Кандрат Крапіва (1896–1991)

Размещено на http://www.allbest.ru/

Кандрат Крапіва (1896-1991)

крапіва пісьменнік літаратурна

Нарадзіўся Кандрат Крапіва (Кандрат Кандратавіч Атраховіч) 22 лютага (5 сакавіка) 1896 г. у вёсцы Нізок Уздзенскай воласці Ігуменскага павета Мінскай губерні ў сялянскай сям'і. Прыступкамі да атрымання адукацыі былі царкоўнапрыходская школа, Уздзенскае народнае вучылішча, чатырохкласнае гарадское вучылішча ў Стоўбцах (з яго Крапіва перавёўся ў такое ж вучылішча ў мястэчку Койданава, бо там была лепшая бібліятэка і лепшыя ўмовы для навучання). У 1913 г. вучоба была паспяхова скончана. Затым Крапіва едзе ў Мінск, дзе экстэрнам здае экзамены на званне народнага настаўніка. З вялікім хваляваннем атрымаў ён накіраванне ў земскае народнае вучылішча ў вёску Мнішана Пяршайскай воласці Мінскага павета. Поўны планаў і надзей, завітаў да вучняў, аднак спраўдзіць іх не здолеў: у жніўні 1915 г. Кандрата Атраховіча мабілізавалі ў царскую армію. Ваенную падрыхтоўку праходзіў у Гатчынскай школе прапаршчыкаў. Пацвярджаючы справядлівасць выслоўя, што таленавіты чалавек таленавіты ва ўсім, К. Атраховіч паказаў такія поспехі ў вучобе, што сам атрымаў прызначэнне на пасаду ваеннага інструктара. Вясну і лета 1916 г. у якасці ўзводнага афіцэра 38-га запаснога батальёна рыхтаваў апалчэнцаў для адпраўкі на фронт. У кастрычніку 1916 г. Крапіва трапляе на Румынскі фронт. К канцу вайны К. Атраховіч даслужыўся да звання капітана. Быў дэмабілізаваны з войска як настаўнік. Працаваў дома на гаспадарцы, настаўнічаў. Мабілізаваны ў жніўні 1920 г. у Чырвоную Армію, вучыў ваеннай справе навабранцаў. Пачаў друкавацца. За кароткі час зрабіўся ледзь не самым папулярным на Беларусі паэтам. Высокую ацэнку тагачаснай крытыкі атрымала і яго проза. Кандрат Атраховіч стаў Кандратам Крапівой -- бліскучым паэтам-сатырыкам, арыгінальным празаікам, выдатным драматургам. У 1939 г. яму ў чарговы раз давялося апрануць вайсковую вопратку: у якасці камандзіра стралковай роты прымаў удзел у вызваленні Заходняй Беларусі, потым удзельнічаў у фінскай ваеннай кампаніі, а ў чэрвені 1941 г. пачаў адбываць сваю чацвёртую вайну, але ўжо ў якасці ваеннага журналіста ў франтавых газетах «Красноармейская правда» і «За Савецкую Беларусь». Быў таксама адказным рэдактарам газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну». У пасляваенны час працоўная дзейнасць К. Крапівы ў асноўным была звязана з Акадэміяй навук БССР. Загадчык сектара, дырэктар Інстытута мовазнаўства (амаль да самага канца жыцця, нягледзячы на ўзрост, К. Крапіва “правіў” шматлікія лінгвістычныя слоўнікі), віцэ-прэзідэнт АН Беларусі. За семдзесят гадоў на ніве роднай культуры ім зроблена вельмі і вельмі многа. I гэта праца адпаведным чынам ацэнена. Герой Сацыялістычнай Працы, народны пісьменнік Беларусі, доктар філалагічных навук, акадэмік Акадэміі навук БССР, дэпутат Вярхоўнага Савета БССР некалькіх скліканняў, лаўрэат дзяржаўных прэмій СССР і БССР, кавалер чатырох ордэнаў Леніна, ордэнаў Кастрычніцкай рэвалюцыі, Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны І ступені і г. д.

Пісаць вершы К. Крапіва пачаў яшчэ падчас вучобы ў Койданаўскім гарадскім вучылішчы. 13 красавіка 1922 г. у «Красноармейской правде» быў надрукаваны яго вершаваны фельетон «Жили-были». Кандрат Крапіва пачаў супрацоўнічаць з газетай «Савецкая Беларусь». Затым яго сталі друкаваць газеты «Беларуская вёска», «Чырвоная змена», «Магілёўскі селянін», «Наш працаўнік» і іншыя перыядычныя выданні. 20-я гады не былі беднымі на сатырычна-публіцыстычную паэзію. Перыёдыка шчодра друкавала сатырычныя вершы, адкрывала новыя імёны. Але менавіта К. Крапіва дасягнуў па-сапраўднаму вялікай папулярнасці і народнай любові. Праграмным для Крапівы стаў яго вядомы верш “Крапіва” (прывядзём толькі першае яго чатырохрадкоўе):

Я ў мастацкім агародзе

Толькі марная трава.

А якая? Смех, дый годзе:

Я -- пякучка-крапіва.

Пад трапны абстрэл крапівінскай сатыры трапляла пустазвонства («Плеткары», 1922), лянота («Год Сцяпана-лайдака», 1923), хабарніцтва («Дай ды дай», 1922), бескультур'е («Грышча», 1922), знахарства («Вось такія дактары вымуць душу без пары», 1923; «Калі церці, дык да смерці», 1924), пратэкцыянізм («Каго мне ўзяць за кума», 1923), забабоны («Дзве кумы», 1923), сквапнасць («Дзяльба сенакосу», 1923). Асаблівую ж трывогу, а таму і пастаянную ўвагу да сябе выклікала праблема п'янства («Самагоначка», 1922, «Ратуйце», 1922). У духу часу крытыкавалася таксама рэлігія, а дакладней -- яе не надта самавітыя служкі («Новая екценія» (1922), «Малітвы па-беларуску» (1923) і інш.). Крытыкуючы многае адмоўнае ў рэчаіснасці 1920-х гг., К. Крапіва разам з тым заступаўся за родную мову (верш «Шчыраму лаціністу» (1922). Пытанні творчасці закраналіся К. Крапівой у вершах «Прагулка на Парнас» (1923), «Муза падвяла» (1923), «Едзе крытык малады» (1932) і некат. інш. Сатырычныя вершы пісаліся К. Крапівой і ў час Вялікай Айчыннай вайны Сярод франтавікоў і партызанаў вялікай папулярнасцю карысталіся вершы «Лісі хвост і воўчы клык» (1941), «Развітанне сына» (1941), «Зброю к бою» (1941), «Фрыцавы трафеі» (1941), «Біблія людаеда» (1942), «Гебельс брэша -- вецер носіць» (1943), «Янка і Карла» (1944), «Гітлер Марце пагражае, чаму Марта не раджае» (1944).

