Пачаткі Вялікага княства Літоўскага

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Змест

Уводзіны

1. Дзяржаўнае i ваеннае права Вялікага княства Літоўскага

2. Цывiльнае права Вялікага княства Літоўскага

3. Асаблiвасцi крымінальнага права ВКЛ

Заключэнне

Літаратура

Уводзіны

службовый дзяржаўный цывільный право

Крыніцамі права ў Вялікім Княстве Літоўскам спачатку было старажытнарускае права (Руская Праўда), мясцовыя звычаі і судовая практыка. У 14-15 стагоддзях азначыўся пераход ад звычаёвага права да напісанаму, якое неўзабаве стала асноўнай крыніцай права на тэрыторыі Беларусі. Першыя спробы сістэматызацыі права былі зробленыя ў стаўленні асобных земляў. Такімі, у прыватнасці, былі Полацкія і Віцебскія прывілеі. Але ўсё большае з'яўленне розных разрозненых паміж сабой, а часцяком і супярэчных, нарматыўных актаў і судовых прэцэдэнтаў ставіла пытанне аб стварэнні адзінага для ўсёй дзяржавы збору законаў і правіл паводзін. У гэтай выяве і выступілі агульназемскія прывілеі і Судзебнік 1468 гады нашмат якія апярэдзілі свой час.

Феадальнае права Вялікага княства Літоўскага як рэгулятар грамадскіх адносін інтэнсіўна развівалася пад уздзеяннем эканамічных, сацыяльных і палітычных чыннікаў. Для яго характэрныя два асноўных этапу развіцця.

Першы, "прывілейный" этап (13-15 ст.ст.), на працягу якога па меры адукацыі ВКЛ як суверэннай феадальнай дзяржавы складаецца агульназемскае права, яго асобныя галіны і іх інстытуты шляхам выдання вялікімі князямі грамат (прывілеяў). Нормы іх абавязковыя для ўсяго насельніцтва Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку і саміх вялікіх князёў, не толькі якія выдалі грамату, але і ўсіх наступных князёў. Для "прывілейного" этапу развіцця феадальнага права характэрна тое, што прававы звычай як асноўная крыніца феадальнага права ў 9 - першай палове 12 ст. выцясняецца нарматыўным актам (дамова, грамата, пастанова сойма). У гэтай ролі і выступілі агульназямельныя прывілеі (граматы) 1413, 1432, 1447, 1492 гадоў.

Першыя правы і прывілеі замацоўваліся толькі за шляхтай каталіцкага веравызнання (1387 і 1413), а затым ужо прывілеем 1432 г. такія жа правы былі замацаваныя і за праваслаўнай шляхтай. Адмысловае значэнне для ўмацавання карпаратыўных палітычных правоу шляхты меў прывілей 1492 г. вялікага князя Аляксандра. Гэты нарматыўна-прававы акт можна назваць першай агульнадзяржаўнай хартыяй шляхецкіх вольнасцяў.

Другі, "статутовый", этап (XVI стагоддзе) характарызуйся панаваннем агульназемскага права, якое развіваўся так дынамічна, што неаднаразова патрабуецца яго сістэматызацыя. Гэта прыводзіць да з'яўлення такіх буйных помнікаў права як статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 і 1588 гадоў. Па сваёй структуры і ўтрыманню гэтыя статуты могуць быць аднесеныя да збору дзейснага права дзяржавы.

Галоўнай крынiцай, якая была выкарыстана у нашым даследваннi з'яўляецца статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. Мэта працы - агульная характарыстыка дзяржаўнага, прыватнага, i крымінальнага права ВКЛ.

1. Дзяржаўнае i ваеннае права Вялікага княства Літоўскага

У нормах дзяржаўнага права, выкладзенага ў Статуце 1588 г., быў замацаваны феадальны грамадскі лад і разам з тым утрымліваліся нормы, якія рэгулявалі новае буржуазнае права. Так, у Статуце абвяшчаецца фармальная роўнасць усіх перад законам, усе павінны судзіцца «тым одным правом писаным» (раздз. 1, арт. 1 (тут i далей артыкулы са Статута 1588 г.)), хоць сам закон не быў роўны для ўсіх. Напрыклад, простым людзям -- нешляхціцам -- забаранялася даваць больш ці менш значныя пасады ў дзяржаўным апараце (раздз. 3, арт. 18). Яны не дапускаліся на соймы. Іх удзел у палітычным жыцці абмяжоўваўся толькі мясцовымі валаснымі справамі, хоць у Статуце і гаворыцца, што ўсе простыя людзі нароўні з феадаламі ўдзельнічаюць у выбранні гасудара (раздз. 3, арт. 2). [6]

