Кадыр Мырзалиев

?адыр Мырзалиев Жымпиты ауылында ту?ан. Ол ата?ты ?аза? а?ыны, халы? жазушысы. ?аз МУ-ды? филология факультетін бітірген. 1958-1993 жылы « Балдыр?ан» журналында ?деби ?ызметкер, «Ж?лдыз» журналында поэзия ж?не сын б?ліміні? ме?герушісі, жауапты хатшы болды. Мырзалиевті? ал?аш?ы ?ле?і 1954 «Пионер» журналында жариялан?ан. Ол «А? отау», «Домбыра», «?орамса?» т.б. шы?армаларын жазды. Ол шетел елдері ?шін е? ата?ты адам. Оны? е?бектерін шеделдіктер ?те жо?ары ба?алады.

?адыр Мырзалиевтей ?адау талант?а ?ана айтылар ба?аны? салма?ын ешбір с?збен жеткізе алмайсы?. Бізді? б?л с?зімізге шегі барлар балалар ба?шасын кеше атта?ан балдыр?ан б?бегіні? тіл ашар та?па?тарын ты?дасыншы. Сонда соларды? аузы?да?ы бала к?кірегіне салма?тысы, о?ай айтылып, ?иынды ??тырар ойна?ысы , тал бойында бір мін жо? к?ркемі мен жина?ысы ?адыр ?аламынан шы??ан болып шы?ары даусыз. Оны? ?аламынан ту?ан ертегілер мен балладалар , сюжетті ?ле?дер мен пейзаждар, мысалдар мен маза?тамалар, жа?ылтпаштар мен ж?мба?тар, санама?тар мен диалогтар ?аза? балалар ?дебиетіні? классикасына ?осылып, с?би о?ушыны? рухани т?бетін ашып, ой-санасын оятар хрестоматиялы? ?лгілерге айналды.

Ер жетіп келе жат?ан ?лдары мен бой жетіп келе жат?ан ?ыздары бар а?айын солар айтып ж?рген ?ндері мен жаттап ж?рген жырларына, сезім ?штар сырларына ??ла? тосып к?рсінші. Сонау ?лы Абайдан бермен ?арай?ы «??ла?тан кіріп бойды алар» си?ыр сазды наз жырларды? е? са?ла?тырыны? арасынан та?ы да ?адыр ?аламы ен та??ан с?лей туындыларды мол ?шырастырамыз.

Тіпті жастарды ?ойып, егделенген ?зімізді? де ?иялымыз ?ыры? са??а ж?гіріп , ?атпары мен ?алтарысы к?п, тіршілікті? небір шытырман , шыр?ала?дары кес-кестеп, да?дара ?ал?ан с?ттерде ар?ы-бергіден а?ылдасар сырлас іздеп, ?йт?ы?ан сезімге басу, то?ыра?ан к??ілге демеу д?метіп, ба?ы Б??ар мен батыр Махамбеттен бермен тарт?ан дуалы ауыздар?а ж?гінгенде алдымен к??ілге оралып, ?ол?а ілігетіндерді? санаулы санатынан та?ы да ?адыр табылады. Б?л б?л ма, ?зын кепті ?ыс?а ?айырып, т?беден т?скендей т?те айтылар уытты ой, даусыз б?туа іздегенде ы?ылым заманнан ыжда?атпен жинал?ан асыл с?здер, ма?ал-м?телдермен жарысып, ?адырдан т?т?иыл т?жырымдары мен м?лтіксіз атар а? мылты?тын о?ындай д?п тіркістері тілді? ?шына ?з-?зінен орала кететінін ?айтерсіз...

?адырды ?лі ?ріп таныма?ан б?лдіршін б?бектен бастап, ?ріпті к?зілдіріксіз к?рмейтін ?ария?а дейінгіні? б?рі біледі. ?зін білмесе де с?зін біледі.

Танымал болуды? жолы к?п. Даулы та?ырып, да??аза пафос, ?ит?р?ы с?з, ?и?ар мінез, ?ызыл к?рсе ?аралай с??ын?ан аш?ара?ты?, ?зін к?рсетер жер, ?зіне бас ш?л?ыр ел іздеген жиыншылды?...Ж?, санап тауысуы? м?мкін емес. Бір ?ажабы: ?адыр соны? б?рінен ада. Ол д?бір мен д?рмектен ?ашпаса, ж?гірмейді...Біра?, со?ан ?арамастан, ке?інен танымал...Е? ?анибеті: к?пті? назарына ?зі ж?гіріп танымал болып ж?рген жо?, оны? жыры мен сырына к?пті? ?зі ж?гіріп танымал болып ж?р.