Побач з сатырычнымі вершамі пісаў К. Крапіва, як вядома, і байкі. Тут ён таксама дасягнуў вялікага поспеху. Яшчэ ў 1920-я гг. былі вельмі папулярнымі такія яго байкі, як «Вол і Авадзень» (1923), «Дзед і Баба» (1925), «Мандат» (1925), «Сука ў збане» (1925), «Каршун і Цецярук» (1926), «Угоднікі-маўчальнікі» (1926), «Дыпламаваны Баран» (1926), «Чорт» (1927), «Саманадзейны Конь» (1927), «Зубы» (1927), «Сава, Асёл ды Сонца» (1927), «Жаба ў каляіне» (1927), «Нянька» (1927), «Мядзведзі» (1927), «Дэкрэт» (1928), «Махальнік Іваноў» (1928), «Кувада» (1929), «Генетычны ход, або Асёл у палоску» (1931), «Тата-Заяц» (1935). Пасля ВАв з'явіліся такія байкі, як «Лётчык і Блыха» (1949), «Поп і Папугай» (1949) і некат. інш. Глыбокім філасофскім падтэкстам, пастаноўкай вечных маральна-этычных праблем вызначаліся многія байкі К. Крапівы апошняга перыяду яго творчасці: «Асёл Ісуса Хрыста» (1966), «Шляхі да ісціны» (1966), «Астрыжаны Вожык» (1981), «Дыялектычная супярэчнасць» (1981), «Канструктар і Робат» (1986). У гэтых байках знайшлі арганічнае спалучэнне высокае версіфікатарскае майстэрства, бліскучая культура паэтычнага мыслення, выдатнае валоданне словам. З баек К. Крапівы ў шырокі народны ўжытак, ператварыўшыся па сутнасці ў прыказкі і прымаўкі, перайшло нямала крылатых выразаў: «Другі баран ні «бэ», ні «мя», а любіць гучнае імя»; «Каб сонца засланіць, вушэй асліных мала»; «Пад кола жаба не падлазь»; «А дурань, кажуць, вельмі смачны»; «Не разбяруцца, зловяць -- чык, тады й даводзь, што ты не бык»; «Не можаш памагчы, дык лепей памаўчы».

Ад сатырычных вершаў да баек, а ад іх да паэм -- такі лагічны шлях творчых пошукаў К. Крапівы ў паэзіі. Лагічным было і тое, што паэмы таксама ствараліся ў сатырычным ключы. Першай з'явілася «Біблія» (1926). Гэта паэма бурлескна-травесційнага плана, у якой камічны эфект дасягаецца шляхам гумарыстычнага зніжэння высокага стылю біблейскіх тэкстаў. У 1928 г. К. Крапіва напісаў прыгодніцкую па зместу і гумарыстычную па танальнасці паэму «Шкірута», прысвечаную падзеям грамадзянскай вайны. Звернем увагу на той факт, што ў гэтым творы К. Крапіва зашыфраваў шмат палемічных выпадаў супраць былых сваіх сяброў па літаратурнаму аб'яднанню «Маладняк». Паэма «Хвядос -- Чырвоны нос», у якой таксама мімаходзь закраналіся літаратурна-творчыя пытанні, з'явілася ў канцы 1930 г. Яна вызначаецца шматпраблемнасцю, багаццем падзейнага матэрыялу, ускладненасцю ідэйна-маральных вывадаў. Адметная гэтая паэма і незвычайнай сюжэтна-кампазіцыйнай будовай. Дзеля больш эфектнага прасвятлення сваёй мастацкай задумы аўтар прыбягае да чыста ўмоўнага прыёму -- перанясення падзей у розныя часавыя вымярэнні. Гонар патрапіць у своеасаблівую машыну часу атрымаў галоўны герой паэмы Хвядос, які так зацята і самааддана змагаўся з алкаголем, што аднойчы не вытрымаў і «паў на полі брані». Паколькі ж у крыві яго аказалася дзевяноста тры працэнты спірту, вырашылі пакласці нябожчыка ў шкляную труну-скрыню і змясціць у музей як наглядны экспанат для антыалкагольнай прапаганды. Само сабою зразумела, што муміфікаваць Хвядоса аўтару спатрэбілася дзеля таго, каб менавіта яго вачыма паглядзець на Беларусь будучага. Роўна праз сто гадоў -- у 2030 г. -- стараннямі геніяльнага вучонага Набгараты чырвананосы музейны экспанат уваскрос, каб трапіць у проста-такі казачны свет новай беларускай рэчаіснасці. На кожным кроку здзіўлялі да бянтэжнасці беднага Хвядоса праявы тэхнічнага і духоўна-культурнага прагрэсу. Гарманічна прыгожы люд насяляе краіну, бо зніклі ўсе фізічныя і маральныя недахопы, а разам з імі розныя перажыткі і забабоны. Зямны рай, як і трэба было чакаць, не выклікаў у душы героя асаблівага энтузіязму, ён не здолеў прыжыцца ў новых, сумнаватых для яго рацыяналістычных умовах, таму быў змешчаны ў музей карыкатур. На гэты раз экспанатам жывым. Апісанню гэтага музея аўтар выдзяляе не дужа многа месца. Але нават беглага позірку дастаткова, каб зразумець, што гэта ніякі не музей і ніякіх не крыкатур, а самая звычайная рэчаіснасць пачатку 30-х гадоў, намаляваная з такой грамадзянскай смеласцю і мастацкай выразнасцю, на якую былі здатны ў той суровы час не многія. А хіба шмат хто з яго калег-пісьменнікаў асмельваўся на такую -- адкрыта рэзкую крытыку бюракратычнага стылю кіраўніцтва, перагібаў у правядзенні калектывізацыі, як у паэме? Прыклад: «Лозунг кінуў ён такі: «Ці калгас, ці Салаўкі». I пайшлі, прасіцца сталі ўсе з мястэчка да душы: «Дзядзя, мілы, запішы». А вось як экіпіраваны адзін з вядомых (сумнавядомых!) літаратурных крытыкаў: «Пачакайце... -- сумняваецца Хвядос. -- Стойце... Годзе... Нешта цямлю я пагана... Ну, а як жа Бэндэ ходзіць? I няўжо ён без нагана?»

