Масленіца ў г. Мінску

Размещено на http://www.allbest.ru/

Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь

Установа адукацыі

"Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт

культуры і мастацтваў"

Факультэт традыцыйнай беларускай культуры і сучаснага мастацтва

Кафедра рэжысуры абрадаў і свят

ДЫПЛОМНАЯ РАБОТА

Масленіца ў г. Мінску

Мінск, 2015



Рэферат

МАСЛЕНІЦА, ПУДЗІЛА, АБРАД, ЭТНАГРАФІЯ, КАЛОДКІ, ВОГНІШЧА, КАРАГОДЫ, ВАРЭНІКІ, ТРАДЫЦЫІ, АБРАДЫ.

Аб'ект даследавання - свята Масленіца на Беларусі.

Мэта дыпломнай работы- правядзенне народнага свята Масленіца на выснове старажытных традыцый і іх аб'яднання з сучаснай культурай.

Падчас стварэння дыпломнай работы былі выкарыстаны метады эмпірычнага даследавання, а менавіта візуальнае назіранне (на працягу некалькіх гадоў было праведзена назіранне, як адбываецца свята Масленіца ў г.Мінску), параўнанне (разледзіла падабенства і адрозненне паміж святам Масленіцы ў розных рэгіёнах Рэспублікі Беларусь, у розных краінах). а таксама метадамі тэарэтычнага даследавання: аналіз архіўных і навуковых крыніц і сінтэз якія раскрываюць спецыфіку абрадавых дзеянняў і атрыбутаў, кампазіцыйную пабудову структурных кампанентаў Масленіцы, традыцыйную культурную спадчыну беларусаў, і аб'яднала гэта ўсё ў свяце.

Свята Масленіца прайшло ў г.Мінску ў парку 900 годзя г.Мінска 22.02.2016 г. з 12:00 - 17:00 гадзін.

Матэрыялы даследавання могуць быть выкарыстаны на занятках па рэжысуры абрадаў і свят, на традыцыйнай беларускай культуры, гісторыі свят і многіх іншых. Сцэнарый і рэжысёрская разработка свята могуць быць выкарыстаны пры стварэнні свята Масленіца.



Змест

Уводзіны

1. Тэарэтычныя і методыка-практычныя аспекты арганізацыі і правядзення свята масленіцы

1.1 Гінезіс свята, этымалогія назвы. Агульныя рысы святкавання

1.2 Асноўныя асаблівасці і традыцыі правядзення Масленіцы. Масленічныя забавы, гульні і абрадавыя здеянні

1.3 Масленіца на сучасным этапе

2. Рэжысёрскі праект абрадавага свята "масленіца"

2.1 Задума і яе кампаненты

2.2 Сцэнарна-рэжысёрская распрацоўка свята

2.3Арганізацыйна-вытворчы план свята

2.4 Літаратурны сцэнарый свята

Заключэнне

Бібліяграфічны спіс

Дадатак



Уводзіны

Актуальнасць і сацыяльная значнасць

Спрадвеку адным з галоўных складальнікаў гісторыі і культуры народа з'яўляецца святочная абрадавая спадчына і каляндарная, і сямейна-бытавая абраднасць.

Беларускі святочны каляндар з'явіўся не выпадкова і не імгненна, ён на працягу вялікай колькасці стагоддзяў складаўся людзьмі і быў для іх асновай жыцця, кіраўніцтвам да дзеяння. І зараз ён адчыняе для нас светапогляд нашых продкаў, не зразумеўшы які немагчыма ў сучасным жыцці зразумець і выкарыстаць пэўную з'яву.

Светапогляд нашых продкаў засноўваўся на цыклічнасці жыцця і смерці, на штогодным калавароце з'яў прыроды. Пачатак новага года быў звязаны з веснавымі дзеяннямі чалавека - абуджэннем зямлі ад зімовага сну, падрыхтоўкай яе да пасеву, да будучага ўраджаю.

Свята Масленіца займае важнае месца ў сучаснай духоўнай культуры.Але, нажаль, свята пераўтвараецца ў сістэму відовішчаў, якія выхоўваюць ў прысутных спажывецкія адносіны да культуры.

Народ заўседы выступаў сапраўдным тварцом і носьбітам самабытных традыцый, якія беражліва захоўваў і клапатліва развіваў, перадаючы, як сакральны дар у спадчыну сваім нашчадкам.

На жаль, традыцыям беларускай Масленіцы ўдзяляецца вельмі мала ўвагі, і свята будуецца, ў большасці сваёй, на запазычаных элементах рускай Масленіцы. Ад гэтага страчваецца своеасаблівасць, непаўторнасць, цікавасць да беларускай святочнай культуры, якая з'яўляецца часткай нашай спадчыны. Таму вывучэнне асэнсаванне і укараненне ў структуру Масленіцы беларускай народнай традыцыі з'яўляецца актуальнай і сацыяльна значнай.

Менавіта таму свята Масленіцы было для людзей своеасаблівым "сігналам" к адраджэнню не толькі зямлі, але і чалавечага жыцця, паколькі гэта веснавое свята мае не толькі земляробчы характар, але, ў большасці сваёй, родааб'яднальны. Масленічны тыдзень у значнай ступені нагадваў беларускае (сялянскае) вяселле і выконваў ролю "ўцягніка" ў структуру сямейна-родавых адносін прадстаўнікоў іншых родаў і нават суседніх вясковых абшчын.

Сучасны свет, у якім для чалавека часта пераважаюць матэрыяльныя каштоўнасці, амаль не захаваў у сабе месца для цуда, для веры ў нешта надзвычайнае і магічнае. Свята Масленіца, як глыток свежага паветра, дае чалавеку веру ў новае жыццё, у шчаслівае, светлае "заўтра", бо прадвяшчае сабой наступленне надзейнай і рамантычнай пары года - вясны.

Акрамя таго, Масленічны тыдзень, які нясе ў сабе родааб'яднальны характар, у сучасным бытаванні з'яўляецца штуршком для складання не толькі сямейных, але і сяброўскіх зносін, што адбываецца дзякуючы абрадам і звычаям, якія захаваў беларускі народ.

Пры граматным падыходзе рэжысёра-стваральніка святочных масленічных дзей гэта свята можа не толькі захавацца ў першародным выглядзе, але і набыць адметныя рысы, адпавядаючыя каларыту сучаснасці.

Мэта і задачы

Мэта - стварэнне яскравага відовішча для ўсіх гледачоў і ўдзельнікаў свята, прывабліванне грамадства да беларускай традыцыйнай культуры.

Задачы

- захаваць гістарычныя традыцыі свята ў выглядзе катання з гор, гушкання на арэлях, спальвання чучала зімы і непатрэбшчыны ў вогнішчы;

- зацікавіць сучасных жыхароў горада традыцыйнымі масленічнымі ігрышчамі і забавамі;

- аб'яднаць гледачоў удзелам у ўзнаўлённым масленічным рытуале;

- пазнаёміць гледачоў свята з традыцыйнай масленічнай песеннай і музычнай творчасцю.

-

Навізна свята

Пры ўвасабленні пэўнай святочнай дзеі на канкрэтнай мясоцовасці нельга арыентавацца на агульныя звесткі аб свяце, на абстрактныя паняцці.

Рэжысёру неабходна правесці поўнае даследаванне ўзнікнення, развіцця і асаблівасцяў свята канкрэтна для таго рэгіёну, у якім плануецца свята.

Навізна свята заключаецца ў тым, што праведзена рэканструкцыя старадаўніх абрадаў і звычаяў Масленічнага тыдня непасрэдна г.Мінска, дзе яно і ўвасабляецца.

