Само слова Біблія, у перакладзе з грэчаскай мовы, абазначае "кнігі". Гэта зборнік разнастайных формай і зместам твораў старажытнага пісьменства, святое пісанне іудзейскай і хрысціянскай рэлігій. Біблія складалася на працягу доўгага гістарычнага перыяду - з 12 ст. да н.э. па 2 ст. н.э. - на старажытнаяўрэйскай (Стары запавет) і старажытнагрэчаскай (Новы запавет) мовах. У ей адлюстра-ваны драматычны шлях развіцця чалавечай духоўнасці, пачынаючы з сімвалічнай выявы ўзнікнення Сусвету і канчаючы сімвалічнымі малюнкамі "канца свету".

Гэта самая вядомая, самая папулярная кніга ў свеце, яна, паводле апублікаваных звестак ЮНЕСКА, іаймаг першае месца ў свеце па колькасці перакладаў на розный мовы. А перакладзена яна на 1250 моў і дыялектаў. У шмат якіх краінах яна ёсць амаль у кожнай сям'і.

Ніякая іншая кніга ў свеце не аказала такога вялікага ўздзеяння на развіццё сусветнай культуры, як Біблія. Біблейскія сюжэты, матывы, вобразы і сімвалы шырока выкарыстоўваліся на працягу стагоддзяў і цяпер выкарыстоўваюцца ў сусветнай літаратуры, жывапісе, тэатры, музычным мастацтве, кіно. Біблія стала крыніцай шматлікіх тэм і сюжэтаў, напрыклад, у творчасці Дантэ, Тасо, Гётэ, Байрана [15, с.63]. Біблейскія матывы ёсць у творах шмат якіх рускіх пісьменнікаў (Ламаносаў, Пушкін, Л. Талстой, Дастаеўскі, Блок, Ясенін і інш.). Вобразы і матывы Бібліі знаходзім у творчасці Я. Купалы,

3. Бядулі, У. Караткевіча, В. Быкава, Р. Барадуліна і іншых беларускіх пісьменнікаў.

Кнігі Старога i Ветхага Запаветаў доўгі час у шматлікіх народаў былі амаль што адзінай крыніцай асветы. Яны перакладаліся на розныя мовы, у тым ліку на старую беларускую мову, і сталі вытокам многіх фразеалагізмаў.

У сучаснай беларускай літаратурнай мове ёсць 115 фразеалагізмаў, якія сваім жыццём абавязаны Бібліі [15, с.64].

Библейския фразеалагізмы можна падзяліць на дзве групы:

1) у першую ўваходзяць выразы, што склаліся на аснове асобных біблейскіх эпізодаў;

2) другую групу складаюць выразы, якія ўзніклі з адпаведных словазлучэнняў (іншы раз метафарызаваных), што сустракаюцца ў Бібліі.

Даследчыкі адзначаюць як адну з асаблівасцей Бібліі яе сінкрэтызм - злітнасць, нерасчлянёнасць, адзінства рэальнасці і міфа, гістарычных фактаў і цудаў, філасофіі і паэзіі.

Вытокі фразеалагізмаў першай групы - асобныя біблейскія сюжэты. Часам на аснове аднаго аповеду склалася некалькі фразеалагізмаў. Так, выраз манна нябесная прыйшоў як паўкалька з французскай мовы, стаў ужывацца з двума значэннямі: "што-небудзь вельмі патрэбнае, доўгачаканае" і "багацце падазронага паходжання" [15, с.68]. А ўтварыўся ён з біблейскага аповеду пра "сыноў Ізраіля", якія на працягу 40 гадоў елі манну, пакуль не прыйшлі ў зямлю абяцаную. Манну, калі іудзеі ішлі пустыняй, кожную раніцу нібыта пасылаў з неба Бог. На аснове гэтага фразеалагізма з цягам часу ўзніклі яшчэ тры, кожны з якіх адрозніваецца ад папярэдняга іншым значэн-нем і спалучальнасцю: манна з неба сыплецца (каму, у каго, для каго), (чакаць) манны нябеснай, як манны нябеснай.

3 імем Адама, які, паводле біблейскага аповеду, быў першым чалавекам на зямлі, звязана ўзнікненне трох фразеалагізмаў: ад Адама (мае два значэнні: "з даўніх часоў, здаўна" і "здалёк"), адамаў яблык (другая назва кадыка ў мужчын), у касцюме Адама ("без усякага адзення, голы"). Есць і выраз у касцюме Евы ("без усякага адзення, голая").