Празаічныя творы К. Крапіва пачаў пісаць адначасова з паэтычнымі. Прынамсі, першае апавяданне «Вясна» напісана і апублікавана яшчэ ў 1922 г., калі з'явіліся і першыя паэтычныя публікацыі. Паказальна, што першы празаічны зборнік пісьменніка «Апавяданні» і паэтычны «Асцё» выйшлі з інтэрвалам у два месяцы ў 1925 г. Прычым «лідэрам» усё ж стаў празаічны зборнік. I яшчэ адна характэрная дэталь: у ранняй прозе К. Крапіва выявіў сябе большым лірыкам, чым у ранняй паэзіі, так што многія яго апавяданні па сваіх формавыяўленчых адзнаках толькі ўмоўна могуць быць аднесены да прозы. Напрыклад, тая ж «Вясна» нагадвае лірычную міні-паэму, жывапісную замалёўку з натуры, поўную святла, іскрамётнага смеху, аптымістычнай жыццярадаснасці. Гумар у творы не проста мяккі, лагодны, ён -- паэтычны. Гарачыя спрэчкі аб'яднаных у прафсаюзы гракоў, ад якіх дробнабуржуазная варона зусім абалдзела і не ведае, якую платформу ёй заняць у адносінах да суседзяў; паднябесны радыст жаваранак; пеўні-дуэлянты; дзяцячыя забавы; жаночы сімпозіум на прызбе Трахімавай хаты... I над усім -- яснае, цнатліва-маладое сонца, якое нібыта маладзіца фартухом засланілася невялікай хмаркай, калі ўбачыла канфузлівы непарадак у адзенні заспанага Трахіма...

Паэзія моцным, эмацыянальна-настраёвым струменем пранізвае таксама апавяданні «Пад грукат колаў» (1926), «Падарожнае» (1926), «Ліха яго разбярэ» (1927), «Снег ідзе» (1927), «Гарэлік і яго жонка» (1928). Лірычная імпрэсія «Снег ідзе» можа лічыцца адным з самых тыповых крапівінскіх твораў малой празаічнай формы 1920-х гг.

Прысутнічае ў апавяданнях К. Крапівы і гумарыстычна-сатырычны струмень, аб чым сведчаць такія творы, як «Здаў экзамінт» (1923), «Каровін мужык» (1923), «Як ён стаў бязбожнікам» (1924), «Людзі-суседзі» (1928, дало назву аднайменнаму зборніку). Вельмі каларытныя крапівінскія людзі-суседзі! Грэшныя яны і смешныя. Часам дужа цяжка адрозніць, дзе іх віна, а дзе бяда, Менавіта таму ў аўтарскім поглядзе на іх адчуваецца часцей за ўсё спагадлівая насмешка. I не больш. Сымон Лында з апавядання «На алкагольным фронце» (1930) да капейкі прапіў ганарар, атрыманы за артыкул антыалкагольнай праблематыкі, але і паплаціўся за гэта: сабутэльнік Мішка Трапач выкруціў яму нагу -- жадаючы разуцца, сп'яну паблытаў свае ногі з Сымонавымі. Пацяшаецца аўтар над няўдалымі заляцаннямі жанатага дзелавода Круковіча з апавядання «Ліха яго разбярэ» (1926) да замужняй машыністкі Анечкі. Галоўны герой апавядання «Мой сусед» (1927) не выклікае ніякіх аўтарскіх сімпатый, хоць быў ён чалавекам цалкам рэспектабельным. Працоўную дзейнасць Міхаіл Іванавіч Лукавіцын пачаў настаўнікам мясцовай гімназіі, пісаў вернападданіцкія вершы і ставіў вучням «едзініцы» за тое, што яны гаварылі «румка» замест правільнага «рюмка». У час вайны большага за яго ўра-патрыёта ў ваколіцах не было, але ад фронту ён адкруціўся. «Яму не даводзілася бачыць, як смяецца з-пад снегу зямлісты твар мёртвым аскалам зубоў, як вытыркаюць крывавым мясам куксы рук і ног, як павуцінне калючага дроту перавіваецца чалавечымі кішкамі. Яму ў напружанай цішыні акопнай ночы не даводзілася чуць жаласнага далёкага енку і звярынага скавытання смяртэльна параненага». Перамогі над супастатам ён жадаў зусім шчыра, паколькі вайна парушыла яго планы. I перш за ўсё -- выгадна жаніцца, бо свабоднае каханне, вялікім (хоць і скрытным) прыхільнікам якога ён быў, прыносіла яму іншы раз непрыемныя сюрпрызы. Але што гэтыя сюрпрызы ў параўнанні з рэвалюцыяй! Прыціх Лукавіцын, затаіўся, спароў форменныя гузікі, зняў цэшку. Толькі ў час польскай акупацыі праявіў такую-сякую актыўнасць. Прынамсі, суседзі маглі прачытаць на яго дзвярах таблічку: «Міхал Цыбульскі -- шчыры паляк». Здолеў ён прыстасавацца і пры Саветах. Замест тужуркі з гузікамі і шапкі з цэшкаю на ім з'явілася скураная куртка і кепка. З пачаткам беларусізацыі ён -- цяпер ужо Міхась Цыбулевіч -- стаў не проста шчырым, а выдатным беларусам. Усе свае ранейшыя вершы перарабіў на пралетарска-рэвалюцыйна-беларускі лад і падаў заяву, каб яго залічылі ў пісьменніцкую арганізацыю. Аўтару яўна недаспадобы прыстасавальніцкая мімікрыя героя: можна пераніцаваць вопратку цялесную, а не светапогляд -- вопратку душэўную. Але часы мяняюцца. З пачатку 90-х гадоў людзі тыпу Лукавіцына -- Цыбульскага-Цыбулевіча пачалі настойлівую самарэабілітацыю пад лозунгам: «Перакананняў не мяняюць толькі мёртвыя». Наколькі паспяхова акажацца гэтая справа, рахаваць можна будзе пазней, а пакуль што варта канстатаваць непераходную актуальнасць твораў К. Крапівы.

У 1930-я гады з'явіліся такія апавяданні К. Крапівы, як «Каб кнігам ды ногі!» (1933), «Пачатак шчасця» (1935), «З новым шчасцем» (1935), «Дзяніс Сырамаха» (1936), «Каб весела было» (1936), «Жывыя і мёртвыя» (1936).