Праблематыка свята

Пры падрыхтоўцы і ўвасабленні свята былі выяўлены наступныя праблемы:

- недахоп фінансавання, з-за чаго і ўзнікае праблема ўвасаблення творчых ідэй і планаў;

- неактыўнасць моладзі ва ўзросце 20-25 гадоў у якасці гледачоў і ўдзельнікаў свята;

Аналіз выкарыстанай літаратуры

У час напісання работы мною было прааналізавана вялікая колькасць матэрыялаў. Найбльш значная практычная інфармацыя мною была ўзята ў наступных крыніцах:

Л. П. Касцюкавец "Беларускія народныя абрады", У. А. Васілевіч "Беларускі народны каляндар", А. І. Гурскі, А. С. Ліс "Земляробчы каляндар. Абрады і звычаі", М. Котаў "Беларускія традыцыйныя каляндарныя святы", І. І. Крук "Следам за сонцам. Беларускі народны каляндар", М.А. Каладзінскі "Народны тэатр", В.Д. Ліцьвінка "Святы і абрады беларусаў", http:// www.maslyanica.ru я знайшла інфармацыю аб масленічнай абраднасці, традыцыях і звычаях як беларускага народа, так і іншых славянскіх краін.

"Агульная энцыклапедыя" пад рэд I. П. Шамякіна, http://ru.wikipedia.org/, "Беларускі фальклор. Хрэстаматыя" мне дапамаглі вызначыць некаторыя тэрміны і паняцці, якімі я карысталася ў дадзенай рабоце.

У "Беларускіх народных танцах, карагодах, гульнях" Семенякова В.С., . "Беларускіх народных гульнях" Вількіна Я. Р, "Слова міма не ляціць: Беларускіх народных прыказках і прымаўках" Ліцвінкі В. Д, "Песнях народных свят і абрада?" пад рэд. Н. С. Гілевіча я знайшла шмат тэкстаў песен, вершаў, прымавак і прыказак для выкарыстання ў літаратурным сцэнарыі.

А такая літаратура, як "Тэхналогія стварэння свята" Гуда П.А., "Рэжысура традыцыйнага абраду: вучэбна-метадычны дапаможнік" Камінскага А.Я. і "Режысура рытуала: манаграфія" Катовіч Т. В. спатрэбіліся ў практычных рэкамендацыях да напісання сцэнарыя абрадавага свята Масленіцы.

І іншыя кнігі, а таксама сайты па масленічнай абраднасці. У той жа час мною былі прааналізаваны і "наглядныя" крыніцы - відыезапісы, фотаздымкі, сучасныя святы, на якіх мне давялося прысутнічаць, а таксама паведамленні людзей, якія меюць дачыненне да арганізацыі масленічных дзей.

Аўтарамі сабраны матэрыял аб святочным гандлю, які адлюстроўвае шматвяковы вопыт эканамічнага і культурнага жыцця беларусаў. Прасочваецца з'яўленне і паслядоўнае станаўленне кірмашу. У кнізе раскрываецца не толькі сацыяльна-значнае значэнне кірмашу ў свяце, але і яго духоўная сутнасць, самабытнасць. Важнае значэнне маюць дадзеныя ў кнізе шматлікія гульнёва-гандлёвыя забавы, сцэнарыі правядзення кірмашоў.

На такім буйным свяце, як Масленіца, значэнне кірмаша вельмі вялікае, і ў кнізе сабраны ўвесь патрабаваны матэрыял для арганізацыі кірмашу.

Структура даследвання

У першай частцы даследвання разглядаецца свята Масленіца і яе ўплыў на фарміраванне светапогляду беларускага народа. Акрамя гэтага вядзецца гаворка пра каляндар свят беларускага народа. Разглядаецца свята Масленіца, асаблівасці дадзенага абраду, а так сама песні, гульні, традыцыйныя стравы, якія з'яўляюцца асновай дадзенага свята. А таксама асаблівасці святкавання Масленіцы ў Мінску.

У другой частцы даследавання прадстаўлена рэжысёрская распрацоўка свята Масленіца у Мінску.



1. Тэарэтычныя і методыка-практычныя аспекты арганізацыі і правядзення свята масленіцы

1.1 Гінезіс свята, этымалогія назвы. Агульныя рысы святкавання

Адной з праяў беларускай культуры з'явіўся звычай святкавання праводзін Зімы. Гэта абрад зімова-вясновага цыклу, які насіў аграрны характар і адзначаўся славянамі і іншымі народамі Еўропы.

Першае ўпамінанне пра масленіцу сустракаецца ў Цвярскім летапісу пад 1177г.

Некаторыя даследчыкі лічаць, что ў дахрысціанскія часы Масленіца святкавалася амаль цэлы месяц і была прымеркавана да часу веснавога раўнадзенства. Іншыя прытрымліваюцца думкі, что Масленіца была святам у гонар боства Вялеса (Воласа), своеасаблівай падзякай яму за тое, што ахоўваў жывёлу на працягу года.

У другой палове 17-18 ст., як адзначаў даследчык гэтага перыяду І.Р. Углік, Запусты(Масленіца), верагодна, маглі шырока адзначацца ў беларускіх гарадах. Карнавальныя рысы, так характэрныя для гэтага свята, праглядаліся ў шкалярскіх штукарствах- калі добра апранутай пані, што ішла ў касцёл, непрыкметна парвешвалі прадметы з арсенала чорнай магіі. Тыпова карнавальным быў звычай пераапранавання ў дзядоў, цыганоў, казу, мядзведзя і хаджэнне з песнямі і віншаваннямі па хатах; амбівалентны характар карнавальнага смеху выяўляўся ў жартоўным пакаранні дарослых дзяўчат, што не ўступілі ў шлюб. [5, с.]

На тэрыторыі Беларусі гэта свята насіла дзве назвы: Сырная надзеля і Масленіца. Сырная нядзеля - назва апошняга тыдня перад пастом на працягу якога спраўлялася свята. Слова Масленіца зявілася таму, што у гэты час елі шмат бліноў. Старажытная назва свята была забыта. У эпоху хрысціянства зявілася Масленіца, святкавалася перад пастом у пачатку сакавіка ці у другой палове лютага. Узнікла Масленіца у хрысціянскую пару як абрад сустрэчы першых праяў Вясны і провадаў Зімы. Гэта было вялікае свята для ўсіх людзей без адзнакі полу і ўзросту, сямейнага ці сацыяльнага стану.

Пачынаецца за 8 тыдняў да Вялікадня, або за 7 дзён да перадвялікоднага 7- тыднёвага Вялікага посту. Працягваецца Масленіца роўна тыдзень. Гэта першае свята ў гонар сонца, таму ў час святкавання Масленіцы на санях вазілі кола, якое сімвалізавала сонца, а пудзіла ў выглядзе жанчыны ўяўлялася як яго маці. [3, с.117]

Пачыналася яно ўжо з панядзелка, але з чацвярга да нядзелі называлася ўжо "Шырокая масленіца". Масленіцу спраўлялі і ў весцы і ў горадзе. Даследчыкі народных святаў сдаўна адзначалі і лічылі, што маслянічныя песні і апісанні беларускіх звычаяў сведчаць аб тым, што беларуская масленіца вельмі цікава.

Святкаванне Масленіцы праходхіла на Беларусі весела, шумна. Гульні, забавы, пацехі праводзіліся ў асноўным на вуліцы, горках, беразе рэчкі, за вёскай. Усё гэта падкрэслівала язычніцкі характар свята. Вяселлем і радасцю вітаў чалавек пачатак года і блізкі прыход вясны. Там, на адкрытай прасторы, дзе, па народных уяўленнях, нябачна прысутнічаюць розныя Духі, у якіх чалавек верыў і пакланяўся, ён выказваў сваімі дзеяннямі добрым Духам, сваю ўдзячнасць і падтрымку ўсеагульнай радасцю, праз якую адначасова смяяўся і трыумфаваў над пагібаючымі Духамі цемры і холаду. [22, с.65]

Вядомы беларускі этнограф А.Багдановіч адзначау, што масленіца суправаджалася катаннямі з гор на санях. Але А.Лозка у "Беларускім народным календары" зауважыу, што каталіся на санках, другія на ледзянках высечаных на рацэ альбо замарожаных у кадцы, трецці ездзяць на перавернутых трохі падмароджаных лауках або дошках. Добрыя гаспадары у маслінічныя дні абнауляюць сані: усцягваюць на горку, там садзяцца чалавек двадцаць - двадцаць пяць і стрымглау ляцяць з гары. Было павер'е што толькі такія сані і будуць затым лехкімі на хаду. Так сама каталіся на тройках. Аднак былі асаблівасці толькі для Беларусі ці для яе рэгіенаў. Так на Уласа - які лічыўся апекуном хатней жывелы і супадаў часта з масленіцай, у некаторых мясцовасцях спраўлялася "Конская свята". Аб'язджалі маладых жэрабцоў. Каней лепш кармілі, нічога на іх не вазілі. Трэба яшчэ заўважыць, што у розных рэгіенах нашай краіны былі свае вельмі цікавыя асаблівасці.