М?ндай даусыз да??, татаусыз танымалды?ты? сыры неде? Оны? сыры та?ы да сол ?адыр талантыны? ?арапайымдалы?ында. ?адыр Мырзалиевті? «Б?лб?л ба?ында» ?ле?інде бір сырлы шума? бар:

Ж?йрік арман ?уып жете ?алса?-а?,

Жалт береді,

Соны? ?зі бір саба?!

Осалдар ж?р ?зін ж?рттан арты? деп,

Ал мы?тылар ?зін ж?рттан кем санап!

Тап-таза шынды?!

Алдымен, азамат ойды? айдынында еш?ашан арман таусылма? емес. Ардан ту?ан адам ?р?ашан арман ?уады ж?не арман ?уудан жалы?пайды, ту?аннан ?лгенге дейін ?уады ж?не сол арманны? шегіне жетпейді, жетсе де жеткенін сезбейді. «Арманым жо? дейтіндер» ?ателеседі, яки ?тірік айтады. Адамны? арманы болмаса, ерте?і болма?аны; арманы бітсе, ерте?і, бітеді, ма?саты т?гесілгені; арманны? таусыл?ан жері-адамны? ?лген жері. Саналы кісіге м?ны? ?зі саба? екені рас.

?лкен мы?тылы? иесіні? бірі-?адыр. Д?лірек айт?анда, ?адырды? ?адірі-мы?тылы?анда.

?адырды? мы?тылы?ыны? бір д?лелі: ?адыр ?ле? ?лкесіне к?йбе?сіз, кібіртіксіз, тіпті еш?ашан ешбір жатты?у жасама?андай бірден к?нігі шебер ?алпында келеді. М?ны біз т???ыш рет ?аза? университетіндегі ?уезов аудиториясында танып-білген едік.

К?ні кеше «с?з си?ырын» ?йреткен шабытты ша?тарда ?лы ?стазды? ?зі шынта? с?йеген биік мінбеге киікті? асы?ындай ?ана шып-шымыр ?ара бала ж?гіріп шы??ан емес, тура шиырылып т?скендей...дік етіп алшысынан т?ра ?алды да, а?ытыла ж?нелді:

«Адам жылап туады, жатады ж?рт ж?батып,

Ж?не жылап ?леді, ?згені де жылатып.

Жылайтыны туа сап,-жамандар бар ?инайтын,

Жылайтыны ?лерде,-жа?сылар бар ?имайтын»

Жым-жырт т?на, тына ты?да?ан д?йім ж?рт кенет ду-ду етіп, зал іші самал шай?а?ан к?лдей те?селді де кетті. Ж?ртты? б?рі бір деммен тыныстады. ?лгі шума?ты ты?да?ан ?р адам?а ?ас пен к?зді? арасында б?рын ешкім айтпа?ан бір сыр айтылып, ешкім ашпа?ан бір шынды? ашылды да ?алды. ?ле? ?ркімді ?зіні? ?згеше философиялы? тере?іне тартып, о?ыс ой?а шомдырды да ?ойды.

Жаным-ау, жанартау ?ой мынау - деп ?а?ты к?п ішінен бір білгіш.-Жа??алы, жалында?алы т?р?ан жанартау ?ой!

Д?л осы т?ста ?адыр да д?л осы?ан ?ндес та?ы бір тылсым сыр ашып, та?ы бір ?ызы? т?йін т?р?ан:

«Жанартауды? с?нгендері-да??ты,

Атылма?ан жанартаулар-?ауіпті»

Енді ж?рт дуылдамай, ?нсіз ойланды. Та?ы да сыр, та?ы да шынды?. ?ркім-а? айту?а болатын, біра? айтылма?ан сыр; ?ркім-а? ашу?а болатын, біра? ашылма?ан шынды?. Жал?ыз-а? ты?даушылар осыны табан аузында талдап т?сініп отыр?ан жо?, тамсана т?йсініп отыр еді...

Сол кештен к?ні б?гінге дейін ?адыр-а?ын ?алы? о?ырманын та?дадырудан, тамсандырудан бір жаза басып к?рген жо?. Неге?

Асылы, адам ?дебиетке с?луды? б?рымындай ?рілген екі ма?сатпен келеді: бірі-?зінен б?рын ешкім айтпа?анды айту; екіншісі-?зге ешкімге ??самай, тек ?зінше айту. Осы екі ма?сат орындал?ан жерде ?ана шын м?ніндегі ?деби туынды бар. Шын м?ніндегі ?деби туынды дегенімізді?, Леонид Леонов айт?андай, мазм?н жа?ынан жа?алы? ашу, пішін жа?ынан ?нер табу болатын себебі де сонды?тан.

