Габиден Мустафин

1

?АБИДЕН М?СТАФИН

(1902-1985)

Мен ?рдайым б?гінгіні, шамам келгенше - ерте?гіні жаздым. Жазушы, алдымен, ?з д?уіріні? жаршысы. Мен ?з бойымда?ы б?кіл дарыным мен к?ш-?уатымды… халы? м?ддесіне ?алт?ысыз, ала?сыз ба?ышта?ан жазушымын. Мені? творчествомны? ?зегі, ар?ауы, негізі жа?а заман, жа?а адам.

?абиден М?стафин.

?абиден М?стафин м?расы - 20-40- жылдарда?ы ?аза?станны? к?ркемдік шежіресі. Жазушы шы?армаларынан ескен шынды? - д?н салма?ынан басын к?тере алмай, маужырай тербелген ?алы? бидай мен г?рсілдеген шы?ырау шахтаны аралатып, ту?ан ?лкеге к?з жібертеді - е?бекке толы уа?ытты, ?арапайым е?бек адамын к?ресіз. ?абиден М?стафин жа?ымды кейіпкерлерді? т?тас бір тізбегін жасады. Олар жар?ын болаша? ?шін батыл к?ресіп, ел- ж?ртыны? арман-тілегі, м?дде-ма?сатыны? орындалуына аянбай ат салысты - азаматты? т??ырдан т?спеді.?з заманымен ты?ыз байланысып, к?ш-?уатын уа?ыт алдында?ы борышты ?теуге арнау, ?з замандасына аянбай ?ызмет ету, е?бек адамыны? ой-арманын, баянды ісін мада?тай жырлау, белсенді к?рескер биігінен таймау -- ?абиден М?стафинні? рухани келбеті.

Жасты? ша?. Ал?аш?ы ?адам.

?детте, жазушыны? ізденісі мен ?мір жолы к?ркем шы?армасында із ?алдырып, ел басынан кешкен тарихи о?и?алар сайрап жатады. ?абиден М?стафин м?расы-осынау ?а?иданы? д?лелі мен ай?а?ы.

Ол 1902 жылы ?ара?анды облысыны? Тельман ауданында ша?ын д?улетті отбасында ?мірге келді. Талапты бала ?уелі ауыл молдасынан о?ып сауатын ашады. «Бас?а о?у жо? еді» -- дейді ол кейін жасты? ша?ын ?ынжыла, м??ая еске алып. Кішкентай ж?ректе жан?ан шыра? о?у-білім іздетеді, 1916 жылы зауытта?ы орысша-?аза?ша мектепті? т?ртінші сыныбына т?сіп, бір жылдан кейін бітіріп шы?ады. «?айтып о?у?а м?рша бол?ан жо?» -- деп ?кінеді кейін жазушы. 1918-1925 жылдары ауылды? ке?есті? ?р алуан ж?мысына араласады. Білімге деген ??штарлы? ?аза?станны? сол кездегі орталы?ы ?ызылордадан о?у іздетеді. Біра? балалы? ша?ында ал?ан шамалы білім о?у орнына т?суге м?мкіндік бермейді де, жо?ар?ы сот?а ?ызметке орналасады. Жазушыны? ?зі айт?андай, к?ркем ?дебиетке деген ??штарлы?ы осы жылдары оянады.

Жиырмасыншы жылдар ту?ан еліміз ?шін аса бір ма?ызды кезе? еді. Ауылда?ы негізгі тартыстар Азамат со?ысынан кейінгі ауыртпалы?тар, ?лі о?ы мен солын айыра бермейтін кедейлерді? ?иын хал-к?йі т??ірегінде ?рбитін. Жастайынан талай ?иянат к?рген болаша? жазушы ?айна?ан ?мір а?ымынан сырт ?ала алмады. ?зіні? ал?аш?ы ?адамы туралы «к?ргенімді, сезгенімді жазатынмын» -- дейді ?абе?. Демек, жазушылы? ?міріні? ал?аш?ы с?тінен бастап б?кіл ?нер жолына ?лкен ?сер осындай тартыстарды? ?ызу ортасы еді.