Так даследчык П.В. Шэйн расказвае старажытныя цікавыя масленічныя звычаі якія былі у Магілеўскай губерні: Бацька са сваімі дзецьмі ідуць да павівальнай бабкі якая прымала іх пры нараджэнні і нясуць ей вялікі пірог і па маленькаму пірагу для яе дзяцей, колькі б іх не было ў яе. Бабка прымае добра жаданых гасцей і частуе дарослых водкай, наліснікамі, лакшынам, лапшой і блянамі. Маладых частуе ценным тапленым малаком толькі што ацяліушыйся каровы і наогул чым можна. На наступны дзень бабка-павітуха ідзе у сваю чаргу да сваіх дзяцей. Яны так сама частуюць яе, але ні так багата і шчодра.

У Барысаускім, Лепельскім і іншых паветах таксама існавау маслянічны звычай які называўся "Вадзіць бабу на пачастунак". Унукі самі ўпрагаліся у санкі і везлі ўрачыста сваю бабу-павітуху да сябе на бліны. Другі звычай такі: ен называуся "Маладую вадзіць" і заключаўся ў наступным: У нядзелю (Першы дзень Масленіцы) у вечары дзеўкі і бабы збіраюцца на якім небудзь месцы і ўсе разам ідуць пад вароты хаты той маладухі, якая апошняя вышла замуж і выклікаюць яе да сябе асабістымі песнямі. Маладая жанчына выходзіць на гэтае запрашенне і выносіць пачастункі (варэнікі,баранкі, бліны, сыр, і інш.) У наступны дзень бабы і дзеўкі таксама прыходзяць да маладой, садзяць яе на санкі ўсе разам хватаюцца за прывязаныя да санак вяроўкі і з шумам, гамам і вяселым смехам вязуць яе ў карчму. Калі маладая не хоча ехаць у падрыхтаваных для яе санях, то яе ловяць і ўсе ж такі абавязкова пасадзяць і павязуць. А ў карчме муж маладой абавязкова павінен купіць водкі і частаваць усю кампанію на славу.

Масленіца у адрозненні ад іншых свят, якія ўяўляюць сабой ужо хрысціанізаваныя версіі, з'яўляюцца амаль поўнасцю язычніцкім святам, таму царквою ўспрымалася як "бесаўское" свята. Доўгі час даследчыкі лічылі, што Масленіца не характэрна для беларускай народнай традыцыі ці разглядалі яе як маргінальную з'яву. Але вялікі фактычны матэрыял дае падставы сцвярджаць, што Масленіца распаўсюджана амаль па ўсей тэрыторыі Беларусі са сваімі рэгіянальнымі асаблівасцямі. [17, с.295]

Маслянічныя абрады як і калядныя мелі аграрна-магічнае прызначэнне. Даследчыкі лічаць, што нават разгул і абжорства характэрныя для Масленіцы з'яуляліся прыкметамі сімільнай магіі: імкненне многа з'есці нібы забяспечвала сытае жыцце на ўвесь год. Гэтым же тлумачыцца некаторая свабода адносін паміж мужчынамі і жанчынамі. Яна не лічылася ганебнай на Масленіцу, таму што быццам спрыяла будучаму багатаму ўраджаю, здароваму прыплоду ў жывелы, дастатку ў гаспадарцы. На свята гатавалі варэнікі, бліны, аладкі, ездзілі вакол вескі. Усе кругавыя рухі, круглыя прадметы, на думку старажытных людзей, дапамагалі сонцу хутчэй зрабіць гадавы круг, паскорыць надыход вясны.

У час масленічных святкаванняў вельмі значную ролю ігралі песні, якія ўвабралі ў свой змест вобразную фактуру мастацкага пераўтварэння релігіі, быту, масленічных абрадаў.

У масленічных песнях падаецца цэлы шэраг эпітэтаў (часам гумарыстычных) і вельмі "абгрунтаваных" параўнанняў: "Масленіца- ластавіца", " А ў нас сёння масленіца, прыляцела ластавіца", "Масленіца- ластавіца, прыляцела і прыйшла". Свята, што імгненна праляцела, параўнаецца з птушкой у палёце.[17, с. 295-296]

Даволі шырока адлюстроувалі характар свята звычай катацца на конях, на санях, ужываць абрадавыя стравы, бліны, масла, сыр, праводзіць зіму, сустракаць вясну. У песнях, якія спяваліся ў час масленіцы чуецца радасць, весялосць, гучаць жартоуныя матывы. Песні на масляніцу, як і іншыя каляндарныя песні, маюць субектыуный пачатак. У іх вельмі непасрэдна чуваць перажыванне чалавека, звазаннае з пэўным каляндарным этапам у жыцці, жыццем наогул сямейным і грамадскім. Трэба ящчэ заўважыць, што Масленіца на Беларусі захавала і зберагла у сябе шмат карнавальных элементау. Замужнія жанчыны пераапраналіся ў мужчын, старцаў, цыганаў. Па словам інфарматараў, падрыхтоука карнавальных касцюмау і пераапрананні былі не меньш цікавымі чым само свята. Жанчыны збіраліся ў адну, альбо некалькі суседніх хат, прыносілі з сабой неабходныя матэрыялы. Хтосці даставау з пячы сажу і пачынаў "распісываць" твары іншым удзельнікам: маляваў вусы, брові, бароды і інш.

Асноунай карнавальнай маскай персанажа на Масленіцу была маска "Мужыка", якая мела некалькі разнавіднасцей. Самая распяўсюджаная выглядала так: жанчына апранала звычайнае мужчынскае святочнае або паўсядзённае адзенне, шапку, боты, да твару прыклейвала доўгі нос з паперы, вусы з кудзелі, у рот за зубы і за шчакі ўстаўляла зубы, выразаныя з бульбы. Калі не хацелася доўга займацца з тварам, тады на ім хутка малявалі сажай вусы. Жанчыны збіраліся ў адну або некалькі хат, прыносілі з сабой неабходныя матэрыялы і з гэтага моманту для іх ужо пачыналася свята.[Традыцыйныя маскі і гульні стр.79]

На Беларусі вялікай папулярнасцю на Масленіцу так сама карысталіся маскі "старцаў" і "цыган". Для абрадава - святочнага шесця рабілі так званыя "калодкі". 3 палена абразалі цурбанчык, чаплялі яго на пояс. Сабраушыся на Масленіцу, заходзілі да каго - небудзь у хату, гаварылі: "Гаспадар, прымай гасцей і накідалі на шыю яму той паясок. Гаспадар за гэта павінен быў расплаціцца, пачаставаць. I шлі разам па весцы. Калі у гурта збіралася шмат пачастункаў, гулялі у чыей-небудзь адной хаце, выпівалі. Іншы раз жартам вешалі "калодку" і на сабаку.

Яшчэ тыпавай беларускай забавай было ігрышча, якое з яуляецца пауторам калядных забаў і ўключала ў сябе ражаных цаган. Разам з элементамі зімніх абрадау, былі і вясновыя забавы: катание на арэлях - лічылі раней чым вышей, тым вышей будзе у цябе лен. Разам з тым устраівалі карагоды, песні вяснянак.

Але беларускі абрад Масленіца істатна адрозневаецца ад рускага. У Расіі на масленіцу усе завершаецца зімовымі гульнямі, а на Беларусі існавала 2 эпізода свята, два пярыяды - Хрысціянская царква ўключыла Масленіцу ў лік сваіх значных царкоуных святаў. Па царкоунаму каляндару Масленіцу назваюць сырнай седміцай -тыдзень, які скончвае падрыхтоўчы час да Вялікага паста. Першя такі тыдзень называецца "Тыдзень пра Мытара і Фарысея" у Евангеліі ад Лукі, дзе ідзе гаворка пра гэту падзею праводзіцца думка не столькі унешняга выканання рылігійных абрадау, колькі ўнутранага пераканання ў захоўванні рэлігійных прадпісанняў. Іісус Хрыстос гаварыў Фарысею, які хваліў сябе за выкананне знешніх рытуалау: "Всякий возвышающий себя да унижен будет, а унижающш себя да вадвысится." За тыднем пра Мытара і Фарысея ідзе тыдзень пра блуднага сына, ці ён яшчэ называецца "усеядны тыдзень".