Несумненным «лідэрам» празаічнага майстэрства К. Крапівы 30-х гадоў з'яўляецца раман «Мядзведзічы». Друкаваўся раман у часопісе «Полымя рэвалюцыі» (1932--1933). У канцы 1932 г. выйшаў асобным выданнем з паметкай «Кніга першая». Пісьменнік надаваў вялікае значэнне працы над гэтым творам, пра што ў артыкуле «Слова да малодшых» гаварыў наступнае: «Па лініі творчасці я працую цяпер над раманам «Мядзведзічы». Першая кніга гэтага рамана ўжо выйшла з друку. Яна ахапляе аднаўленчы перыяд, які супадае з першым перыядам маёй творчасці, і хоць часткова папаўняе прабел у адлюстраванні мною класавага змагання на вёсцы. Другая кніга будзе прысвечана арганізацыйнаму і гаспадарчаму ўмацаванню калгасаў. Матэрыял для гэтага ў мяне ёсць даволі багаты. Увесь клопат у тым, каб правільна адлюстраваць гэты найважнейшы момант у рэканструкцыі сельскай гаспадаркі, і разам з тым, каб твор выйшаў цікавы падзеямі і багаты яскравымі вобразамі». Час падказаў, што аўтару не давялося да канца спраўдзіць сваю несумненна цікавую і плённую задуму, сам ён у пазнейшыя гады вельмі неахвотна гаварыў пра рэальныя прычыны згортвання амаль цалкам перапрацаванага праекта другой часткі кнігі, аднак ніколі не пярэчыў, калі выказвалася меркаванне, што асноўнай прычынай гэтага стала ўзмацненне жорсткасці -- аж да рэпрэсій -- палітычнага клімату ў краіне. Трэба было выжываць, таму першая кніга рамана «Мядзведзічы» стала і кнігай апошняй. У рамане «Мядзведзічы» К. Крапіва паказаў сябе выдатным майстрам псіхалагічнай характарыстыкі вобразаў герояў, якая спалучалася з іх дакладнай партрэтнай абмалёўкай. Ніводнага безаблічнага персанажа ў творы няма, усе яны, не выключаючы і эпізадычных, маюць індывідуальны і жыццёва пераканальны, сацыяльна акрэслены воблік, для кожнага з іх вызначана пэўнае месца ў складаных повязях сюжэта, у выяўленні аўтарскай канцэпцыі жыцця. Стройнасці кампазіцыі буйных празаічных твораў садзейнічае -- і не толькі ўскосна -- наяўнасць галоўнага героя. Такога персанажа ў рамане «Мядзведзічы» няма, тым не менш ён вызначаецца несумненнай зладжанасцю, якая дасягаецца ўмелым нітаваннем асобных сюжэтных эпізодаў накшталт гарманізацыі пэўных матываў у цэласную сімфанічную партытуру. «Стыкі», вядома, відаць, але яны, як гэта ні парадаксальна, толькі падкрэсліваюць гэтую цэласнасць. У раман амаль цалкам і без асаблівых змен увайшло некалькі апавяданняў, якія друкаваліся ў зборніках «Апавяданні» і «Людзі-суседзі». I ўсё ж яго структуру назваць навелістычнай было б памылкай. Ствараючы калектыўны вобраз беларускага сялянства пярэдадня калектывізацыі, пісьменнік карыстаўся тэхнікай мастака-мазаічніка, калі паасобныя смальцінкі-элементы (хай сабе і вельмі яркія) важныя не самі па сабе, а ў агульнай кампазіцыі, у цэласнай карціне. К. Крапіва не быў першаадкрывальнікам сялянскай тэматыкі ў беларускай літаратуры, заснавальнікам яе «вясковай» прозы. Разам з тым не варта і прымяншаць яго ўклад у выпрацоўку мастацка-творчых традыцый адлюстравання сельскай рэчаіснасці. Не выпадкова ж незавершаныя «Мядзведзічы» падштурхнулі І. Мележа да напісання славутай «Палескай хронікі» (1962--1978), М. Лобана -- да стварэнне трылогіі «Шэметы» (1964--1981). Адной з асноўных адметнасцей творчай манеры К. Крапівы з'яўляецца размаітасць, поліфанізм паказу жыцця. Раман «Мядзведзічы» проста ўражвае багаццем фактычнага матэрыялу. Гуманістычны пафас, мужная праўдзівасць адлюстравання рэалій жыцця, майстэрства псіхалагічнай характарыстыкі вобразаў герояў, багацце моўна-выяўленчых сродкаў -- гэтыя і некаторыя іншыя мастацкія якасці забяспечылі раману «Мядзведзічы» прыкметнае месца ў гісторыі беларускай літаратуры.

Прыход К. Крапівы ў драматургію даследчыкі яго творчасці атэстуюць як з'яву абсалютна заканамерную (мастацкая эвалюцыя пісьменніка вяла менавіта да гэтага), хоць сам пісьменнік не выключае фактар пэўнай выпадковасці (запрашэнне да супрацоўніцтва з БДТ-І дзеля перакладу для гэтага тэатра на беларускую мову п'есу Д. Фанфізіна «Недоросль»). Блізкае знаёмства з працай флагмана беларускага тэатральнага мастацтва пераканала К. Крапіву, што ў рэпертуары тэатраў бракуе п'ес маральна-этычнага зместу, таму ў першым сваім драматургічным творы «Канец дружбы» (1932), адзначаным, дарэчы, другой прэміяй на ўсебеларускім конкурсе 1933 г., асноўную ўвагу ўдзяліў як паказу пэўных сацыяльна значных падзей, так і мастацкаму даследаванню дыялектычна супярэчлівых стасункаў паміж пачуццём грамадскага абавязку і асабістымі амбіцыямі і прыхільнасцямі. Пісьменнік увесь час падкрэсліваў, што сэнсавым ядром усіх яго п'ес, пачынаючы з самай першай, былі менавіта такія калізіі, і злёгку крыўдаваў на даследчыкаў яго творчасці, што яны не заўсёды заўважаюць гэту акалічнасць. «Канец дружбы» -- адзін з самых загадкавых твораў К. Крапівы. Яму, як нікому іншаму, пашанцавала на самыя розныя, часам узаемавыключальныя, трактоўкі і ацэнкі. Асноўныя ж разыходжанні адбываліся пры вызначэнні ступені віны Карнейчыка і Лютынскага за пагібель дружбы. У гарачцы спрэчак многія даследчыкі не заўважалі, што п'еса ўсё ж не пра канец дружбы, што гісторыя ідэйнага разрыву двух сяброў -- толькі сэнсавае ядро твора, а звышзадача аўтарскай задумы -- паказаць трагічныя перыпетыі сацыяльна-палітычнага жыцця Беларусі пачатку 30-х гадоў. У пэўным сэнсе «Канец дружбы» можна разглядаць як другую частку рамана «Мядзведзічы». Тэма дружбы паслужыла прызмай, павелічальным шклом, праз якое ён больш ярка і пераканаўча паказаў праявы тагачаснай рэчаіснасці. Драматургічны першынец К. Крапівы крытыка ўспрыняла творам наватарскім. I гэта справядліва, хоць кампазіцыйна-сюжэтная будова яго ніякай арыгінальнасцю не вызначалася: прыкладна такую структурную мадэль выкарыстоўвалі Е. Міровіч у драме «Перамога» (1926), У. Галубок у драме «Белая зброя» (1933) і некаторыя іншыя пісьменнікі. «У галіне драматургіі, -- пісаў сын У. Галубка, малады мастацтвазнаўца Э. Галубок, -- К. Крапіва працуе нязначны час, і таму адсутнічае ў яго ў поўнай меры ўменне будаваць п'есу, як архітэктурную кампазіцыю, мае месца і схематызм, неразгорнутасць некаторых вобразаў, але ўсе гэтыя адмоўныя рысы вычэрпваюцца высокай культурай сюжэта, які амаль упершыню ў рэвалюцыйным плане распрацоўваецца ў беларускай савецкай драматургіі». Праблема сюжэта, заснаванага на асэнсаванні рэвалюцыйных падзей або героіка-рэвалюцыйных здзяйсненняў, і сапраўды ў беларускай драматургіі стаяла даволі востра. А заключалася яна ў тым, што п'есы гэтай тэматыкі найчасцей набывалі жанравыя адзнакі, далёкія ад драматургічных. Са сцэны гучала дыялагічная проза -- і з гэтым можна было яшчэ мірыцца, -- але ж дэфектыўнасць формы негатыўна адбівалася на змесце. Схематызм, агульшчына, павярхоўнасць -- гэтыя заганныя праявы творчасці можна было пераадолець шляхам рэзкай змены ракурсаў асвятлення, каб у структуры сюжэта цэнтральнае месца заняло волевыяўленне душы героя. К. Крапіва не стаў рэзка ламаць традыцыю: падзейнаму антуражу, канкрэтыцы побыту персанажаў у п'есе «Канец дружбы» аддадзена належная ўвага. Прасвятляецца абумоўленасць псіхалагічных рэакцый герояў, логіка іх паводзін. Аўтару ўдалося напісаць такі твор, які, з аднаго боку, уздымаецца над прыземленым бытавізмам, а з другога -- добра даносіць дыханне эпохі, асаблівасці ідэйна-палітычнай атмасферы часу, аб'ектыўныя ўмовы нараджэння новых узаемаадносін паміж людзьмі. Усе гэтыя працэсы К. Крапіва стараўся адлюстраваць праўдзіва, без падладжвання пад ідэалагічную кан'юнктуру, таму «Канец дружбы» застаецца ў беларускай драматургіі яркім мастацкім дакументам, у якім з бязлітаснай шчырасцю прыводзяцца сведчанні аб раскручванні махавіка рэпрэсій 30-х гадоў.