Этымалагічна з гэтым самым сюжэтам маюць сувязь яшчэ два фразеалагізмы: зямны рай ("незвычайна прыгожая мясціна, дзе можна шчасліва і бесклапотна жыць") і заборонены плод ("штосьці прывабнае, спакуслівае, але недазволенае"). Адам і Ева напачатку жылі ў раі - прыгожым Эдэмскім садзе. Бог дазволіў ім есці плады з усіх дрэў, апрача дрэва пазнання дабра і зла: "I не датыкайцеся да іх, каб вам не памерці". Аднак занадта цікаўная Ева не ўтрымалася, каб не сарваць забаронены плод, і спакусіла таксама Адама. За гэта абое былі пакараны і выгнаны з раю [15, с.71].

Варта сказаць, што згаданы вышэй выраз адамаў яблык скалькаваны з нямецкага назоўніка Adamsapfel і засноўваецца на народным павер'і: калі Адам пачаў есці яблык, што дала яму Ева, то кавалачак засеў у горле і назаўсёды ператварыўся ў выступ, які як кляймо грэху перадаецца ўсім мужчынам.

З прытчы пра Юду Іскарыёта паходзяць выразы трыццаць срэбранікаў ("плата за здраду, цана здрады") і юдаў пацалунак ("здрадніцкі ўчынак пад маскай добра-зычлівасці, дружбы"). Юда - адзін з дванаццаці вучняў Ісуса Хрыста - прадаў свайго настаўніка за трыццаць срэбранікаў. Каб стражнікі ведалі, хто з дванаццаці Ісус і каго трэба схапіць, Юда падышоў і пацалаваў яго. Ускосна з гэтай жа прытчай звязваецца паходжанне выразаў асіна плача па кім ("хто-небудзь заслугоўвае павешання"), як асіна, як асінавы ліст (калаціцца, дрыжаць, трымцець). Існуе павер'е пра асіну як праклятае дрэва: здраднік Юда пасля раскаяния нібыта павесіўся на асінавым суку, з таго часу асінавыя лісты асуджаны на вечнае трымценне [15, с.76].

У беларускай і польскай мовах ёсць фразеалагізмы адправіцца да Абрама на піва і трапіць да Абрама на піва. Абодва абазначаюць "памерці" і склаліся па мадэлі з сэнсава тоесным выразам адправіцца на той свет. Абрам - біблейскі персанаж. Ён быў вельмі адданы Богу, у чым апошні пераканаўся, загадаўшы яму праз анёла ахвяраваць родным сынам. За пакорлівасць і адданасць Бог узяў Абрама пасля смерці ў нябеснае царства. Адправ'щца да Абрама першапачаткова абазначала "адправіцца на той свет, туды, дзе знаходзіцца Абрам". А "на піва" - дасціпны жартоўны дадатак, які каламбурна накладае на імя біблейскага персанажа іншае, тоеснае, пашыранае ў мінулыя стагоддзі сярод яўрэйскага насельніцтва Полыичы і Беларусі імя Абрам (як гаспадар карчмы, куды заходзілі "на піва").

З уласнымі імёнамі маюць непасрэдную сувязь выразы арэдавы вякі ("вельмі доўга") і мафусаілаў век ("вельмі доўгае жыццё, даўгалецце"). Паводле біблейскага тэксту, патрыярх Іарэд пражыў 962 гады, а Мафусаіл - 969 гадоў [15, с.82].

Фразеалагізм Лазара пець (спяваць) абазначае "бедаваць, прыкідвацца няшчасным, старацца расчуліць кагосьці". Даўней улюбёнай песняй многіх жабракоў была песня пра беднага Лазара. Яна склалася на аснове евангель-скай прытчы пра Лазара, які, хворы, пакрыты струпамі, ляжаў каля варот багацея, чакаючы, пакуль яму выкінуць аб'едкі. Тэкст песні і яе жалобны матыў скіроўвалі на тое, каб расчуліць слухачоў, выпрасіць у іх міласціну. Пад выглядам жабракоў часам хадзілі пад вокнамі ці ў людным месцы і пелі "Лазара" і такія, што прыкідваліся няшчаснымі. Гэта і стала падставай для пераасэнсавання свабоднага словазлучэння.