Ва ўсе дні масленічнага тыдня па царкоунаму прадпісанню дазваляецца есці ў асноўным малочныя прадукты, яйца і рыбу, і забараняецца есці мясные стравы. Варэнікі жа былі традыцыйнай масленічнай ставай. Тым самым робіцца нібыта паўпост падрыхтоўка да Вялікага паста. Адсюль і царкоўная назва масленічнага тыдня - сырная седміца. Пярэдадне масленіцы называлася "Уселенскай суботай" ці "Вялікай бацькаускай", калі праваслаўныя хрысціянскія ўспаміны. У гэты час хрысціяне паміналі сваіх памершых продкаў.

Масленічны тыдзень - гэта быў час вялікага вяселля, частавання. У народным паняціі масленіца была багатай і шырокай. Для нашых продкаў, усялякая святочная ежа і выпіўка насілі магічны характар. Над святочнымі стравамі праводзіліся розныя абрады якія павінны былі надаць ім асабістую моц. Лічылася зядане усіх гэтых прадуктау з яуляецца неабходным абрадам. Чым болыш чалавек з'есць і вып'е, тым болыш будзе ўраджай і прыплод жывелы. Таксама былі абрады магічнага ачышчэння ад розных бед, якія пасылаюць на людзей розныя духі, злыя ведзьмары. Старажытны славянін быў упэўняны, што з дапамогай агню можна вызваліць сябе ад нячыстай сілы. Вось чаму у апошні дзень свята - у нядзелю, палілі пудзіла - і тым вызвалялі чалавека ад розных хвароб. 3 увядзеннем хрысціянства на Русі, Масленіца усе болыш і больш набывае хрысціянскую форму. Гэта свята растлумачваецца царквой у якасці падрыхтоукі да Вялікага паста.

Масленічны тыдзень быў літаральна перапоўнены святочнымі справамі: абрадавая і не абрадавыя дзеянні, трыдыцыйныя гульні і задумы, абавязкі і ўчынкі да адмовы запаўнялі ўсе дні. Сіл, энергіі, запала хапала на ўсё, паколькі панавала атмасфера агульнай радасці і весялосці. Кожны дзень масленіцы меў сваю назву, за кожным былі замацаваны вызначаныя дзеянні., правілы праводзін і інш.

Кожны дзень Масленіцы меў сваю назву, за кожным былі замацаваны пэўныя дзеянні, правілы паводзінаў: так,

панядзелак масленічнага тыдня называўся "сустрэчай", таму, што ў гэты дзень "сустракалі Масленку";

аўторак звалі "зайгрышам", так як з гэтага дня пачыналіся рознага роду забавы;

сераду - "Ласункам", таму, што ў гэты дзень пачыналіся пачастункі блінамі і іншымі прысмакамі, "разгулам" з-за нарастаючага святочнага весялосці або "пераломам", таму, што гэта - сярэдзіна тыдня і ўсяго свята;

чацвер - "шырокім", так як з яго пачыналася самая весялосць, уласна само сапраўднае ўсенароднае свята;

пятніца - "цешчынымі вечарамі, вечарынамі", таму, што ў гэты дзень зяці запрашалі ў госці і частавалі сваіх цешчаў;

субота - "залоўкінымі вячоркамі", так як у гэты дзень маладыя нявесткі запрашалі да сябе на вячэру родных або "праводзінамі", бо на гэты дзень часта прыпадалі праводзіны Масленіцы;

нядзелю ж - "запускі" або "прабачальным днём", таму, што на яго развітваліся са святам і, акрамя таго, прабачалі адзін аднаму ўсе грахі, развітваліся і з нябожчыкамі. [Котаў, Мікола /Беларускія традыцыйныя каляндарныя святы / Маст. Ігнаценка В 2002]

Кульмінацыйнай з'явай на Масленіцы было зпальванне пудзіла зімы. На беларусі Масленіца больш атаясамлівалася з часам, які дае прыбытак статка і ўзбагачае грамаду, прыносіць "новае" малако, уплывае на павелічэнне сям'і, аднак лічыцца вельмі небяспечным, бо з'яўляецца своеасаблівым "мастаком", ставіць на сумежжы старога і Новага гадоў.

Моманты знішчэння пудзіла (ці таго, што ў дадзенай мясцовасці завецца на Масленіцу) былі рознымі: спальванне, патапленне ў проламцы, закопванне ў снезе ( пудзіла, кола, посцілак, рыззя, старых рэаў).

Падкрэслена "грамадскі" характар мае завяршальны этап свята накіраванасць на забяспечэнне бяспекі, дабрабыту ўсёй грамадзе, добрага ураджаю, з абавязковым удзелам амаль усіх супольнікоў - спальванне масленіцы (калі кожны прыносіць старую салому, посцілкі, на якіх спалі ўсю зіму, рэззё для агульнага вогнішча). Абрад спальвання Масеніцы ўяўляў сабой не толькі важны момант ачышчэння агнём, але і сваеасаблівы момант калектыўнай псіхатэрапіі. Канцэнтрацыя энергіі і вера ўсіх супольнікоў была накіравана на выганенне смерці, хваробаў, голаду, нечысці, збавення ад бяды. [1, с.307]

Вывад : Маслянічныя традыцыі не поўна захаваліся на Беларусі. Менавіта ў гэты дзень зіма развітваецца з намі і на яе месца ўзыходзіць вясна. На гэтае свята ладзяць розныя гульні: вешаюць калодкі, катаюцца з гор, паляць пудзіла Масленіцы. Масленічны тыдзень - гэта быў час вялікага вяселля, частавання. У народным паняціі масленіца была багатай і шырокай. Масленіца у адрозненні ад іншых свят, якія ўяўляюць сабой ужо хрысціанізаваныя версіі, з'яўляюцца амаль поўнасцю язычніцкім святам, таму царквою ўспрымалася як "бесаўское" свята. Святкаванне Масленіцы праходхіла на Беларусі весела, шумна. Гульні, забавы, пацехі праводзіліся ў асноўным на вуліцы, горках, беразе рэчкі, за вёскай. Усё гэта падкрэслівала язычніцкі характар свята. Вяселлем і радасцю вітаў чалавек пачатак года і блізкі прыход вясны.



1.2 Асноўныя асаблівасці і традыцыі правядзення Масленіцы

Масленічныя забавы, гульні і абрадавыя дзеянні

На Масленіцу ўсе весяліліся, гулялі. На кол ставілі кола з воза. Прывязвалі да яго шасты, на якія чапляліся санкі. Адны круцілі кола, іншыя каталіся. Каталіся таксама на санках з гары. Па вуліцы мужчыны качалі калоду, каб летам добра рос лён.

У першы дзень Масленіцы вечарам дзеўкі і бабы збіраюцца і разам адпраўляюцца да варот той маладухі, якая ў апошні Мясаед выйшла замуж, і вызываюць яе да сябе асаблівымі песнямі. Напрыклад, такой:

Маладая ты Матурка,

Выйдзі, выйдзі к нам на вулку!

У нас на вуліцы дзевок много,

Дзевок много і рыбят.

Возьмі сыра- родзіш сына,

Вынісь мачку- родзіш дачку,

Вынісь ряпку- родзіш слепку,

Вынісь тоўкача - родзіш сморкача,

Вынісь рядзьку - родзіш седзьку.

Маладая выходзіць і выносіць абаранкі, сыры і інш.

На другі дзень тыя бабы і дзеўкі зноў прыходзць да маладой. Пасадзіўшы яе на санкі, усе разам бяруцца за прывязаныя да іх вяроўкі і з шумам і вясёлым смехам вязуць яе ў карчму. Калі ж маладая не хоча садзіцца ў падрыхтаванні для яе санкі, тады яе "лаваюць" (ловяць) і ўсе ж такі пасадзяць і павязуць. Калі палонную прывязуць ў карчму, то ўсе спяваюць:



Ой чуць жа на, чуць,

Гдзе горялычку п'юць;

Ой чачу, ой чачу,

Горялычкі я хочу.