Енді турасына к?шсек, м?б?да ?аза? поэзиясына осы ?асырды? орта т?сынан ?те бере келіп, со??ы жылда тек ?ана ?зіне т?н ?згеше мазм?нын аш?ан, тек ?ана ?зіне т?н ?згеше пішінін тап?ан шын м?ніндегі шынайы талант екеу болса-бірі, біреу болса-?зі-?адыр Мырзалиев.Бір кезде ?зіні? т?леп ?ш?ан ?ясы ?аза? университетіндегі ?уезов аудиториясы ?ана білетін к?дімгі бала ?адырды? б?гінде б?кіл елі-ту?ан хал?ы т?тас таны?ан ?адырлы дана ?адыр?а айналу себебін де д?л осы арадан іздеген ж?н.

Демек, ?азіргі ?аза? поэзиясын к?п дауысты, ?уатты оркестр десек, м?ны? ??рамында?ы ?адыр музыкасыны? ?айталанбас ?з ?ні, машы?ы мен м?нері, айшы?ы мен ?рнегі бар; ?адыр лирикасыны? сы??ыры б?лек, сыры тере?.

?адыр Мырзалиев со??ы ширек ?асырда ?атарынан ?аздай тізілтіп он кітап берді: «А? отау», «Б?лб?л ба?ы», «Ой орманы», Дала дидары», «К?кпар», «Жер?йы?», «?ызыл кітап». М?ны? б?рі, ?рине, ?олы?ызда?ы та?дамалы томдар?а сый?ан жо?. Ал сый?ан кітаптарды? бірі болмаса біріне аздап к?з то?тат?анны? ?зінде де ?р?айсысыны? шежірелік ма?ынада?ы шал?ар мазм?н т?тысты?ы, симфониялы? сипатта?ы с?лу композициялы? ??рылымы адам та? ?ал?андай. Сонымен ?атар б?лар жеке-жеке т?р?анда а?ынны? онда?ан жыл бойы ?здіксіз ?нуін, ?рбуін, ?суін к?рсететін эволюциялы? сатылар секілді де, б?рі ?осыл?анда тамаша талантты? ?згеше творчестволы? т?л?асын айры?ша а?ынды? мінезін сайып келгенде, ?лан?айыр ?семдік ?лемін ?алыптастыр?ан.

Айталы?, «Ой орманы». Б?л кітап ?шін кезінде ?адыр Мырзалиевке ?аза?стан комсомолыны? берілгені м?лім. М?ны? ?зі тегін емес-ті. «Ой орманы»-авторды? азаматты? келбетін таныт?ан кітап. М?нда ?адырды? ешкімге ??самайтын айры?ша ?з бітімі мен мінезі бар. А?ынды? бітім, а?ынды? мінез ма?ынасында айтып отырмыз.

Кітапта?ы ?ле?дерді? та?ырыбы мен мазм?ны-адам, адам?а т?н алуан т?рлі сезімдер, ойлар, тол?аныстар, адамны? ?мірге к?з?арасы, адамны? таби?ат?а ?арым-?атысы, сайып келгенде, адамны? та?дыры мен тіршілігі. Б?ларды? ?ай-?айсысы да та?ырып-мазм?н ретінде жа?алы? емес, сан рет тол?ан?ан сырлар, жырлан?ан шынды?тар, ?бден шиыр бол?ан та?ырыптар мен мазм?ндар. Біра? осы та?ырыптар мен мазм?ндарды? ?андайы болмасын ?адырды? жырлауында жа?а ?ырынан, б?рын-со?ды ешкім айтпа?ан ма?ынада, ты? пішінде к?рінеді. М?селен, бір ?ле?де «биікке шы?па?андарды? ьиіктен ??ламайтыны» о?ыс айшы?пен ойна?ы кестеленіп, бір ?ле?де «?ателесем деп ?ор?уды? ?зі-?ателік» екені ?тымды жеткізілсе, енді бір ?ле? да?? туралы; да?? деген де бір шы? секілді, шы? басына шы?а алмай, «етекте ?ал?андарды? іші к?йсе, басына шы??андарды? басы айналатынын» майда, ж?мса? юмормен а??артады. Осыларды? б?рі ?шейін ауызекі айтыла салмайды, ?сем ?рнекпен, а?ынды? шабытпен шебер айтылуыны? ?стіне, ?р о?ушыны? ?зі ойлап, іздеп тауып ал?андай ??пия сырмен, ?ызы? астармен айтылады. ?ле?ні? ойлылы?ы дегенні? ?зі осы емес пе?