«Адлюстраваць, хоць у малой меры тую вялікую народную драму, якая разыгралася на прасторах Беларусі, -- гэта было маёй задачай, калі я прыступіў да напісання п'есы» (Літ. і мастацтва. 1938. 1 мая), -- так гаварыў К. Крапіва аб творчай задуме новага свайго драматычнага твора. Драма «Партызаны» (1937) сваім з'яўленнем была прымеркавана да дваццатай гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. I калі «Канец дружбы» можна лічыць першаснай заяўкай на званне драматурга, дык «Партызаны» засведчылі, наколькі сур'ёзнай яна аказалася. Да сярэдзіны 30-х гадоў у беларускай драматургіі былі створаны дзесяткі п'ес, у якіх у той або іншай ступені мастацкай дасканаласці асэнсоўваліся падзеі рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. К. Крапіва добра разумеў, што не здолее адшукаць такі фактычны матэрыял, які зацікавіў бы прынцыповай навізной, бо асноўныя канкрэтныя падзеі самадастатковай значнасці асвоілі папярэднікі. Засталося шукаць новыя цікавыя індывідуальныя характары і раскрываць драматычныя людскія лёсы ў складаных гістарычных абставінах. Імкнучыся пазбегнуць побытавага эмпірызму, з аднаго боку, і залішняй патэтыкі ў паказе гераічнага -- з другога, драматург беспамылкова перавёў канфліктныя сутыкненні ў рэчышча такіх маральных калізій, якія ў творчасці папярэднікаў амаль не сустракаліся. Менавіта таму паказ барацьбы беларускага народа супраць белапольскіх акупантаў атрымаўся яркім, праўдзіва-пераканальным. Ужо з самай першай сцэны К. Крапіва змог завязаць вострыя канфліктныя вузлы, якія не толькі давалі развіццю сюжэта патрэбнае паскарэнне, але і выдатна прасвятлялі ўнутраную сутнасць персанажаў. У гэтым плане драматургу нічога не трэба было выдумляць: на старонкі свайго твора ён «запрасіў» людзей, з якімі сам перажыў акупацыйную навалу, якіх добра ведаў, якіх назіраў у непасрэдных жыццёвых сітуацыях. Але адна справа -- добрае веданне матэрыялу, іншая -- уменне пераплавіць яго ў мастацкія вобразы. I такога ўмення К. Крапіве было не пазычаць: большасць герояў п'есы, асабліва дзед Бадыль, бежанец Батура, партызанскі важак Даніла, яго сябар Рыгор, ваенком Скіба, кулак Маргун, яго дачка Кацярына, пані Яндрыхоўская, шляхціц Шмігельскі, атрымалі вельмі дакладную псіхалагічную характарыстыку. Узрасло майстэрства драматурга і ў плане моўнай характарыстыкі персанажаў: мова кожнага з іх строга індывідуалізаваная, носіць выразны адбітак іх сацыяльнай і нацыянальнай прыналежнасці, разумовага і культурнага ўзроўню. Сцэнічны лёс п'есы склаўся вельмі шчасліва. Прынамсі, ні адзін з драматургічных твораў К. Крапівы не мог пахваліцца такой ступенню грамадскай зацікаўленасці і запатрабаванасці. Спектакль БДТ-1, паказаны ўдзельнікам Народнага сходу Заходняй Беларусі ў Беластоку (1939), быў дзейсным аргументам на карысць уз'яднання. Ён паказваўся таксама на першай Дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве (1940), быў адным з самых рэпертуарных у час Вялікай Айчыннай вайны. П'еса і сёння часта ставіцца самадзейнымі тэатральнымі калектывамі.