Тут муж маладой абавязкова купіць гарэлку і пачастуе ўсіх.

Перад заходам сонца з карчмы адпраўляюцца дадому, клічуць маладых хлопцаў і дзевак і прапануюць ім "об'ездіць молодлго бычонка або жарэбчыка". Дзеля гэтага бяруць звычайна новыя сані, якімі яшчэ не карысталіся, запрагаюць іх маладога бычка ці жарэбчыка, выводзяць у поле і там пачынаюць яго ганяць. Спачатку маладая жывёла, якая не адчувае асаблівага цяжару ў санях, імчыцца з імі хутка, з ўсёй моцы, маладыя хлопцы і дзеўкі ў гэты час бягуць за санямі, садзяцца на іх і пачынаюць катацца. Часам маладая жывёла стамляецца, раптам спыняецца, але ўдары пугі прымушаюць яе ісці наперад. Язда працягваецца, пакуль бычак ці малады конь не страцяць сілы ці канчаткова не спыняцца. Толькі тады жывёла вызваляецца ад хамута ці "вярмы" і адпускаецца на волю. Сані ж застаюцца ў полі. Пры гэтым адзначаюць: калі жывёла пойдзе да дому бадзёра то гаспадар задаволены, калі ж пойдзе вольна, апусціўшы галаву, ці зусім адыдзе ў поле, то гаспадар задумваецца і намагаецца хутчэй пазбавіцца, прадаць яе, бо, на думку селяніна, такая жывёла нічога добрага з сабе не ўяўляе.

На масленку "трасуць падушкі". Прыходзяць у хату, дзе ёсць нявестка. Украдуць падушкі. А вечарам гаспадыня павінна ісці да тых, хто выкраў падушкі, і частаваць іх за тое, каб яны вярнулі.

Як рэшткі масленічнай весялосці захаваўся звычай наладжваць у чацвер Масленічнага тыдня "гойданку" (імправізаваныя гушкалкі) і гойдацца (гушкацца). Раней на "гойданка" наладжваліся "пры браме" (пры варотах), якая вяла з двара. Цяпер "гойданку" наладжваюць у гумне. Гойдаюцца толькі хлопцы і дзяўчаты, прычым іншы раз бывае і пачастунак. На пытанне адносна значэння гэтага звычаю адзін селянін адказаў: "Гэта гойдаюцца ля таго, каб на той год лён рос доўгі і моцны".[9, с. 109-111]

Хаджэнне ў госці на Масленку было характэрна не толькі для беларусаў, але і для ўсіх славян, і для многіх іншых народаў. Асабліва гэта адносілася да пераломнага часу года, да каляндарных межаў, у гонар якіх абшчына ладзіла піры на некалькі дзён, часам нават тыдняў (як гэта адбывалася пры сустрэчы Новага года). У гэты час, вольны ад клопатаў, прынята было наведваць родных, блізкіх і знаёмых з падарункамі і добрымі пажаданнямі.

У народнай традыцыі госць заўсёды і ўсюды выступаў як асоба, якая злучае сферы "свайго" і "чужога", як прадстаўнік "іншага" свету, пэўным чынам ўплывае на лёс насельнікаў хаты. Пры гэтым адрозніваліся ўласна госці (г.зн. людзі, якія з'явіліся па спецыяльным запрашэнні), выпадковыя наведвальнікі (у прыватнасці, жабракі, вандроўнікі) і рытуальныя візіцёры (Каляда, палазнікі і інш); але ў любым выпадку, прыход госця заўсёды суправаджаўся пэўнымі рытуаламі, бо госць успрымаўся як носьбіт лёсу, і ад спосабу яго сустрэчы залежаў дабрабыт гаспадароў. Для Масленіцы, як і для некаторых іншых свят, было звычайным з'яўленне ўсіх трох катэгорый гасцей: візіты родных і блізкіх, абыходы калядоўшчыкаў і з'яўленне выпадковых наведвальнікаў (у прыватнасці, жабракоў, якім падавалі бліны "на Помін душы").

Калядаванне складвалася звычайна з таго, што група нейкіх асоб (моладзі ці дзяцей, ражаных, часам нават святароў) абыходзіла ўсе хаты ў вёсцы, спяваючы благапажаданні, псалмы або народныя песні (прычым як рытуальныя, так і звычайныя, нярэдка жартоўнага зместу) і атрымліваючы за гэта плату пачастункам (блінамі, ватрушкамі, каўбасамі і інш) і дробнымі грашыма. Традыцыйна калядаванні прымяркоўваліся да зімовых святаў, у першую чаргу - да Каляд, Ражджаства і Новага года, але ў некалькі змененым выглядзе гэты звычай прысутнічаў і ў масленічнай абраднасці.

Масленічнае калядаванне прыходзілася на розныя дні свята, але звычайна спалучалася альбо з сустрэчай Масленіцы, альбо з усенародна чацвярговымі гуляннямі. У вёсках калядаваць бегалі ў першую чаргу дзеці: у першы дзень свята, сабраўшыся групкамі, яны раніцай абыходзілі двары, віншавалі гаспадароў з надыходам Масленіцы і выпрошвалі пачастунак, а гаспадыні належыла пачаставаць іх блінамі. Следам за малодшымі на калядаванне адпраўляліся і хлопцы з дзяўчатамі. У адзін з першых дзён свята моладзь прымалася хадзіць ад хаты да хаты і збіраць "Масленіцу" песнямі і прымаўкамі. За такія песні калядоўшчыкаў частавалі блінамі, часам іншай ежай і дробнымі грашыма.

Асаблівая ўвага на Масленіцу аказвалася маладым, якія ўступілі ў шлюб на працягу апошняга мясаеду, таму пэўныя дні сырнага тыдня адводзіліся спецыяльна для візітаў параднёных сямей.

Так, напрыклад, у першы дзень сырнага тыдня, там, дзе маладыя сустракалі першую сумесную Масленіцу, цешча прыходзіла да зяця ў дом вучыць сваю дачку пячы бліны. У даўніну маладыя спецыяльна запрашалі цешчу "павучыць вуму-розуму", і гэта лічылася за вялікі гонар; аб такіх запрашэннях апавяшчалі ўсіх родных і суседзяў. Званая цешча абавязаная была даслаць дачцэ з вечара ўсе неабходнае для бліноў начынне (патэльні, палоўку і кадку для рошчыны), а цесць дасылаў мяшок грачанай мукі і масла. Ігнараванне маладымі гэтага звычаю "лічылася ганьбою і крыўдай і пасяляла вечную варожасць паміж цешчай і зяцем".

У сераду, на "ласункі", цешча абавязкова запрашала да сябе зяця з маладой жонкай. Гэты візіт абстаўляўся звычайна вельмі ўрачыста. Загадзя, часта яшчэ напярэдадні свята, цесць або брат маладой з'яўляўся ў дом новой сям'і і запрашаў іх на пачастунак; пасля гэтага маладзіца сыходзіла ў бацькоўскі дом разам са "сватам", а праз некаторы час (раніцай наступнага дня, калі запрашэнне было своечасовае) за ёй адпраўляўся малады. Пасля гэтага збіраліся і іншыя госці - сям'я мужа, іншыя сваякі, сяброўкі нявесты. Маладых прымалі з найвялікшай пашанай: ўсаджвалі ў "пярэдні кут", падносілі лепшыя прысмакі. Калі гасцей збіралася шмат, для маладых ставілі асобны стол. Пачастункі падавалі самыя лепшыя, па магчымасці з некалькімі зменамі страў. Напрыклад, у заможных сем'ях першымі падавалі халодныя закускі і салёныя агуркі, затым смажаную рыбу, вялікія стапы бліноў з самымі разнастайнымі прыправамі, тварожнікі, аладкі, пірагі з рознымі начынкамі і іншыя ласункі.

Падчас пачастунку цешча асабліва старалася дагадзіць дарагому зяцю: ўсяляк яго заляцалася і весяліла, падносіла яму лепшыя стравы і г.д. Аб клопатах цешчы пры пачастунку зяця ў народзе існавалі нават жартаўлівыя песні, якія спявалі ўвечары халастыя хлопцы.