?рбір шын м?ніндегі суреткер секілді ?адырды? да кешегі жыры-Адам туралы болатын, б?гінгі жыры да-Адам туралы, ерте?гі жыры да - Адам туралы болма?.

Ал адам, оны? та?дыры тіршілігі ?деби шы?армада ?р?ашан белгілі бір уа?ыт пен ке?істікте к?рсетілуі шарт. Демек, ?адырды? Адамы да мезгіл-мекенсіз ?лдебір абстракциялы? н?рсе емес. Сонды?тан Мырзалиев поэзиясына ?зілмейтін ?зекті желі боп тартылып, жан-жа?ты ашыла суреттеліп, жи?а?тала т?л?аланып келе жат?ан бір к?рделі образ бар. Ол ?аза? даласыны? образы. Осынау шетсіз-шексіз ке? дала?а, ?зіні? ту?ан даласына ?адыр»Ой орманында» бір б?лім арнап айры?ша бір мол шабытпен к?кірегін кере, ма?тана с?йлеп;»Уа, дала! Ке?дігі?е тамсандым к?п, айта алман б?рін жазып тауса алдым деп. Сен алып-алып пластинка д??геленген, ине? бол т?рады ыл?и ?н сал?ым кеп!»-десе, соны? іс ж?зіндегі дерегі секілді келесі кітабын т?п-т?гел дала?а арнап, т?п-тура «Дала дидары» деп атады.

«Дала дидары»-?адыр а?ында?ыны? жа?а белесі, ты? ?рісі. Б?л кітапты?, яки кітап?а енген ж?з ?ле?ні? бір ?ана к?ркемдік ??ны мен идеялы? ?асиетін бір с?збен айтса?, ?ндестік деуге болар еді.

Александр Блок а?ынны? а?ында?ы-?ндестік деп ???ан ж?не осы ??ымын тере? теориялы? т?жырым?а айналдыр?ан. Ал ?ндестік, яки гармония дегенді шебер суреткерді? шынды?ты сыр?а, сырды жыр?а айналдыруы, ?мірді ?нерге, ?нерді ?мірге к?шіруі, с?йтіп мынау ?лемдік тіршілікті? небір ??пия сырларын ?ажайып келісімге к?шіре танытуы деп т?сіндіреді.

«Дала дидарында» тек сырт ?ара?анны? ?зінде к?зге бірден шалынатын бір т?рлі бір композициялы? бірлік, ты? келісім бар. Кітапта?ы т?рт б?лім ?зара т?тас?ан т?рт алуан сыр мен шынды?ты желілі, арнаулы т?рде тарата жырлап жатса, осыларды? ара-арасында а?ын ?ш м?рте арнайы лирикалы? шегініс жасп, о?ырманын ?згеше бір тол?аныстар?а т?сіріп, оны? сезімін тербейді. С?йтіп, а?ын мен о?ырманны? к??іл к?йлері ?зара та?ы бір ты? ?йлесім, ?ндестік тап?андай болады.

Ал мазм?н жа?ынан келсек, м?нда?ы ж?з ?ле? бір идеялы? ма?сат?а жарыса жол тарт?ан та?ы да т?тас тол?амды сыр, тол?ынды жыр. Мысалы, «К?не заман к?ріністері» атан?ан бірінші б?лім бір ?ана басты та?ырыпты? кезе?ді ??былыстарын жан-жа?ты ?рі ?аз-?атар ?ре, ?рістете тол?айды:»Жар-Жар», «К?рес», «Барымта», «К?кпар», «?ыз ?уу»...осыларды? ?р?айсысында байыр?ы к?не ауылды? ?р алуан шынды?ы ?р ?ырынан к?рініп кеп бірт?тас бейне-дала дидарын алдымыз?а тартады. Сонда бір ?ле? осы даланы? к?лкісі мен ?уанышы болса, енді бір ?ле? ?ай?ысы мен к?з жасы, бір ?ле? ?ні мен назы болса, енді бір ?ле? м?ны мен зары, бір ?ле? к?ші мен ірілігі болса, бір ?ле? ?лсіздігі мен к?йкілігі...секілді ?зара ?ріліп-т?тасып, ?ріліп-т?тасып кете барады. Жо?, кете бармайды, а?ын ?зі суреттеп отыр?ан шынды? ??быластардан ?ызы?-?ызы? ойлар, философиялы? байыптаулар, парасатты т?йін-т?жырымдар ?орытып отырады.