Вельмі многія выразы біблейскага паходжання з'яўляюцца інтэрнацыянальнымі. Узнікшы ў якой-небудзь адной мове, яны пасля пераходзілі як калькі або паўкалькі ў іншыя мовы. Так, выраз іерыхонская труба ("чалавек з вельмі гучным голасам") - паўкалька з французскай мовы. А яго выток - біблейскі тэкст ("Кніга Ісуса Навіна"). Тут апавядаецца, як ізраільцяне, вызваліўшыся з егіпецкага палону, накіраваліся ў Палесціну і па дарозе асадзілі горад Іерыхон. Сцены горада былі вельмі моцныя, і, здавалася, іх немагчыма разбурыць. Але па волі Божай, калі свяшчэннікі затрубілі ў юбілейныя трубы, а ўвесь народ усклікнуў гучным голасам, сцены паваліліся і горад быў узяты [15, с.84].

Фразеалагізм воўк у авечай скуры ("крывадушнік") у такой ці вельмі падобнай форме бытуе ва ўсходнеславянскіх і польскай мовах. Параўнаем яго аналагі, напрыклад, у нямецкай мове: Wolf іт Schafpelz (воўк у барановым кажусе), у чэшскай мове: vilk v rouchu berancim (воўк у адзенні барановым). Склаўся гэты выраз на базе выказвання з Бібліі: "Сцеражыцеся хлуслівых прарокаў, якія прыходзяць да вас у авечым адзенні, а ўнутры ёсць ваўкі драпежныя".

У Бібліі расказваецца пра старажытнаяўрэйскі абрад "казлаадпушчэння": адзін раз у год, у дзень адпушчэння грахоў, прыводзілі ў пэўнае месца казла, і на яго галаву першасвятар (вярхоўны жрэц) ускладваў абедзве рукі, што сімвалізавала перакладанне грахоў усяго народа на казла, якога пасля праганялі ("адпускалі") у пустыню. На гэтай аснове ўзнік фразеалагізм казёл адпушчэння, які абазначае "чалавек, на якога звальваюць чужую віну, адказнасць за другіх".

У беларускай мове ёсць выраз конь божы. Ён ужываецца як эўфемізм, стылістычны сінонім да слова асёл у яго значэнні "тупы, абмежаваны чалавек".3 гэтым жа значэн-нем у польскай мове бытуе выраз коп Рапа Jezusa. Паводле Бібліі, Ісус Хрыстос ездзіў па свеце на асле. Параўнаем у байцы К. Крапівы "Асёл Ісуса Хрыста": "Калі ўязджаў Ісус Хрыстос у Іерусалім, Асёл яго на спіне вёз, натоўп ішоу за ім". Выраз узнік як перыфраза, як другая назва асла пры адначасовым перанясенні назвы з зыходнага значэння слова асёл ("жывёліна") на другаснае, метафарычнае ("тупы, неразумны чалавек") [15, с.85].

Пералічым шэраг іншых фразеалагізмаў (першая група), якія сфармаваліся на аснове біблейскіх: блудны сын, богу душу аддаць, вавілонскае стоўпатварэнне, валаамава асліца, валтасараў баль, да другого прышэсця, егіпецкая кара, заблудная авечка, за сачавічную поліўку, каінава пячаць, калос на гліняных нагах, пасыпаць галаву попелам, пуцяводная зорка, садом і гамора, спяваць асанну, Фама (Хама, Тамаш) няверны.

Фразеалагізмы другой трупы ўзніклі не на аснове біблейскіх сюжэтаў, а з адпаведных словазлучэнняў, якія ёсць у Бібліі.

Нярэдка гэтыя словазлучэнні ўжо ў самім біблейскім тэксце маюць цэласнае, сэнсава непадзельнае значэнне, інакш кажучы, выступаюць як фразеалагізмы. Так, выраз кінуць камень - паўкалька з царкоўнаславянскай мовы (верзити камень) - мае сэнс "асудзіці, ачарніць, абвінаваціць каго-небудзь". Ён паходзіць з евангельскай прытчы (Іаан, 8,77). Аднойчы кніжнікі і фарысеі прывялі Ісусу Хрысту на расправу жанчыну, якую абвінавачвалі ў распусце, але ён сказаў: "Каго вы. людзі, судзіце?! Ану, кіньце камень у яе, хто без граху!" I ніхто не кінуў. Узнікненне фразеалагізма звязана са звычаем караць смерцю, "забіваючы камянямі", які быў у старажытнай Іудзеі. Дарэчы, у даўніх помніках беларускай пісьменнасці яшчэ адчуваецца жывая сувязь з крыніцай яго ўзнікнення, спасылкай на Евангелле; напрыклад, у "Гістарычна-палемічным даследаванні пра пачатак і распаўсюджанне уніі ў Літве і Заходняй Русі" (1600-1605): "А тамъ отъ местъ разные на них скарги чинено до митрополита, который бы моглъ первшый камень кинути, по евангельскому слову". Можна зазначыць, што ў сучаснай беларускай мове выкарыстоўваецца ўтвораны на базе гэтага выразу фразеалагізм камяні кідаюцца (у каго), структурна арганізаваны як двухсастаўны сказ [15, с.95].