Усе абрадавыя дзеі Масленіцы (гушканне на арэлях, катанне на санях, спальванне пудзіла і інш.) прасякнуты элементамі магіі, верай, што яны забяспечаць ахову сям'і і грамады ад уздзеяння варожых сіл. У 17-18 ст. Масленіца набыла карнавальныя рысы: пераапрананні, хаджэнні з песнямі па хатах, абліванні вадой, выступленні батлейкі і інш. На Масленіцу абавязкова пяклі бліны, якія сімвалізавалі сонца. Пэўную ролю свята адыгрывала ў працэсе сацыалізацыя асобы. У разнастайных формах гульнявой, сімвалічнай, вербальнай ці метафарычнай моладзь далучалася да здабыткаў духоўнай культуры народа.[15, с.414]

Асноўнай ежай на Масленіцу з'яўляліся варэннікі, малочныя прадукты, рыба і бліны. Блін, як сімвал сонца, у беларусаў лічыўся абавязковым упрыгожваннем масленічнага стала, нездарма ў народзе казалі: "Без бліноў - не Масленіца". Рыхтаваць гэтую абрадавую страву пачыналі з самага першага дня свята і пяклі потым увесь тыдзень (часам званы з-за гэтага блінным). На Беларусі бліны рыхтавалі звычайна з грачанай або пшанічнай мукі і пяклі іх вялікімі, ва ўсю патэльню, тонкія і лёгкія; пры гэтым кожная гаспадыня мела свой уласны рэцэпт і трымала яго ў строгім сакрэце ад суседак. Да бліноў на святочны стол падаваліся таксама самыя розныя прыправы: смятана і малако, сырыя або вараныя яйкі, рыба і ікра, алей, мёд і інш. Некаторыя гаспадыні рыхтавалі да свята цэлыя пірагі-бліннікі, якія ўяўлялі сабой складзеныя чаркай бліны, перамазваліся калатушай з кароўега масла і сырых яек і запекаліся ў печы.

Вясковыя дзеці пачыналі катацца ў першыя ж дні свята, з аўторка да іх далучаліся і хлопцы з дзяўчатамі, але масавы характар катанне з гор набывала звычайна ў апошнія тры-чатыры дні свята. Катанне звычайна пачыналася дзесьці з поўдня і абавязкова суправаджалася прымаўкамі, смехам і інш. За парадкам на горцы сачылі хлопцы і маладыя мужчыны. Народ з'яўляўся на катанні ў лепшых уборах, хоць у працэсе катання рызыкаваў укачацца і вымакнуць ў снезе.

Для катання выкарыстоўваліся звычайна альбо санкі, альбо розныя народныя прылады - абледзянелыя скуры, рэшата, абмазаныя гноем і аблітыя вадой да з'яўлення тоўстай ледзяной скарынкі, катанкі або старыя абледзянелыя кошыкі, свайго роду лодачкі збудаваны з дошак, завостраныя на канцах і з невялікім паглыбленнем зверху і г.д. Каталіся, уласна, на ўсім, што магло больш-менш лёгка слізгаць па ледзяной паверхні. Спераду да гэтых прыстасаванняў звычайна прывязвалі вяроўку, каб іх можна было ўсцягваць за сабой на гару. Самы масленічны разгул з гасцяваннем, пірамі і ўсенароднымі гуляннямі звычайна пачынаўся ў чацвер Сырнай сядміцы і працягваўся да суботы-нядзелі. Асноўнымі забавамі на Масленіцу з'яўляліся катання з гор, на санях і на каньках, кулачныя баі, узяцце снежнага гарадка, гушканне на арэлях, моладзевыя ігрышчы і да т.п. У гарадах жа і вялікіх сёлах Масленіца абавязкова суправаджалася пышнымі кірмашамі, ўяўленнямі блазанаў, ваджэннем мядзведзя і да т.п. У канцы XIX - пачатку XX стст. гэтыя звычаі ўспрымаліся ўжо як простае гулянне, аднак калісці яны ставілася да ліку абрадаў аграрна-гаспадарчага цыклу, вельмі важных для старажытнага земляроба.[ Беларускія народныя святы і звычаі / Беларус.агенцтва навук.-тэхн.і дзелавой інфарм., Гомел.дзярж.ун-т імя Ф.Скарыны,Упр.культуры Гомел.аблвыканкама. - Гомель, 1993. - 88 с.]

Iснуе жарт, звязаны с Запускамi i Паласказубам ( панядзелкам пасля Масленкi, якi часам называлi шыльным): адзiн цыган пытаўся у папа, цi можна есцi тое мяса, што застанецца ў зубах пасля запускаў. Поп сказаў: "А якi ж гэта можа быть грэх, як засадзiў ты яго ў зубы, дык ўсё роўна што i з'еў". Вось цыган на другiя запускi ўзяў вялiкi кусок сала i засадзiў яго адным канцом ў зубы - i гэтак пераначаваў. Пасля ўжо цэлы пост варыў стравы з гэтым салам.

На Сырапусным тыднi жанчыны вазiлi на санках "маладую", якая перад Масленкай выйшла замуж i спявалi ёй:

Маладая ты Манютка,

Выйдзi, выйдзi да нас на вулку!

Вазьмi сыра - родзiш сына,

Вынесь мачку - родзiш дачку,

Вынесь рэпку - родзiш слепку.

Муж маладой жанчыны частваў спявачак. У апошнiя днi Масленкi найбольш весялiлiся, ездзiлi на конях са званочкамi, шумам, гiканнем, з песнямi, зляталi на санках з высокiх пагоркаў, вадзiлi карагоды:

Мы на гораньцi пабывалi,

Пабывалi, ай- люлi, пабывалi!

Масленку сустракалi.

Сустракалi, ай- люлi, сутракалi!

Сырам гору набiвалi.

Набiвалi, ай- люлi, набiвалi!

Наша горушка катлiва.

Катлiва, ай- люлi, катлiва!

Свякровушка варкатлiва.

Варкатлiва, ай- люлi, варкатлiва!

Яна на нас вурчала.

Вурчала, ай- люлi, вурчала!

На горушку не пускала.

Не пускала, ай- люлi, не пускала!

А нам да хаты не хочацца,

Не хочацца, ай- люлi, не хочацца!

А хочацца пракацiцца

Весялiлiся i так: на кол у зямлi прымацоўвалi кола з воза, прывязвалi да яго жэрдкi, на якiя чаплялi санкi. Адны круцiлi кола, а другiя каталiся.

Любiмай забавай дзяцей на Масленку быў " Крывы танок": чацвера меншых дзяцей ставiлi квадратам, а астатнiя стаялi адзiн за адным, паклаўшы папярэднему рукi на плечы, крывулямi вадзiл танок вакол меншых i спявалi:

Завядзем мы, дзяўчаткi, крывенькi таночак,

Ой, лёлi, лёлi, рана, крывенькi таночак.

Крывенькi таночак, а ўсе дзеванькi ў кружочак,

Ой, лёлi, лёлi, рана, дзеванькi ў кружочак.

Дзеўкi кашку варылi, маслам палiвалi,

Ой, лёлi, лёлi, рана, маслам палiвалi.

Маслам палiвалi, белым сырам пасыпалi,

Ой, лёлi, лёлi, рана, белым сырам пасыпалi.

Хуткасць карагода ўвесь час узрастала, ад чаго апошнiя ў ланцужку адрывалiся, за што потым павiнны былi выканаць заданне завадара: заспяваць песеньку, станцаваць, пакукарэкаць оба iншым чынам павесялiць прысутных.

Ва Усходняй Беларусi на Масленку пачыналi гукаць вясну i вадзiць карагоды, якiя заканчвалiся характэрнай "гукальнай" iнтанацыяй. Вось як часам гучаў апiсаны вышэй "Крывы танок":



А ў крывога танца не вывяду вянца,

Лёлюшкi- лёлi, не вывяду вя…У-у-у-у-у!

Вестачка ўпала, што свёкар каная,

Лёлюшкi- лёлi, што свёкар кана…У-у-у-у-у!

Што свёкар каная, свякроўка ўмiрае,

Лёлюшкi- лёлi, свякроўка ўмiра…У-у-у-у-у!