Да часу выдання Статута 1588 г. тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага дзялілася на ваяводствы Берасцейскае, Віленскае, Віцебскае, Менскае, Мсціслаўскае, Наваградскае, Полацкае, Трокскае і зямлю Жмудзкую. У іх састаў уваходзілі 22 паветы, 18 з якіх былі беларускімі (раздз. 3, арт. 7). [6]

Адасобленасць Вялікага княства Літоўскага ад Польшчы была юрыдычна замацавана ў Статуце 1588 г. Складальнікі не ўнеслі ніводнага артыкула, які б мог ушчаміць суверэнітэт княства. Больш таго, Статут усюды падкрэслівае адасобленасць Вялікага княства і абавязвае гасудара захоўваць недатыкальнасць яго тэрыторыі і нават вярнуць яму адарваныя ад яго землі (раздз. 3, арт. 1, 4). Строга выконваўся артыкул, які забараняў даваць чужаземцам, у тым ліку і палякам, землі, пасады, чыны і званні (раздз. 3, арт. 12). [6]

Усё насельніцтва Статут дзеліць на саслоўі: шляхту, духавенства, мяшчан і простых людзей. Апрача таго, кожнае саслоўе складалася яшчэ з некалькіх груп. Так, выдзяляюцца найбольш багатыя і ўплывовыя феадалы, якія называюцца князямі, панамі раднымі, панамі харугоўнымі, затым ідуць менш уплывовыя, якія маглі займаць пасады ў павятовых органах і імянуюцца аселай шляхтай, земянамі. Прамежкавае становішча паміж феадаламі і сялянамі займала ўбогая, неаселая шляхта, служылая шляхта, а таксама засцянковая шляхта, якая мела невялікі надзел сваёй уласнай зямлі і сама працавала на ёй.

Галоўнай павіннасцю шляхты была ваенная служба. Прававое становішча ўсяго гэтага саслоўя рэзка адрознівалася ад становішча простых людзей. Толькі шляхціц меў права займаць пасады ў дзяржаўным апараце і судзе, свабодна купляць і прадаваць маёнткі і валодаць феадальна залежнымі сялянамі, без аплаты пошліны (мыта) вывозіць на продаж за мяжу прадукты, вырабленыя ў сваёй гаспадарцы, актыўна ўдзельнічаць у павятовых сойміках і быць абраным у дэпутаты на агульнадзяржаўны сойм. Шляхціцу гарантавалася асабістая свабода, ён быў вызвалены ад падаткаў і павіннасцей, за выключэннем ваеннай службы і падаткаў на вайну.

Асноўнае абмежаванне правоў сялян заключалася ў адмаўленні права ўласнасці на зямлю і ў забароне набываць ва ўласнасць маёнткі і землі. Так, у арт. 26 раздз. 3 падкрэслівалася, што просты чалавек, не атрымаўшы шляхецкай годнасці, не мае права набываць шляхецкіх маёнткаў і земляў. Уласнікам усіх сялянскіх земляў прызнаваўся толькі феадал ці феадальная дзяржава. Феадальна-залежны чалавек не меў права без дазволу свайго пана змяніць месца жыхарства ці пайсці да другога феадала (раздз. 12, арт. 12, 13, 14, 15, 16). [6]. Самай бяспраўнай часткай насельніцтва былі чэлядзь дваровая і палонныя, якія знаходзіліся на становішчы рабоў. Яны не лічыліся суб'ектамі права, не маглі завяшчаць і атрымліваць маёмасць па тэстаменту (раздз. 8, арт. 1,8). [6]