Са згаданай прытчы паходзіць яшчэ адзін фразе-алагізм - з мірам. У прытчы гаворыцца, што Хрыстос адпусціў жанчыну, сказаўшы ёй: "3 мірам!" I ў сённяшняй мове гэты выраз мае значэнне "без пакарання, мірна", якое рэалізуецца пры дзеясловах "адпусціць", "пакінуць" і інш.

Большая частка біблеізмаў другой трупы прыйшла ў нашу мову з царкоўнаславянскай як непасрэдныя запазычанні (напрыклад, прытча ва языцах, цямна вада ва облацэх, раб божы) або як калькі ці паўкалькі (уліць у старыя мяхі ноте віно, у поце твару свайго, блуканне па пакутах, перакаваць мячы на аралы, сыпаць бісер перад свіннямі і інш.).

Некаторыя з гэтых і іншых фразеалагізмаў мелі ў Бібліі больш канкрэтны змест, абмежаваны пэўнымі рэаліямі, а пасля развілі ў нашай і іншых мовах новыя значэнні. Так, выраз святая святых у Бібліі фігуруе як тэрмін для абазначэння той часткі Іерусалімскага храма, дзе захоўваўся каўчэг з запаведзямі, пасудзіна з маннай, цудадзейнае жазло і куды дазвалялася заходзіць толькі першасвяшчэнніку адзін раз у год. Апрача таго, гэтым тэрмінам называўся ахвярны хлеб, што прыносілі ў Іерусалімскі храм і які маглі з'есці толькі жрацы гэтага храма. На аснове названых канкрэтных значэнняў у выразе развіліся пераносныя, звязаныя з памяшканнем або аб'ектам:

1) недаступнае памяшканне, якое строга ахоўваецца;

2) месца, якое з'яўляецца вельмі дарагім, да якога адносяцца з пашанай;

3) памяшканне, дзе вядуцца адказныя работы, знаходзяцца важныя прыборы і пад.;

4) самае важнае, дарагое, запаветнае [15, с.97].

На аснове некаторых біблеізмаў з цягам часу склаліся іншыя, новыя выразы. Напрыклад, фразеалагізм альфа I амега, што значыць "самае галоўнае, сутнасць чаго-небудзь", неаднаразова сустракаецца ў біблейскіх тэкстах. Ён узнік як спалучэнне першай і апошняй літар грэчаскага алфавіта. На базе гэтага назоўнікавага выразу ўтварылася прыслоўе ад альфы да амегі ("цалкам, ад пачатку да канца").

У Бібліі пра стварэнне першых людзей на зямлі гаворыцца, як Адам, прачнуўшыся і ўбачыўшы Еву, зробленую Богам з Адамавай рабрыны, сказаў: "Вось гэта косць ад касцей маіх і плоць ад плоці маёй". Выраз косцъ ад косці (каго, чыёй), які ў словах Адама меў і канкрэтны сэнс, стаў вобразным абазначэннем кроўнай роднасці ("роднае дзіця каго-небудзь"), а таксама ідэйнай роднасці ("спараджэнне каго - ці чаго-небудзь").

Самастойна, з тымі самымі значэннямі жыве ў мове і фразеалагізм плоць ад плоці. На аснове гэтых фразеалагізмаў склаліся яшчэ і такія, семантычна тоесныя: кроў ад крыві, плоць і кроў, а таксама дзеяслоўны выраз уваходзіць у плоць і кроў ("арганічна засвойвацца, моцна ўкараняцца, станавіцца прывычным, неабходным").