У творчым плане «Партызаны» адыгралі для К. Крапівы вельмі вялікую ролю: па напісанні гэтай п'есы ён адчуў сябе сапраўдным драматургам. Як ён сам прызнаваўся пазней, толькі пасля пастаноўкі гэтай п'есы яму ўдалося зусім пэўна спасцігнуць сакрэты творчасці для сцэны, без чаго было б нашмат цяжэй здзейсніць напісанне наступнай сваёй п'есы -- сатырычнай камедыі «Хто смяецца апошнім» (1939). А здзяйсненне гэта іначай, як творчым грамадзянскім подзвігам, назваць нельга. Як і ўсякі выдатны твор, камедыя «Хто смяецца апошнім» была сустрэта неадназначна: адны горача віталі яе выхад, другія з няменшым запалам стараліся перашкодзіць трыумфальнаму яе шэсцю ў тэатры краіны. Высокія ідэйныя і мастацкія вартасці твора не маглі аспрэчыць нават самыя зацятыя яго праціўнікі. Апроч усяго іншага, гэтая камедыя -- яркае сведчанне аб часе, калі яна была напісана, аб людзях, якія жылі ў той час, аб іх духоўным здароўі, маралі і праве. У жанравых адносінах твор гэты камедыйна-сатырычны, з элементамі карыкатуры і нават гратэску: часам шарж з яго гіпертрафіраваным падкрэсліваннем адной нейкай характэрнай рысы гаворыць пра чалавека больш, чым «аб'ектыўная» фатаграфія. Сюжэт камедыі шматслойны з багатым падтэкстам. Дзея будуецца на кантрастах рознага плана, гама чалавечых настрояў шырокая. Майстэрства Крапівы-драматурга яскрава выявілася ў выбары персанажаў. Кожны з іх не проста дапаўняе адзін аднаго, але і абумоўлівае манеру паводзін. Як у акрабатычнай пірамідзе: Гарлахвацкі не можа існаваць без Тулягі і Зёлкіна, Чарнавус -- без Веры і Левановіча і г. д. Яркі гуманістычны пафас, вастрыня маральных канфліктаў, высокі мастацкі ўзровень адлюстравання рэчаіснасці і ўвасаблення вобразаў герояў абумовілі шчырую ўвагу да камедыі «Хто смяецца апошнім» як на абшарах Савецкага Саюза, так і далёка за яго межамі. У 1941 г. спектакль па гэтай п'есе быў адзначаны дзяржаўнай прэміяй СССР. Камедыя па праву ўвайшла ў залаты фонд беларускай драматургіі.

У час Вялікай Айчыннай вайны К. Крапіва напісаў некалькі драматургічных твораў. З чэрвеня 1943 г. на сцэне БДТ-2, які знаходзіўся тады ва Уральску, адбылася прэм'ера спектакля «Проба агнём». У гэтай п'есе драматург адмовіўся ад простага сцэнічнага паказу гераізму савецкіх людзей, паставіўшы перад сабой задачу раскрыць не батальны бок мужнасці барацьбітоў з фашысцкімі агрэсарамі, а маральную, духоўную прыроду іх подзвігу. Вайна ўнесла прынцыповыя карэктывы ў разуменне асабістых узаемаадносін паміж людзьмі. Дружба, каханне, рэўнасць. Спатрэбілася выпрабаванне агнём, каб героі драмы пераканаліся, колькі было наноснага, неістотнага, нават дробязна-мяшчанскага ў іх штодзённым побыце. Сумленныя, чыстыя, светлыя, яны часам атручвалі жыццё сабе і іншым дробязнымі падазрэннямі, беспадстаўнай рэўнасцю. Ацверазенне прыходзіла пад грукат франтавых гармат, і паказ гэтага працэсу выліўся ў хвалюючую драматычную гісторыю пра вернасць савецкіх людзей Радзіме, свайму каханню, грамадзянскаму абавязку.

Меншы творчы поспех спаткаў драматурга пры напісанні аднаактовай драмы «Валодзеў гальштук» (1943), прысвечанай паказу барацьбы беларускіх падпольшчыкаў і партызан з нямецкімі акупантамі.

Затое сатырычная камедыя «Мілы чалавек» (1945) стала выдатнай з'явай не толькі беларускай, але і ўсёй савецкай камедыяграфіі. Выдатнай і нечаканай, калі ўлічыць, што менавіта на сярэдзіну -- канец 1945 г. прыладае новы ўсплёск параднай літаратуры. Арыгінальная, нязвыклая камедыя і па сваёй форме: сцэнічная ўмоўнасць даведзена драматургам да самага высокага ўзроўню -- гледачы прысутнічаюць пры непасрэдным стварэнні камедыі, калі аўтар вуснамі аднаго з галоўных герояў Язвы абмяркоўвае з імі і персанажамі далейшае развіццё дзеі. I гэта яшчэ не ўсё. «Мілы чалавек» з'яўляецца рэдкім у мастацкай практыцы творам -- апалогіяй жанру сатырычнай камедыі. Заявіўшы ў пралогу аб правамернасці, жыццяздольнасці і неабходнасці гэтага жанру, аўтар трыма актамі дзеі бліскуча даказаў свой тэзіс. Да мэты ж яго прывяло майстэрскае, бязлітасна-вынаходлівае зрыванне маскі з мілага чалавека -- Дзям'яна Дзям'янавіча Жлукты. Такіх людзей, якія, усякімі няпраўдамі ўхіліўшыся ад фронту, вельмі камфортна -- за чужы кошт -- уладкоўваліся ў глыбокім тыле, К. Крапіва сустракаў нямала. Нават сярод сваіх знаёмых-землякоў. I яго да глыбіні душы абураў цынізм гэтых філосафаў жывата, якія раскашавалі-жыравалі ў час, калі іншыя пралівалі на франтах кроў. Адсюль аўтарская няшчаднасць сатырычнага выкрыцця Жлукты, гнюснага дэзерціра, які ў лістападзе 1941 г. прыбыў у тылавы горад Н., каб пераседзець ваенную навалу. Жаданне выжыць любой цаной, гатоўнасць адштурхнуць слабейшага, культ уласнага трыбуха -- вось, па сутнасці, гэтым і вычэрпваецца яго жыццёвае крэда. Цікава, што ўсё гэта Жлукта называе прынцыпамі. Праўда, іх у яго толькі два: першы -- я хачу жыць; другі -- я хачу жыць па-людску. Гэта значыць, жыць з шыкам. Дзеля дасягнення сваёй мэты ён адкрывае ў горадзе блаткантору па аказанні паслуг, не прадугледжаных законам, паступова ўцягнуўшы ў махінатарскія цянёты вялізную колькасць «патрэбных» людзей -- прадстаўнікоў улады, кіраўнікоў розных прадпрыемстваў. «Жлукта -- гэта ж страшны тып. Гэта зяпа, міла ўсміхаючыся, злопае вас так, што вы і не агледзіцеся... У той час, калі людзі перажываюць вялікія цяжкасці, калі праліваецца святая кроў нашага народа, гэты агідны клоп тлусцее на нашай бядзе» (Крапіва К. 3б. тв.: У 5 т. Т. 2. С. 351). Гэтыя словы належаць Антону Макаравічу Канягіну, намесніку старшыні гарсавета горада Н. Праўда, сказаны яны ў заключнай сцэне камедыі, а да гэтага менавіта Канягін быў самым актыўным патуральнікам і заступнікам Жлукты. I не заўсёды бескарысным.