Ой, дайце мне, дайце воза паламана,

Лёлюшкi- лёлi, воза палама…У-у-у-у-у!

Воза паламана i збрую парвану,

Лёлюшкi- лёлi, i збрую парва…У-у-у-у-у!

Коня варанога, раменную пугу,

Лёлюшкi- лёлi, раменную пу…У-у-у-у-у!

Раменую пугу, няверную слугу,

Лёлюшкi- лёлi, няверную слу…У-у-у-у-у!

Ой, што б жа мне ехаць, ехаць не даехаць,

Лёлюшкi- лёлi, ехаць не дае…У-у-у-у-у!

Ой, што б жа мне плакаць, плакаць не даплакаць,

Лёлюшкi- лёлi, плакаць не дапла…У-у-у-у-у! [Васiль Лiцьвiнка Святы i абрады беларусаў стр. 36- 38]

Ні адно свята на Беларусі не абыходзілася без вясёлых карнавальных шэсцяў блазанаў. Часам яны ўтваралі вольны гурт з людзей усякага паходжання, часам жа належалі да мястэчка якога-небудзь шляхетнага гаспадара. "Адныя блазаны гулялі на гуслях, іншыя білі ў бубны, домры і накрыў, трэція скакалі, чацвёртыя паказвалі народу вывучаных сабак і мядзведзяў. Але часцей за ўсё яны бавілі народ сцэнічнымі ўяўленнямі. Яны разыгрывалі ролі, прыбіраліся ў "дзіўнае адзенне" і апраналі на сябе маскі. Блазаны хадзілі вялікімі кампаніямі, чалавек у пяцьдзесят і больш, з пасада ў пасад, з вёскі ў вёску і прадстаўлялі свае ганьбы. Блазаны актывізавалі гледачоў, і апошнія самі прымаліся спяваць, гуляць, скакаць і весяліцца.

Падчас катання звычайна адбываліся своеасаблівыя агледзіны: маладыя хлопцы і дзяўчаты прыглядаліся адзін да аднаго і пачыналі фарміраваць пары. Хлопцы запрашалі дзяўчат катацца на размаляваных санках - усаджвалі дзяўчыну ці нават дзвюх да сабе на калені і скочваліся з гары. Калі спуск праходзіў ўдала, дзяўчына павінна была пацалаваць хлопца, а калі санкі завальваліся ў снег, то хлопец, як правіла, заставаўся ні з чым. У многіх сёлах хлопцу не належыла катаць адну і тую ж дзяўчыну больш за тры разы (мабыць, каб не заставаліся зусім без увагі іншыя, можа быць, менш прыгожыя дзяўчыны).

Катанне на санках і з гор, а таксама рытуальныя гасцяванні ў пэўныя дні з'яўляліся важнай часткай абрадаў, звязаных з тэмай сямейна-шлюбных адносін і накіраваных на тое, каб паскорыць вяселле, садзейнічаць халастой моладзі знайсці сабе пару. Масленіца наогул была святам моладзі: і халастой, і той, што ўжо ўступіла ў шлюб, паколькі і само свята ў народнай свядомасці было "маладым": яно азначала пачатак вясны, якая суадносіцца з юнацкасццю, радасццю, весялосццю, і абуджэнне вегетатыўных сіл зямлі, якія знаходзіліся ў цеснай сувязі з чалавекам, яго здольнасцю ўзнаўлення, дзетародства. Так што на Масленіцу галоўная ўвага надавалася моладзі, і асабліва маладым - людзям, якія выканалі сваё жыццёвае прызначэнне.

Для катання выкарыстоўваліся звычайна альбо санкі, альбо розныя народныя прылады - абледзянелыя шкуры, рэшата, абмазаныя гноем і аблітыя вадой для з'яўлення тоўстай ледзяной скарынкі, катанкі або старыя абледзянелыя кошыкі, свайго роду лодачкі, збудаваны з дошкі, завостраныя на канцах і з невялікім паглыбленнем зверху і г.д. Каталіся, уласна, на ўсім, што магло больш-менш лёгка слізгаць па ледзяной паверхні. Спераду да гэтых прыстасаванняў звычайна прывязвалі вяроўку, каб іх можна было ўсцягваць за сабой на гару. [22, с.]

Па традыцыі катанне адкрывалі дзяўчыны. Яны па адзіночцы ці групамі скочваліся на донцах ад калаўротаў, і па тым, як далёка яны каціліся, судзілі аб тым, хто з іх лепшая праха і як далёка ад дома наканавана ім выйсці замуж. Пасля дзяўчат скочваліся "на доўгі лён" замужнія жанчыны. Потым на горку дапускаліся ўжо ўсе жадаючыя, хто як хацеў. Скочваліся і па аднаму, і групамі, часам па дзесяць чалавек, а на санках нярэдка каталіся "караблём", калі двое садзіліся тварам адзін да аднаго, а трэці уладкоўваўся паміж імі.[22, с.]

Масленічным візітам маладых надавалася вялікае значэнне. Калі ў якой-небудзь сям'і не было маладой пары, то гаспадары імкнуліся запрасіць у госці нядаўна пабраных сваякоў або блізкіх знаёмых; але паколькі маладыя абавязаны былі на Масленіцу наведаць усіх, хто гасцяваў у іх на вяселлі, рэдкі дом у вёсцы апыняўся абдзелены ўвагай новых сем'яў . І паўсюль маладых мужоў сустракалі з пашанай, частавалі ад душы, як самых дарагіх гасцей. Тлумачылася гэта, мабыць, старажытным паданнем аб тым, што маладыя, як сімвалічныя носьбіты жыватворнай сілы, адной сваёй прысутнасцю стымулююць урадлівасць зямлі і людзей, а такім чынам, дабрабыт абшчыны. За шчодры пачастунак і сардэчны прыём маладыя павінны былі ўзнагародзіць гаспадароў якім-небудзь падарункам: пернікам, абаранкам, ручніком, мылам і г.д. Прыязджаць у госці без падарунка лічылася вялікай непавагай і ганьбай для маладой пары, так што самыя бедныя проста пазбягалі візітаў.

На масленічным тыдні ў дзень так званага святога Уласа ў некаторых мясцінах Беларусі аб'яджалі маладых коней і валоў. У гэты ж дзень моладзь наладжвала гушканне на арэлях (магічны сэнс гушкання, каб лён доўгім рос), каталіся на санках, спявалі маслянічныя песні. Тэматыка іх працоўна-земляробчая, а таксама жартоўна бытавая і гарэзліва любоўная. Існаваў звычай цягання хлопцамі "калодкі" па сяле з абавязковым заходам у хату, дзе была сталая зяўчына: яна павінна была пачаставаць іх. Не прыпыніцца з "калодкаю" каля хаты лічылася занявагай для яе. [25, с.309]

У панядзелак Сырнага, або Масленага, тыдня бабы збіраюцца "валачыць калодку"- невялікую палку з прывязанай да яе чырвонай папругай. Яе са смехам і жартамі прывязваюць да нагі сустрэнага халастога хлопца нібы ў пакаранне, што ён не ажаніўся ў Мясаед. Хлопец павінен адкупіцца. Такі лёс з той учынак чакае і дзяўчат.

Ад палена адразалі чурбанок і чаплялі яго на паясок. Сабраўшыся разам на Масленіцу, ішлі да каго небудзь у хату і гаварылі: "Гаспадар, прымай гасцей".

І накідывалі яму на шыю той паясок гаспадар за гэта павінен быў расплаціцца, пачаставаць. Так хадзілі па многіх хатах. Калі ў гурта сабіралася шмат пачастункаў, тады самі збіраліся вечарам у чыёй-небудзь хаце пагуляць. Выпівалі. На вечары рознае выдумлялі, весяліліся, гулялі і смяяліся. Іншы раз жартам тую калодку вешалі на сабаку.[9, с.112]

Праводзіны Масленіцы ўладкоўваліся, як правіла, у апошні дзень масленічнага тыдня, г.зн. ўвечар нядзелі, і сімвалізавалі выгнанне зімы і сустрэчу вясны; з якой ужо пачыналася інтэнсіўная падрыхтоўка да страднай пары. Гэта дакраналася не толькі славян, але і практычна ўсіх народаў Еўропы, якія займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй. Менавіта таму царква, якая змагалася з паганствам, накладвала на вясновы перыяд (Вялікі пост) асоба строгія забароны: толькі такім спосабам можна было хоць збольшага выкараніць непрыстойныя з пункта погляду хрысціянаў рытуалы накшталт ахвярапрынашэнняў старажытным сілам прыроды або палавых зносін - магічнага сродку актывізацыі пладаноснага пачатку.