Запазычаны з царкоўнаславянскай мовы фразеалагізм вока за вока, зуб за зуб ("адплата злом за прычыненае зло") з'яўляецца часткай біблейскай формулы закону адплаты: "Пералом за пералом, вока за вока, зуб за зуб: як ён зрабіў пашкоджанне на целе чалавека, так і яму трэба зрабіць". Другая частка гэтага выразу (зуб за зуб) ужываецца і самастойна, захоўваючы той самы сэнс. А на аснове гэтай часткі ў нашай мове развіўся асобны фразеалагізм зуб за зуб зайшоў (у каго з кім). Ён абазначае "склаліся непрыемныя адносіны, пры якіх адзін не ўступае другому".

Яшчэ прыклады, блізкія да папярэдніх. Выраз ва векі вякоў паходзіць з формулы праслаўлення Бога ў часе хрысціянскага царкоўнага набажэнства (абедні). На базе гэтага выразу склаліся два іншыя: векі вечныя ("заўсёды") і на векі вякоў ("назаўсёды" і "ніколі"). Фразеалагізм божай міласцю (калька з лацінскай мовы) паходзіць з "Першага паслання апостала Паўла да карынфянаў". Доўгі час ён ужываўся ў тытулах найвышэйшых духоўных і свецкіх асоб як сцвярджэнне, што ім улада дадзена Богам. У далейшым за фразеалагізмам замацавалася сучаснае значэнне "прыро-джаны, сапраўдны, таленавіты, з выключнымі здольнас-цямі". У беларускай мове не без уплыву гэтага выразу развіўся сінанімічны з ім з божай ласкі.

Фразеалагізм пад спудом паходзіць з царкоўнаславянскага тэксту Евангелля: "Запаліўшы свечку, не ставяць яе пад спудам". Ён абазначае "без выкарыстання, ужывання, прымянення". На яго аснове ўзнік як антанімічнае ўтварэнне, як яго сэнсавая супраць-легласць выраз з-пад спуду ("з забыцця").

Як паказвалася на прыкладзе кінуць камень, многія біблеізмы другой групы ўжо ў саміх біблейскіх тэкстах выкарыстоўваліся з фразеалагічным значэннем. Так, песня песняў ("выдатны твор, вяршыня творчасці") паходзіць ад назвы адной з біблейскіх кніг, напісанай з высокім паэтычным майстэрствам.

Не меншым майстэрствам вызначаецца і "Кніга Эклезіяста", адкуль пачалі жыццё два выразы. Першы - на кругі свая ("да ранейшага стану, на былое месца") - ужыты ў такім кантэксце: "Вяртаецца вецер на кругі свая". Другі - збіраць камяні - ужываецца пры слове час. Абазначае " (час, пара) сумеснымі намаганнямі прыводзіць у пэўны парадак што-небудзь раней разбуранае, раскіданае, занядбанае", а ўпершыню выкарыстаны ён ў такіх радках: "Усяму свой час і час усякай рэчы пад небам. Час раскідаць камяні, і час збіраць камяні" [15, с.104].

Фразеалагізм каменя на камені не пакінуць шмат разоў сустракаецца ў тэкстах Евангелля, у прыватнасці, там, дзе расказваецца, як Хрыстос прарочыць пагібель Іерусаліма: "Дакладна кажу вам: не пакінецца тут каменя на камені, усё будзе разбурана". Метафарызаваны выраз выпіць чашу да дна ўжыты ў іншым тэксце - у звароце да Іерусаліма, які выпіў з рук Госпада чашу да дна і павінен паўстаць, падняцца. Ужо ў часы стварэння Бібліі атрымалі пераасэнсаванне і такія фразеалагізмы: волас з галавы не ўпадзе, перці супраць ражна. галаву прыхінуць, язык прыліп да горла, як зрэнка да вока, як неба ад зямлі.

Шмат якія іншыя выразы маюць у Бібліі адначасова падвойны сэнс - прамы і пераносны. Так, умыцъ рукі ў сучаснай мове абазначае "ўхіліцца ад адказнасці, ад удзелу ў чымсьці". Гэты выраз ідзе з евангельскага сюжэта пра распяцце Ісуса. Рымскі намеснік у Іудзеі Пілат, перад тым як аддаць натоўпу Ісуса на пакаранне, узяў вады, умыў рукі перад народам і сказаў: "Не вінаваты я ў крыві праведніка гэтага, глядзіце вы". У старажытных яўрэяў быў сімвалічны абрад умывання рук як знак няўдзельнасці ў чым-небудзь. Біблія, напрыклад, павучае тых, хто знойдзе мёртвае цела, умыць рукі: гэта абазначала, што яны не віноўнікі забойства.