Жас талапкер ?зі к?рген, сот?а келіп т?скен ша?ымдарда айтыл?ан ?иянат, м??-шер, жапа шеккен адамдар туралы на?тылы о?и?а негізінде жаз?ан хабарлам, очерк, фельетондарын «Е?бекші ?аза?» (?азіргі «Егемен ?аза?стан») газетіне жариялап ж?рді.

С?йтіп, ?абиден М?стафин ал?аш?ы ?алам тартысынан-а? ?зіні? ?зекті та?ырыбын -- б?гінгі ?айна?ан ?мірді д?л тапты. Т???ыш кітабы «Ер Шойын?а» (1929) ар?ау бол?ан да ?зі жа?сы білетін ауыл ?мірі, кедейді? сана-сезімі, тапты? к?рес еді. «Ер Шойын» -- жазушыны? ??мырлы? та?ырыбын белгілеген, ?зіні? талабы мен талантына сенім ту?ыз?ан ерекше м?ні бар жина?.

Белгілі сыншы-?алым З. С. Кедрина жазушыны? ?нер жолын саралай келіп, оны ты? та?ырыптар?а алдымен баратын батылды?ын, жа?ашылды?ын «творчестволы? барлауда» деп, басып айтты. Жина??а кірген т???ыш шы?армасы «С?рсен мен Бо?аш» (1927-1928), «Ер Шойын», «?ан», «?аш?ын» сия?ты ??гімелерінде ауылда ?тіп жат?ан тапты? тартысты на?тылы о?и?а-к?ріністер ар?ылы реалистік д?лдікпен бейнеледі. Жазушыны? ысты? ы?ыласы ?анал?ан тап жа?ында. К?ркем образдар ар?ылы: «Адал е?бегіні? ?ызы?ын к?рмей, «адам!» деген арда?ты ат?а ?олы жетпей ?инал?ан адал жандар осылар!» -- дейді жазушы. Байды? малын ба?ып, байлы?ын к?бейтіп ж?рген ??тты ?ол жандар жас жазушы?а адамгершілік пен а?и?атты? ?зіндей к?рінеді. Осындай жандарды с?ліктей сорып, басын к?тертпей езгіге сал?ан ?стем тапты автор жиіркенішпен, жек к?ре суреттейді. Жазушыны? ма?саты ай?ын, м?ддесі ашы? -- кімді жа?тайтыны, кімді даттайтыны т?сінікті. Тапты? к?ресте ?ажыр-?айрат. ?йымшылды? ?ажеттігін суреттеген «Ер Шойын» жина?ы тартысты? ?лі толастама?ан кезінде шы??анын ескерсек, кітапты? ?леуметтік, т?рбиелік м?ні ерекше бол?анын т?сіну ?иын емес.

Жас ?аламгерді? шы?армаларында кейбір біркелкілікке ??рылып, жина?тау сипаты, к?ркемдік м?нерлеу, тіл шеберлігі жетпей жат?анмен, ал?аш?ы ?адамынан-а? авторды? азаматты? белсенділігі, ма?сатыны? ай?ынды?ы аны?тала т?седі.

Біра? ?. М?стафинні? ізденісі же?іл болды, ?иыншылы??а кездеспеді десек, шынды?тан ауыт?ыр едік. Жас кезінде ж?йелі білім ала алма?ан жазушы?а ?мір - білім б?ла?ы, е?бек - ?нер шыра?ы болды. Баяу ?алыптасып, же?іл шы?армалар да жазды, біра? тынымсыз е?бек, іздену, о?у білімді, парасатты, ?айраткер жазушы?а айналдырды.

Жа?а кітапты? ?уанышы басылмай жатып, ?мірді тере? зерттеу ?ажеттігін т?сінген ?аламгер ?ара?анды ?аласында?ы ?айна?ан е?бек майданына (1930) араласып кетеді - ?ш жыл шахтада ж?мыс істейді, жер ?азады, токарь маманды?ын игереді. «Мен келгенде, - дейді жазушы, - ?ара?андыда бес-алты жаман барак ?ана, 30-40 ж?мысшы ?ана бар еді. Олар к?мірді ?айламен ?азып, сырт?а темір шелекпен ?ол б?рау ар?ылы шы?аратын. Шахта дегендері--бір ?ана ??ды?».