Менш плённымі аказаліся драматургічныя здзяйсненні К. Крапівы ў пасляваенны час. Прынамсі, сам пісьменнік да сваіх творчых няўдач адносіў драмы «З народам» (1948), «Зацікаўленая асоба» (1953), «Людзі і д'яблы» (1958). Сапраўды, ніводзін з гэтых твораў не дасягнуў мастацкага ўзроўню сатырычнай камедыі «Хто смяецца апошнім»: згубнае ўздзеянне тэорыі бесканфліктнасці адбілася на творчасці нават такога выдатнага майстра, якім быў К. Крапіва. Магчыма, гэта ўздзеянне на яго татальным назваць нельга, паколькі пэўныя адзнакі майстэрства заўважаюцца і ў названых п'есах. Крытыка, напрыклад, адзначала, што ў драмах «З народам» і «Людзі і д'яблы» падзеі Вялікай Айчыннай вайны асэнсоўваюцца на якасна новым выяўленчым узроўні. У першай з іх драматург адлюстраванне барацьбы беларускага народа з фашысцкімі акупантамі рэалізуе ў нязвыклым для тагачаснай творчай практыкі ключы, паслядоўна пазбягае батальных сцэн, засяроджваючы асноўную сваю ўвагу на маральных калізіях. Няма ў п'есе лабавога супастаўлення «нашых» і «чужынцаў», затое ёсць небеспаспяховая спроба высвятлення маральных вытокаў гераізму і здрадніцтва. У заслугу аўтару п'есы можа быць пастаўлена і тое, што ўпершыню ў беларускай драматургіі была закранута тэма інтэлігенцыі на вайне. На жаль, раскрыта яна без належнай глыбіні, паколькі аўтар пры адлюстраванні канфлікту двух кампазітараў -- патрыёта Гудовіча і калабаранта Шкуранкова -- не засцярогся ад схематызму.

Выклікам тагачаснай драматургічнай практыцы была расцэнена драма «Людзі і д'яблы». Яе аўтару давялося выслухаць нямала папрокаў за тое, што цэнтральнае месца ў п'есе заняла фігура здрадніка Скробата-Нёманскага. Але былі і іншыя меркаванні, таму драма без асаблівых перашкод трапіла на сцэны тэатраў, заваяваўшы вялікую папулярнасць. I гэта было абсалютна справядліва, бо драматург у цэлым пераканаўча паказаў карціну ўсенароднага супраціўлення фашызму, раскрыў гераізм яго удзельнікаў без залішняй патэтыкі, з унутранай стрыманасцю і глыбінёй.

Менш пашанцавала драме «Зацікаўленая асоба». Сам аўтар прызнаваўся: «Мне не ўдалося звязаць усе падзеі ў п'есе ў адзін моцны сюжэтны вузел, паставіць дзейных асоб у такія ўзаемаадносіны, каб яны з найбольшай паўнатой і з розных бакоў раскрыліся ў працэсе ўзаемадзеяння. Адсюль некаторыя вобразы, паказаныя толькі адным бокам, атрымаліся схематычнымі» (II, 460).

Лірычная камедыя «Пяюць жаваранкі» (1950) з усіх пасляваенных твораў К. Крапівы прыцягнула да сябе найбольшую ўвагу. У 1951 г. яе адзначылі Дзяржаўнай прэміяй СССР, звыш 50 тэатраў СССР уключылі яе ў свой рэпертуар, ставілася яна таксама ў замежных тэатрах. Гэта адзін з самых светлых, жыццярадасных драматургічных твораў К. Крапівы, амаль цалкам пазбаўленых сатырычных фарбаў. Прычыны вялікай папулярнасці камедыі тагачасная крытыка ў асноўным выводзіла з важнасці ўздымаемых у ёй праблем, паміж іншым адзначаючы і мастацкія вартасці. Праблемы ў камедыі і сапраўды асэнсоўваліся значныя, надзёныя. Яе канфлікт, заснаваны на сутыкненні розных поглядаў на шчасце чалавека, на стратэгію арганізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці, таксама не быў надуманым. Але гледача, думаецца, прыцягвала іншае: светлы лірызм, якім прасякнута камедыя з першай сцэны да апошняй, майстэрскае раскрыццё характараў, багацце гумарыстычных сітуацый, трапная, экспрэсіўна-выразная мова з багатай народнай фразеалогіяй. Гэтыя мастацкія вартасці адносяцца да не падуладных часу і кан'юктуры. Колькасна іх не так і мала, таму ёсць падставы сумнявацца ў справядлівасці залішне сціплай ацэнкі камедыі «Пяюць жаваранкі» сучасньші літаратуразнаўцамі. Прынамсі, папракаць твор за лакіроўку рэчаіснасці, за прыхарошанасць атмасферы калгаснага жыцця пасляваенных гадоў -- значыць паграшыць супраць ісціны. Варта толькі прыгадаць, якія факты праводзяць у час палемікі старшыні калгасаў Туміловіч і Пытлаваны, каб забыцца пра прыхарошванне і не блытаць аптымістычнай танальнасці з лакіроўкай рэчаіснасці.