Прававое становішча мяшчан адрознівалася ад становішча шляхты і сялян. Мяшчане амаль усіх беларускіх гарадоў у XV--XVIII стст. атрымалі спецыяльныя граматы на магдэбургскае права, якое дазваляла ім ствараць у горадзе оргавы кіравання, не падуладныя мясцовым старастам і ваяводам. Узначальвалі кіраванне войт, бурмістры і радцы. Мяшчане ўсіх дзяржаўных гарадоў былі асабіста свабоднымі людзьмі. Яны маглі мяняць сваё месца жыхарства і выязджаць за мяжу, ім гарантавалася права ўласнасці на маёмасць, а ў некаторых выпадках нават на маёнткі, але яны не дапускаліся на дзяржаўныя пасады і не мелі сваіх прадстаўнікоў ні, ў панскай радзе, ні ў сойме. Аднак ім дазвалялася ўдзельнічаць у мясцовых гарадскіх сабраніях (соймах), дзе разглядаліся гарадскія справы, яны мелі права аб'ядноўвацца ў саюзы па прафесіях -- у цэхі і рэлігійна-асветніцкія і дабрачынныя арганізацыі -- брацтва.

Дзяржаўнае права Вялікага княства Літоўскага рэгламентавала структуру і кампетэнцыю вярхоўных органаў дзяржаўнай улады княства і ігнаравала органы Рэчы Паспалітай. Уся сістэма органаў дзяржаўнай улады і ўпраўлення княства будавалася на агульных прынцыпах феадальнага права: стварэнні ільгот і пераваг класу феадалаў і саслоўю шляхты і недапушчэнні простых людзей у органы ўпраўлення, юрыдычным замацаванні няроўнасці сярод розных сацыяльных груп насельніцтва і раздзяленні яго на саслоўі.

Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай ва ўсёй сістэме дзяржаўных органаў прызнаваўся вялікі князь, які іменаваўся ў Статуце «господарем». [8. C. 166]

Вялікаму князю як галаве дзяржавы належалі шырокія правы ў галіне ўнутранага кіравання і знешніх адносін. Ён меў права весці міжнародныя зносіны, пасылаць і прымаць паслоў, заключаць міжнародныя пагадненні, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір. Ен лічыўся кіраўніком усіх вышэйшых выканаўча-распарадчых органаў, змяняў і прызначаў вышэйшых службовых асоб, яму належала права распараджаііца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і казной, права надаравання маёмасці, чыноў і званняў. Яму належала права заканадаўчай ініцыятывы і за яго подпісам выдаваліся ўсе найважнейшыя дзяржаўнаправавыя акты. Ён меў права ажыццяўляць вышэйшы суд у дзяржаве, а таксама памілаваць асуджаных. 3 указанага пераліку правоў вялікага князя відаць, што да яго кампетэнцыі былі аднесены ўсе найважнейшыя пытанні дзяржаўнай улады і ўпраўлення. Але ажыццяўляў гэтыя паўнамоцтвы вялікі князь не аднаасобна, а, як правіла, з удзелам Рады, сойма і службовых асоб вярхоўнага ўпраўлення.

Абмежаванасць улады гасудара замацоўвалася ў Статуце па-рознаму: у адных выпадках гэта было выкладзена ў форме клятвы і абяцання вялікага князя захоўваць пэўныя правы (раздз. 1, арт. 2; раздз. 3, арт. 1, 2, 4, 12, 13), у другіх -- у форме непасрэднай забароны. Так, забаранялася гасудару без дазволу сойма пачынаць вайну ці вызначаць падаткі на ваенныя патрэбы (раздз.2, арт. 2), выдаваць законы, якія б супярэчылі Статуту (раздз. 3, арт. 5), пазбаўляць пасад і званняў (раздз. 3, арт. 13), выдаваць без дазволу сойма новыя законы (раздз. 3, арт. 15) і т. п. [6]

У абмежаванні ўлады гасудара першачарговае значэнне мела Рада. У яе склад уваходзілі два каталіцкія епіскапы, ваяводы, кашталяны, некаторыя старасты, самыя важныя службовыя асобы цэнтральнага ўпраўлення і некаторыя буйныя феадалы па асабістых запрашэннях.

Рада была пастаянна дзеючым выканаўча-распарадчым, заканадаўчым, кантралюючым і судовым органам. Свае ўладныя паўнамоцтвы яна ажыццяўляла сумесна з вялікім князем, але ў яго адсутнасць (а гэта здаралася даволі часта, калі гасудар выязджаў у Польшчу) і без яго. Уладныя паўнамоцтвы Рады кантраляваліся вялікім князем і соймам. У сваёй дзейнасці яна вымушана была ўлічваць стан барацьбы класаў і асобных груповак унутры пануючага класа, а таксама знешнепалітычныя абставіны. Усё гэта прымушала яе дзейнічаць з пэўнаю аглядкай і даволі часта склікаць агульнадзяржаўныя соймы, каб заручыцца падтрымкай усяго саслоўя шляхты.