1933 жылы ?. М?стафин «?ара?анды пролетариаты» газетіні? жауапты секретары ?ызметіне та?айындалады. Біра? к?п кешікпей ?аза? тілінде «?ызыл ту» атты жа?а газетті? ашылуына байланысты Новосибирь ?аласына ауыстырылады. ?мірлік т?жірибесі байы?ан, журналист ретінде ?аламы т?селген ?. М?стафин 1938 жылы газет жабылысымен Алматы?а к?шіп келеді. «Б?л мені? то?ыз жыл бойы жазушылы?тан ?ол ?зіп кеткен, ?айта орал?ан ша?ым», -- деп жазады ?абе?.

Астана жазушы?а к?п ?леуметтік-?о?амды? жа?дайды жа?а биіктен ба?алауына, ?деби-м?дени ?мірмен етене араласу?а м?мкіндік береді. Сол бір илелогия майданы шиеленіскен тапты? тартысты? ?ызу жылдарында ?аламгер, ?зі айт?андай, к?ресші ?нерді? шебінде болды. Оны? к?з алдында жалынды а?ын С?кенні?. C?бит пен Бейімбетті?, ?лы М?хтар мен ?абитті? ?лгі т?тар жар?ын бейнелері т?рды. Д?л осы жылдары ?дебиетті к?п о?ып, к?п ?йренді. Жа?а ?мірді? ?серімен философиялы?, эстетикалы? к?з?арасы ?алыптасып, ?деби тал?амы биіктей береді. К?птен к??ілін ?обалжыт?ан етене жа?ын та?ырыбы - ?ара?анды шахтерлеріні? ?мірінен «?мір мен ?лім» атты т???ыш романын жазады (1939). Б?л --- ?лкен жолды? бастауын аша т?скен кітап еді.

Он жыл (1939-1948) «?дебиет майданы» (?азіргі «Ж?лдыз» журналында ?ызмет істей ж?ріп, басында ?деби ?ызметкер, кейін редактор) ел ?мірімен ке? танысып, жазушылы? е?бекке біржолата бет б?рады. 1942 жылы «Ай?а?» атты ша?ын пьеса, «Т?т?ын», «К?лмеген адам», «??ла?ан ??з», «Керуен» секілді ??гімелер жазды. Жазушыны? кемел кезі басталады.

Замандас туралы жыр. ?лкен жанр ?рінде.

1940 жылы ?. М?стафинні? ал?аш?ы к?лемді туындысы --- «?мір мен ?лім» романы жары??а шы?ты. Б?л - ?аза? ?дебиетіндегі ауыр ?нерк?сіпке е?бек еткен ж?мысшы табы мен техникалы? интеллегенцияны бейнелеген т???ыш шы?арманы? бірі еді. ?ара?анды да к?теріліп келе жат?ан зор жа?алы? ке?інен суреттелгенмен, ал?аш?ы ??гімелерде кеткен кемшілікті б?л кітаптан да бай?ау?а болар еді. ?йтсе де, жа?а шы?арма болаша? романисті? шеберлігін шы?дауда ?лкен мектеп болды.

«?мір мен ?лімнен» кейін ?аламгерді? с?тті кезе?і басталады. Ауылда?ы ?згерістерге арнал?ан «Шы?ана?» (1945) пен «Миллионер» (1948) жары? к?реді. К?п кешікпей орыс тілінде жариялан?ан б?л шы?армалар ?аламгер есімін ке?інен танытады. М?стафин шы?армалары шет тілдерге аударыла бастайды.

?аза? ?дебиетіні? к?рнекті туындысына айнал?ан «?ара?анды» романы (1952) мен жазушы шы?армашылы?ыны? бір шы?ы - «Дауылдан кейін» (1960) романы басылып шы?ады. Со??ы жылдары ?з басынан кешкенін, к?ргенін ??мырнамалы? «К?з к?рген» романында жина?тады.