У 1972 г. К. Крапіва закончыў напісанне фантастычнай камедыі «Брама неўміручасці», якая стала вынікам усёй папярэдняй яго творчасці -- і не толькі драматургічнай. Гэты твор сямідзесяцішасцігадовага пісьменніка не быў звычайнай сенсацыяй. Глыбінёй зместу вызначаліся і ранейшыя яго п'есы, а «Брама неўміручасці» ўразіла выразным касмізмам, глабальнасцю праблематыкі. Разам з тым гэта абсалютна беларускі твор, з беларускай ментальнасцю дзейных асоб, з цеснай прывязкай да айчынных клопатаў і праблем. Праблем канкрэтных, сённяшніх, надзённых. Тым больш што ў гэтай фантастычнай камедыі фантастычным з'яўляецца толькі адкрыццё вучоным-герантолагам Дабрыянам сакрэту неўміручасці, ва ўсім жа астатнім -- поўная рэальнасць. Драматург прапануе ў займальнай, вясёлай форме надзвычай сур'ёзны роздум аб неўміручасці і чалавечнасці, аб духоўных каштоўнасцях -- сапраўдных і фальшывых. Гіпатэтычнае адкрыццё неўміручасці дазваляла драматургу стварыць сусальную сцэнічную карціну ўсеагульнага трыумфавання, падарыць гледачам радасную казачку аб сусветным шчасці. Але скептычна-іранічны склад яго розуму прадыктаваў іншую мадэль твора: сатырычную камедыю. I не захацеў аўтар даваць усім неўміручасць, пабудаваўшы на шляху да яе браму. Не вельмі, дарэчы, шырокую. Агромністая чарга ўтварылася каля яе адразу ж пасля паведамлення аб сенсацыйным адкрыцці ў сродках масавай інфармацыі. Але для драматурга-сатырыка не яны цікавыя, а тыя, хто хоча прарвацца ў неўміручасць без чаргі. Пенсіянер з ваенных, казнакрад Дажывалаў, нехта з былых «дзеячаў» Торгала, палітычная правакатарка і даносчыца Застрамілава, міністэрскі бюракрат Скараспей, шафёр-лявак Шусцік, «банкір», «мадам» -- усіх і пералічыць цяжка, хто імкнуўся вырваць у спецыяльным камітэце індульгенцыю на вечнасць. I атрымалі яе -- у галерэі сатырычных вобразаў, рупна створанай К. Крапівой за доўгія гады творчага роздуму над жыццём. Паказальна, што пэўныя праблемы ўзніклі і ў станоўчых персанажаў. Святло неўмірчасці, нібы чароўны аўтарскі рэнтген, высветліла ў глыбінях іх душы нешта такое нечакана-патаемнае, пра што яны і самі не падазравалі. Цікава вырашаны канфлікт камедыі: ён разгортваецца не так паміж адмоўнымі і станоўчымі персанажамі, як паміж прыхільнікамі і праціўнікамі адкрыцця неўміручасці, дакладней, укаранення яе ў рэчаіснасць. Вучонаму Дабрыяну, які быў адначасова і бацькам, і паўпрэдам неўміручасці, давялося выслухаць пярэчанні з пазіцый эканамічных (перанаселеная Зямля не здолее ўсіх пракарміць), біялагічных (без эвалюцыі, якая немагчыма без нараджэння і смерці, усе жывое выраджаецца), сацыяльных (неўміручасць адрадзіла няроўнасць, раскалола грамадства на выбраных і ізгояў). Чалавецтва аказалася не гатовым для вечнага жыцця, пра што заўсёды марыла. I рэпліка вучонага Абадоўскага: «Няхай жыве смерць», -- гучыць не як голас песімізму ці мізантропіі, а як голас розуму. Драматург прыходзіць да парадаксальнага вываду: не ўсякі навуковы прагрэс нясе карысць чалавецтву. Аднак праціўнікам навуковага пошуку ад гэтага ён не становіцца, а вось папярэдзіць вучонага аб адказнасці за яго адкрыцці ён лічыў за свой грамадзянскі абавязак.

Апошнюю сваю п'есу -- псіхалагічную драму «На вастрыі» К. Крапіва завяршыў у 1982 г. Як гэта звычайна было ў драматурга, твор атрымаўся шматпраблемным, з вострай інтрыгай, цікавымі вобразамі персанажаў. Прысвечаная адлюстраванню жыцця сучаснікаў з іх вялікімі і малымі клопатамі, п'еса прываблівае жывой увагай пісьменніка да ўнутранага свету герояў, уменнем аўтара разгледзець у хуткаплыннай хадзе часу нешта характэрнае, важнае, адчуць болевыя яго кропкі. П'еса вызначаецца мудрасцю і гарэзлівасцю, павучальнасцю і займальнасцю, багаццем выяўленчай палітры. З маладым запалам разважае драматург пра няпростыя праблемы сучасных чалавечых узаемаадносін, пра каханне, вернасць і здраду. Так што можна смела сцвярджаць: пачуццё сучаснасці, уменне разгледзець характэрнае, вызначальнае ў падзеях эпохі не пакідала К. Крапіву да самага канца яго жыцця.

К. Крапіву можна з поўным правам лічыць тэарэтыкам літаратуры. У рэчышчы сваёй літаратурна-крытычнай дзейнасці (а Крапівой аналізаваліся і ацэньваліся многія творы сучаснай яму беларускай літаратуры) пісьменнік закранаў важныя тэарэтыка-літаратурныя пытанні. Асабліва турбаваў Крапіву стан сатыры. «Некаторыя «страшныя рэфарматары» спрабавалі, напрыклад, давесці непатрэбнасць байкі як жанру ўстарэлага, -- пісаў ён у артыкуле «Думкі пра сатыру» (1928), -- але практыка паказвае, што байка прыхільна сустракаецца чытачом (і слухачом) і стварае належны эфекг. А пакуль яна здольна на такую службу, да таго часу яна можна жыць і развівацца, нягледзячы на ўсе выдумкі страшных рэфарматараў» (II, 234).

Сутнасць сатыры, яе месца ў савецкай літаратуры К. Крапіва абгрунтоўвае таксама ў артыкуле «Што мне рупіць» (1933). Спецыфіцы аднаго з самых актыўных і распаўсюджаных сатырычных жанраў -- сатырычнай камедыі -- К. Крапіва прысвяціў асобны артыкул «Аб сатырычнай камедыі» (1953), у якім выказаў цэлы шэраг слушных і, галоўнае, апрабаваных уласным пісьменніцкім вопытам заўваг-высноў наконт асаблівасцей пабудовы твораў гэтага жанру. Своеасаблівым працягам дадзенай працы і, канешне ж, істотным паглыбленнем яе стаў артыкул «Канфлікт -- аснова п'есы» (1954), дзе Крапіва зноў жа на аснове ўласнага пісьменніцкага вопыту даказвае неабходнасць прысутнасці ў п'есах сапраўды жыццёвага і ў выніку пераканальнага для чытачоў і гледачоў твора канфлікта.

Вызначальным крытэрыем вартасці любога літаратурнага твора з'яўляецца яго мастацкасць, якая дасягаецца ў першую чаргу ў выніку складанага ўзаемадзеяння ў творы зместу і формы. Найбольш важныя і характэрныя асаблівасці дадзенага ўзаемадзеяння разбіраюцца К. Крапівой у артыкулах «П'есы і вобразы» (1945) і «Беларуская савецкая драматургія за 1947 год» (1948).

У сваіх артыкулах К. Крапіва закранаў таксама пытанні, звязаныя з творчым працэсам, з пэўнымі псіхалагічнымі момантамі працякання яго ў пісьменнікаў, з абумоўліваючымі дадзены працэс фактарамі. Найбольш поўна і сістэматызавана гэта выкладзена ў артыкуле «Слова да малодшых» (1933).

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Лаўшук С.С. Кандрат Крапіва // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. Мн., 1999. С. 282-329.

2. Крапіва К. Зб. тв.: У 5 т. Мн., 1974-1976. Т. 1-5.

3. Галубок Э. Праблема мастацкага роста беларускай савецкай драматургіі / Галубок Э. // Полымя рэвалюцыі. 1934. № 9. С. 168

4. Крапіва К. Зб. тв.: У 3 т. Т. 2. - Мн., 1956. С. 446-447

Размещено на Allbest.ru