Аднак нават высілкі Цэрквы не маглі выкараніць некаторыя абрады, па народным перакананні - жыццёва важных для існавання чалавека. Да ліку такіх рытуалаў ставіліся, у прыватнасці, праводзіны зімы: людзі былі ўпэўненыя, што калі зіму і смерць не выправадзіць за межы жыццёвай прасторы, калі не запрасіць з гонарам вясну і лета, то цёплы час года можа і наогул не наступіць, ураджая не будзе і ўсё жывое загіне.

З пункта погляду старажытных людзей, каб выгнаць зіму, яе трэба было сімвалічна знішчыць; таму абрад "провадоў Масленіцы" часта засяроджваўся вакол саламянага пудзіла, званага "Масленкай". Гэтыя пудзілы, як правіла, вырабляліся з саломы, пакулі, анучы, дрэва і інш., ім надавалі мужчынскае або жаночае аблічча. Напрыклад, у паўднёвых краінах маглі рабіць як "Масленіцу", так і "Масленніка". Вопратку для "Масленіцы" падбіралі ў адных месцах прыбраную, а ў іншых - трухлявую і ірваную (тады і само пудзіла рабілі растрапаным). [Коваль, Уладзімір Іванавіч /Беларускі фальклор у сучасных запісах. Лірычныя песні / усклад. І рэд. Н. С. Гілевіч. - Мн.: выд.БДУ, 1976.]

Салому і прадметы вопраткі для пудзіла збіралі па ўсёй вёсцы з кожнага двара. У прыбраных лялек (якія паказвалі, як правіла, маладзіцу з доўгай касой і ў святочным уборы) нярэдка прамалёўвалі вугольчыкам твар, стараліся зрабіць іх прывабнымі.

Пудзіла для рытуалу маглі вырабляць у пачатку або сярэдзіне масленічнага тыдня, альбо майстравалі яго толькі да дня "правадоў". Так стварэнне пудзіла магло прымяркоўвацца да масленічнага чацвярга, калі пачыналася самая весялосць.

Гатовую ляльку, як правіла, саджалі на кола, зверху на доўгі шост, і ўрачыста неслі праз усю вёску. "Масленіцу" выходзіла праводзіць усё сяло, а кіравалі шэсцем ражаные, блазны. Выезд "Масленіцы" нярэдка адчыняўся песняй, якую зацягвала прыгажуня з пярэдніх санак. "Масленічны цягнік" шумна рухаўся па вясковай вуліцы. Па дарозе да шэсця далучаліся дзеці, сталыя і нават старыя. З песнямі працэсія выходзіла за сяло, на поле, узгорак або бераг ракі, да загадзя прыгатаванага вогнішча, дзе пудзіла спальвалі.[ Коваль, Уладзімір Іванавіч /Беларускі фальклор у сучасных запісах. Лірычныя песні / усклад. І рэд. Н. С. Гілевіч. - Мн.: выд.БДУ, 1976.]

У некаторых народаў спаленне пудзіла замянялася раздзіраннем на часткі з наступным раскідваннем саломы па полі дзеля багатага ўраджая, зрэдку - закапваннем у зямлю або "павешаннем".

Песні, якімі "праводзілі Масленіцу", былі падобнага зместа: ўсе яны выяўлялі шкадаванне аб сцісласці свята і аплаквалі канец разгульнай весялосці.

Бывала, што замест пудзіла ў рытуале "правадоў" выкарыстоўвалі жывую "Масленку" - прыбрана апранутую маладзіцу або маладую жанчыну, старую або нават старога ў рызмане. Такую "Масленіцу" вадзілі або каталі па вуліцам, а потым пад крык і цюгаканне вывозілі за сяло і там высаджвалі або вывальвалі ў гурбу. У якасці "Масленіцы", нават, маглі вазіць мужыка-п'яніцу і пад смех і жарты праязджалі па ўсёй вёсцы, пасля чаго адпраўляліся ў суседняе сяло.

Вывад: На Масленіцу ўсе весяліліся, гулялі. На кол ставілі кола з воза. Прывязвалі да яго шасты, на якія чапляліся санкі. Адны круцілі кола, іншыя каталіся. Каталіся таксама на санках з гары. Па вуліцы мужчыны качалі калоду, каб летам добра рос лён. Гэтае свята лічылася царквой паганскім, таму што царкве не падабалася агульнае гулянне, выпіўка і танцы з песнямі. Але ж сапраўднае маслянічнае гулянне адбывалася так. Параўнуючы маслянічныя традыцыі Беларусі з іншымі краінамі, можна з упэўнасцю сказаць, што ў асноўным абрадавыя дзеі. Але Беларускае гулянне мае сваю асаблівасць. Адна з гэтых асаблівасцей абрадавая ежа, толькі на Беларусі абрадавай стравай лічыліся не бліны, а варэннікі, але аб гэтым ўсё часцей забываюць.

1.3 Масленіца на сучасным этапе

Народная культура новага і найноўшага часу істотна адрозніваецца ад мінулых і класічных фальклорных формаў. Гэтыя змены звязаныя перш за ўсё з агульнай дынамікай у сістэмах культуры і грамадства, якая прывяла да за сабой страту універсальнай ролі традыцыйных культур народаў у новых умовах.

Развіваючыся разам з грамадствам (супольнасцю), народная творчасць становіцца ўсё больш складанай, разгалінаванай і шматузроўневай.З узнікненнем нацыянальна-дзяржаўных утварэнняў, умацаваннем сацыяльных структур, паступова складваецца агульнанацыянальны варыянт мовы і культуры, у адносінах да якіх рэгіянальна-этнічныя культурныя традыцыі пры ўсёй сваёй спрадвечнай і аўтэнтычнасці займаюць як бы падпарадкаванае становішча, застаючыся культурай штодзённасці, гутарковай мовай, сферай бытавога зносін , а таксама гістарычнай памяццю роду, сям'і. Калі ў традыцыйнай этнічнай культуры прадстаўленыя ў звычайным выглядзе ўсе вобласці матэрыяльна-практычнай, духоўна-рэлігійнай, пазнавальнай, эстэтычнай дзейнасці чалавека як удзельніка супольнасці, то культура новага часу і сучаснасці ўсё больш дыферэнцыруецца, узмацняецца спецыялізацыя асобных абласцей, сфер культурнай деятельносці. Узнікае культура земляробчая, мастацкая, рэлігійная, прававая, палітычная і інш.

Пасля перамогi Кастрычнiцкай рэвалюцыi ў абраднасцi, звазанай са святкаваннем Масленiцы, адбывалiся працэсы, аналагiчныя тым, што адбывалiся з Калядамi. Негатыўныя адносiны да народных абрадаў Масленiцы з богу органаў Савецкай улады былi абумоўлены неразуменнем прыроды абраднасцi, многiх яе функцый, у першую чаргу арганiзацыйна- працоўнай, сацыяльная, маральнай. Больш таго, само паняцце "абрад" вельмi часта атаясамлiвалася з рэлiгiйным зместам. Тым не меней, шматлiкiя абрадавыя дзеяннi свята Масленiца, асаблiва связаныя з пераапрананнем i маскiраваннем, бытавалi ў Вiцебскай, Магiлёўскай, часткова Гродзенскай i Мiнскай абласцях да стварэння калгасаў або да пачатку Вялiкай Айчыннай вайны. Напрыклад, у в. Асавец Бялынiцкага раёна Магiлёўскай вабласцi ячшэ перад вайной жанчыны збiралiся ў чацвер масленiчнага тыдня "на Уласкi", пераапраналiся ў "страцаў", рабiлi з бульбы страшныя зубы, бураком, сажай вымазвалi твар, прыклейвалi вусы. Ходзiлi па хатах i чудзiлi. Абавязкова пяклi блiны.