?те ма?ызды та?ырыптар?а арнал?ан б?л романдар?а ке? т?р?ыдан ?арау керек. Жиырмасыншы жылдарда?ы кескілескен тапты? тартыс, ?алы? б??араны? рухани ?згеруі, ауылды? ?згерісі ен дала?а ?нерк?сіп алыптарыны? салынуы - феодалды? ??рылысты? тас-тал?аны шы?ып, жа?а бір ?о?амны? ?анат жаюы ке? бейнеленген ке? ??лашты шы?армалар?а айналды.

Шы?ана? туралы сыр.

?аза? ?дебиетінде шаруа та?ырыбына жазыл?ан шы?армаларды? ішіндегі айры?ша к?ркемдік ?уат?а ие бол?аны - «Шы?ана?» романы.

?мірді? талай бел-белесін басынан кешірген Олжабек бейнесі ?зіні? типтік сипатымен миллионда?ан орта шаруаны? жолайыры?та?ы ?уре-cарсаны? шыншылды?пен ?йгілейді. «?зімдікі» дегенде ?зегі талып, к?кірегіні? к?йгеніне ?арамай, жал?ыз сая?ын к?ш жерден іздейтін Олжабектер аз бол?ан жо?. Б?л ?мірден алын?ан шынды? еді.

Таби?атында момын, ?а?-cо?пен ісі жо? Олжабек азын-аула? жи?ан-тергеніне ?атер т?нгенінде шиыршы? атып шы?а келеді - к?кір-ш?кірін орта?а ?ткізуге іші ?имай, ?й-ішімен колхоздан ?ашып, ?ой ?стіне бозтор?ай ж?мырт?ала?ан Жер?йы?ты іздеп ж?неледі. Ойлап ?ара?дар: жылдар-жылдар тырна?тап жи?ан к?з ??ртты - аз?антай малынан айрыл?алы т?р?анын сезгенде Олжабекті? к?кірегіне дерт ??йылып, т?ла бойы ?ыз?аныштан удай ашиды - тас ?ияны паналап, айдала?а безіп кетеді. Ал, д?л осы кезде Россия орталы?ында Никита Моргунок, шал?айда?ы ?ара ?аза? Олжабектей, еркіндік іздеп ?а??и ж?неледі. Олжабекті? к?рген к?ні ?ара?: ?йелі мен баласынан, ?ыз?ыштай ?оры?ан «байлы?ынан» айрыл?ан, бандыны? талауына т?скен, ?лімші болып сабал?ан Шы?ана? ел ішіне ?айта оралып, ?ызу е?бек еткен с?ттей ?йы?ан абзал жандар ортасынан ??тты ?оныс, ба?ыт табады. С?йтіп, жазушы сайы мен саясы мол ?мірді, ?а?а берісі мен ?алтарысы к?пт адам та?дырын бар болмысымен т?тастай ашады.

Романны? бас ?а?арманы - Шы?ана?ты? ?мір жолы --- адам деген арда?ты атты, т?сте к?рген арманын, ба?ытын еркін е?бек, ?ос?ан ?мірден тап?ан ?аза? кедейіні? жолы. Шы?ана?ты? та?дыры да же?іл емес. Та?атсыз ой шырмауы, тынымсыз е?бек, ел ?амы, жер с?ні - к?рі тарланды к?рке боса?асынан т?рмыс шы?ына к?терген рухани ке?істігі. Кешегі ?ара табюан та?ыр кедей - б?л к?нде т??ірекке азаматты? биік м?нарадан к?з жібереді, ол ?мірді? ?адір-?асиетін, ?з борышын т?сінген жан. Шы?ана? б?л к?нде - арамды??а душар болса, табан тіреп ?арсы т?рар, адалды? ?шін жанын ?ияр азамат. ?мір теркісін ж?мыр басы жетерліктей к?рген ел атасы - Шы?ана? ?зіні?, ?зі сия?ты е?бек с?тін емген шымыр білек жандарды? ?мірдегі ізгі орнын ?бден ???ан: адамды (Олжабекті) ?згерту, ??лазы?ан ш?лейт даланы ??лпырту, ?мірді с?ндеу ?з ?олыны? ісі екенін жа?сы т?сінген.