М?селен, «Бабамызды? шо? бас?ан табанымен, бірдей екен жа?сысы жаманымен: бір жаманы-тынымсыз к?ше берген, бір жа?сысы ?има?ан даланы ке?. Бір жаманы-жел с?зге ерген екен, бір жа?сысы-тілге ерік берген екен: бір жаманы-кетпенге орашола?, бір жа?сысы-найзагер, мерген екен. Бір жаманы-кешігіп ?ліппе аш?ан, бір жа?сысы-к?йлері к?бік шаш?ан;бір жаманы-?ыздарын мал?а сатып, бір жа?сысы с?йгенін алып ?аш?ан. Бір жаманы-шаруасын мандытпа?ан, бір жа?сысы-?улы?пен жанды ?тпа?ан; бір жаманы-?йленіп же?гесіне, бір жа?сысы-жесірін ?а??ытпа?ан. Тату-т?тті к?ршілер шыр б?зба?ан, бірде то?ып суы?та, бір м?зда?ан; бір жаманы-сонда да ?й салма?ан, бір жа?сысы-аба?ты т?р?ызба?ан!...» Міне, б?л-бір жа?ынан,осы?ан дейін ?р ?ырынан суреттеліп дала шынды?ын енді бірде ойша байыптаудан ту?ан жиынты?-синтез болса, екінші жа?ынан, байта? далада ?асырлар бойы ??мыр кешкен б?тін бір халы?ты? бір алуан мінез-??л?ы екені даусыз.

Бай?аса?, осы секілді ?ле?де ж?не жина?та?ы бар ?ле?де автор м?п-м?лдір шынды?ты тап-таза а?ыс?а, а?ынды? а?ыс?а айналдырып, соншалы? бір ке? тыныспен еркін, еш?андай ?иты?сыз есіле, к?сіле жырла?ан. ?р ?ле? к?дімгі «?иыннан ?иысу» жа?ынан жасандылы?тан аула?, соншалы? таби?и, тіпті оп-о?ай ??йыла сал?ан секілді.

Е? же?ілі мынау эпифораны к?релікші:

«К?ншілдер ?леді

К??ілін от ?арып,

Батырлар ?леді

Борышын ат?арып.

Б?зы?тар ?леді

Пыша??а ??лшынып.

С?лулар ?леді

??ша?та т?ншы?ып.

Ар?ыма? ?леді

Артында ша? ?алып,

А?ындар ?леді

Б?ріне та?-?алып!»

?ле?ні? мазм?нында?ы ?оспасыз шынды?ты айтпа?анны? ?зінде, пішіндегі м?ндай шынайы, с?лу айшы?ты, яки фигураны ас?ан шебер а?ын ?ана жасай алады. «Дала дидарында?ы» ?ле?дерде, міне, осындай ?зіндік дидар бар...

Сонымен, бірінші томда?ы бірнеше кітап - «Ой орманынан» «Дала дидарына», одан «Б?лб?л ба?ына» к?шіп, а?ыр-ая?ында ?аза? ССР Мемлекеттік сыйлы?ын ал?ан «Жер?йы??а» келіп, ?зіні? а?ынды? ?нер биігіне осылай сатылап ?рлеген ?адыр енді бір т?ста поэзия жайлауына «А? отау», яки ?з отауын, ?зіні? жыр отауын тігеді де т?рінде отырып, екінші томда ?олына ??й?ылжы?ан к??іл к?йіні? екі ішекті, он екі пернелі «Домбырасын» алады, с?йтіп та?ы да сол ?зі тап?ан ыр?а?пен м?нер-машы?пен т??ірегін а?ыл-тегіл шал?ы?ан кербез к?йге, сыл?ым сыр?а, сырбаз жыр?а толтыра к?мбірлетіп кетеді.

С?зімізді ?зарта бермей, т?жырымдай т?су ?шін біз «Б?лб?л ба?ын» араламай-а?, «А? отау?а» кірмей, «Жер?йы??а» бармай-а?, бірден «Домбыра» сазына с?л ??ла? т?ріп к?рсек дейміз.

«?уып шы?ар ?ызыл с?зді ой кейін,

Мен олар?а киліккенді ?ой дейін.

?зі? к?тер,

Алтын тиек идеям,

Егіз ішекті? беу-беуі мен

Г?й-г?йін!»

?адыр «Домбыра» тиегін осылай ?ондырады. М?ны? ?зі домбыра тиегі болуымен бірге екі кітапты ?ле?-эпопеяны? беташары да:Тиек тіреп к?терген екі ішек ??р ??й?ылжып ойнамады, ой айтады, сыр шертеді, демек ?адыр домбырасыны? тиегі ша?а? пен ішек арасында?ы м?лшері болу?а тиіс.

?дебиет:

«?адыр Мырза ?ли» кітабы