М.: Маладая гвардыя. - ЖЗЛ, 1965.

22.Гус М. Ад падполля да зорным светаў / / Знамя. - 1966. - Кн. 10.

23.Дастаеўскі Ф.М. Дзённік пісьменніка. 1871 / Ф. М. Дастаеўскі / / Полн. СОБР. Мн.: У 30-ці т. - Т. 21.

24.Дастаеўскі Ф.М. Запісныя сшыткі 1875-1876 гг. / Ф. М. Дастаеўскі / / Полн. СОБР. Мн.: У 30-ці т. - Т. 24.

25.Евнина Я.М. Віктар Гюго. - М.: Навука, 1976.

26.Еўрапейскі рамантызм / ўступіў. арт. М.П. Аляксеева. - Л., 1979.

27.Захараў В.Н. Сістэма жанраў Дастаеўскага. - Л.: І. ць Ленингр. ун-та, 1985.

28.Карлавага Т.С. Аб структурным значэнні ладу «Мёртвага хаты» / / Дастаеўскі. Матэрыялы і даследаванні. [Зборнік. Галоўнае. рэд. В.Г. Базанаў.] - Л.: Навука, 1974.

29.Лакшин В.Я. Біяграфія кнігі. - М., 1979.

30.Магілянская А.П. Да гісторыі першай публікацыі «Запісак з Мёртвага хаты» / / Беларуская літаратура. - 1969. - № 3.

31.Маруа А. Алімпіі або жыццё Віктара Гюго. - М., 1983.

32.Мотылева Т. Дастаеўскі: новыя замежныя працы: агляд / / Пытанні літаратуры. - 1981. - № 4.

33.Мураўёва Н. Гюго. - М. - ЖЗЛ, 1961.

34.Наседкіна Н. Самагубства Дастаеўскага: [Электронны рэсурс]: www.niknas.by.ru / dost_sam.htm