Миллионда?ан ауыл шаруасыны? ?мір жолы -- ?з м?лкіне деген санасыны? ?згеруі о?ай болма?ан. Жазушы таби?атты ?згертуші бейбіт е?бек адамын жырлай отырып, ?мірге н?р беріп, адамны? ?зін жа??ыртатын жасампаз е?бекті д?ріптейді.

Егер Олжабек со?па?ы колхоздастыруды? аоашап?ынын ?амтыса, романны? негізгі о?и?асы - екінші д?ниеж?зілік со?ыс жылдарында?ы е?бек адамыны? ерлігі. Барлы? о?и?аны? ортасында - «а? тарыны? атасы» Шы?ана? Берсиевті? ?мірі мен ерлігі, ?лемді та? ?алдыр?ан рекорды. «Шы?ана? бейнесін, -- деп жазды М?хтар ?уезов, -- жазушы халы? бойында?ы даналы? ?асиетті? жа?а сапада?ы бір ?лгісі, ?негелі адам сипаты етіп, к?тере к?рсеткен .Со?ыс жылдарында сусыз сара? сахарада ?ажайып мол егін -- ?нім ал?ан е?бек даналы?ын келісті ?ып к?рсете білген. Шы?ана? бейнесінде е?бек таразысын танытатын ?зі дана, барынша адал пейілді адам бейнесі жа?сы сипаттал?ан.» Шы?ана?ты? т?л?асы мен ерлігі ?лем ж?ртшылы?ыны? назарын аударды. Ата?ты неміс а?ыны Бартольд Брехт арнаулы поэма жазды. ?ызы?ы мол, ?иынды?ы сан алуан а?а ?рпа? та?дырын, н?рлы келбетін ?аламгер ?астерлей бейнеледі.Біз бір с?т ди?ан ?арт Шы?ана?пен бірге А?т?бе жазирасыны? жусан иісімен сергек тыныстап, жылы топыра?ты уыстап т?рып: «Д?н себер с?т туды!!» деп, д?л басып, кесіп айтып, ту?ан жерді? ?адір-?асиетін зердесіне то?и білген к?не к?з е?бек адамыны? келбетіне, шуа? к??іліне с?йсіне ?араса?, енді бір с?т Александр Твардовскийді? Никита Моргунок, немесе Михаил Шолоховты? Кондрат Майданниковіне ??сап азын аула? жи?ан-тергенін ?ыз?ыштай ?ор?ап, ит ар?асы ?иянда ?албала?тап бара жат?ан Олжабекті? де к?кірек к?йін т?сінеміз.

Шы?ана? т?л?асыны? халы?ты? сипатын, типтік ?асиетін тере? аш?ан ?лы М?хтарды? с?зі мейлінше а?и?ат: «Геройды? -- (Шы?ана?) ішкі-тыс?ы сын-сыйпаттарын алып суреттейді. Адамны? ішкі cезімдері, ой тол?ау, ?ажырлы арманы халы?ты? ке? ?ызы?ты мінездер ретінде ?демі ?йлесіп, т?таса ?алыптас?ан». . Та?дыры да, ?имыл-?арекеті де ?илы-?илы а?а ?рпа? -- ?келеріміз Шы?ана? пен Олжабек ?з замандасыны? типтік ?асиетін бойына топтастыр?ан м?нді, жанды бейне. Оларды? ?мір жолы, мінез ??л?ы шы??ан ортасына, топыра?ына сай. С?йіп-с?йсініп отырып, жазушы оларды киіз байпа?, саптама етігімен -- сол ?мірдегі ?з ?алпымен суреттейді. ?лтты? сипатпен бірге олардан адамгершілік асыл ?асиетті? ?алыптасуын к?реміз. Жа?арып, ?айта ту?ан Шы?ана?. Олжабек бейнелері Отан?а деген ?уаныш сезіміні?, с?нбес махаббатты? к?ркем с?з кестесіне т?скен ескерткіші іспетті. Со?ыстан кейінгі халы? шаруашылы?ы мен ?дебиетіне арнал?ан «Миллионер» повесінде ауыл е?бекшілеріні? рухани-?леуметтік келбеті ке?інен бейнеленген. Колхозды ауылды? жа?а кезе?ін суреттейтін «Миллионер» повесі «Шы?ана?» романыны? за?ды жал?асындай: та?ырып -- біреу, кейіпкерлер -- ж?йелес, біра? уа?ыт жа?ынан екі кезе? суреттелген. Жа?а уа?ыт?а сай жа?а ?уен-бояумен ?рлендірген «Миллионер» ауылды? келешегін паш етеді, жаны с?лу адамдар жырланады. Кезінде сыншылар: шы?арманы? негізгі тартысы Жомарт пен Жа?ып жоспарына байланысты еді деп, -- талдан?ан-ды. Б?л д?рыс та, біра? б?л тартыс к?рделі ?леуметтік- ?о?амды? ??былысы ашу?а д?некер ?ана. ?йткені осынау тартыс ?стінде жас ?ауымны? ой ше?беріні? керемет ?скенін, жа?а к?з?арасты азамат болып ?алыптас?анын, жаны таза, адамгершілігі мол жандар екенін к?реміз. Кейін «Миллионер» шет тілдерді? тіліне аударыл?анда шы?арманы? осы жар?ын рухы жо?ары ба?алан?ан-ды. «Миллионерді?» кейіпкерлері - тал?амы биік, cезімтал жандар, олар ?мірді? с?лу таби?атын, тере? т?сінеді, ?мірді халы?ты? т?р?ыдан ба?алайды. Егер «Шы?ана?» романында?ы Олжабектер: «?айтсем, ?мірден опы? жемей, жылы ?я табам!» деп жеке басыны? ?амын ойлап жанталасса, «Миллионерді?» кейіпкерлері: «?айтсем, еліме, ж?ртыма септігім тиеді» деп, алдарына ма?сат ?ояды. М?стафин с?ттен а?, ?ардан таза кейіпкер емес, біра? ?р?ашанда адамгершілік ?реден табылатын адал жандарды ?лгі т?тады. А? тілекті Жомарттар Саттар Ерубаев («Мені? ??рдастарым») хикаятыны? с?йікті ке»іпкерлері Рахмет, Лизамен мінездес, cыйпаттас. Адам?а т?н ?айшылы? «Миллионер» повесіні? бас арнасына айнал?ан. ?ысты? боранына, ысты?ына шыдап, ауылды? ?сіп-?нуіне к?п ?лес ?ос?ан Жа?ып сол ?ол жеткенге ?ана?аттанып, ?мірді? а?ымына ілесе алмай ?алады. Ізденбеу, жа?алы??а талпынбау -- ?мірлік ?лкен кемшілігіне айналып, кешегіні? келте пішілген кесімінен аса алмай ?алады. Ту?ан елді? келешегін ойла?ан Жомарт ойыны? ?ресі биік ауылды жа?а белескеілгерілете т?суге ы?палын тигізбек. Демек, жазушы екі т?рлі ой-cезім т??ірегіндегі тартыс ар?ылы ?о?амды?-?леуметтік, адамды? м?селе ?ояды.Со?ыстан кейінгі ауылды? даму жолы ?зіні? таби?и , к?рделі ?алпында, екі т?рлі к?з?арас - екі т?рлі жоспар ар?ылы суреттеледі. ?рине, ?азіргі биіктен ?араса?, жазушы шы?армаларына бірталай мін та?ар едік .?мірді? кеиінгі дамуы к?п жа?дайда а?а жазушыны? сеніміне, арман-тілегіне ?айшы келеді - ол заманны? иірімі мен ?айшылы?тары толы? болжай алмады. .?йтсе де адамгершілікті а?саудан, с?улетті де д?улетті ?мірді армандаудан ту?ан. «Миллионер» повесі --- ?зіні? кіршіксіз тазалы?ымен, м?лдір сезімімен уа?ытында ж?мыр жерді? талай б?рышынан о?ырман тап?ан ш??ылалы шы?арма.Рас, б?гінгі ?мір ел ба?ыты, жерді? г?лденуі тек колхозды ауыл?а байланысты емес екенін д?лелдеп келеді, біра? ?аламгерді? ізгі тілегі, тап-таза кейіпкерлері о?ушы к??іліне ?лі де абзалды?ты? н?рын шаша берері ха? . . .