Прававое становішча Рады было замацавана ў агульназемскіх прывілеях 1492 і 1506 гг.

У Статуце 1588 г. значнае месца адводзіцца прававому рэгуляванню парадку фарміравання і дзейнасці сойма Вялікага княства Літоўскага. Сойм як саслоўна-прадстаўнічы орган класа феадалаў і саслоўя шляхты ўзнік у выніку працяглага гістарычнага працэсу, які ідзе сваімі каранямі ў перыяд вечавых народных сходаў старажытнасці.

Кампетэнцыя сойма не была дакладна вызначанай. Маглі вырашацца любыя пытанні, што выносіліся на яго абмеркаванне гасударом або Радай. Але меліся і справы, якія адносіліся да выключнай кампетэнцыі сойма: выбранне вялікага князя, абвяшчэнне мабілізацыі ваенных сіл (паспалітае рушэнне), збор сродкаў на вядзенне вайны, заключэнне ваенных саюзаў, заключэнне уніі з Польшчай, устанаўленне новых падаткаў і павіннасцей, прыняцце найбольш важных заканадаўчых актаў, ажыццяўленне правасуддзя па некаторых дзяржаўных злачынствах. Уся работа сойма папярэдне рыхтавалася панамі. Яны прызначалі час і месца яго склікання, рыхтавалі праекты ўхвал. Прадстаўнікі ад паветаў маглі падаваць просьбы і скаргі шляхты сваіх паветаў, адказы, на якія даваў гасудар, параіўшыся толькі з Радай.

Структура і кампетэнцыя мясцовых органаў дзяржаўнага ўпраўлення ні ў Статуце, ні ў іншых прававых актах не атрымалі разгорнутага асвятлення і замацавання, таму што гэтая сістэма склалася ў глыбокай старажытнасці і істотна не змянілася. Большасць дробных княстваў, што ўвайшлі ў склад Вялікага княства Літоўскага, захаваліся як адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі -- ваяводствы, паветы, воласці са сваімі органамі ўпраўлення.

У сярэдзіне 60-х гг. XVI ст. была завершана рэформа адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу, і ўся тэрыторыя дзяржавы была падзелена на ваяводствы, паветы, воласці, ці дзяржанні. Нягледзячы на змены ў сістэме мясцовых органаў, іх дзейнасць карэнна не перабудоўвалася. Па-ранейшаму мясцовыя феадалы ў кожным павеце захоўвалі сваё пануючае становішча. Вышэйшай службовай асобай у сістэме мясцовых органаў кіравання быў ваявода, які ўзначальваў адміністрацыйныя, гаспадарчыя, вайсковыя і ў значнай меры судовыя органы на тэрыторыі ваяводства. Яму падначалены былі наступныя службовыя асобы: кашталян -- па ваенных справах; падваявода -- па адміністрацыйных; ключнік і скарбнік -- па гаспадарчых; канюшы, лоўчы і інш.

Кіраўніком адміністрацыі ў павеце быў стараста. Назначаўся ён, як і ваявода, гасударом і Радай з ліку буйных феадалаў. Гэтая пасада вельмі часта разглядалася як дадатковая крыніца даходаў радных паноў, а павіннасці, звязаныя з пасадай, выконваў яго намеснік -- падстараста.

Вайсковая справа ВКЛ грунтавалася на страражытным абавязку абароны сваёй зямлі. Адначасова ваенная справа была галоўным абавязкам шляхты, з іх жа на карысць дзяржавы маглі браць толькі адзін від падатка - сярэбршчызну - на вайну. Акрамя таго, існавала катэгорыя сялян-баяраў, што так сама неслі ваенную службу.

З цягам часу з'явіліся новыя віды зброі, змянілася тактыка вядзення боя, патрабаваліся прафесіяналы ў вайсковай справе. У войску ВКЛ з'явіліся пастаянныя атрады, вельмі часта выкарыстоўваліся наёмнікі з еўрапейскіх краін. Акрамя шляхты, падацца на вайсковую службу у ВКЛ у якасцi наймiтаў мелi магчымасць i прадстаўнiкi падатковых саслоўяў. У 1561 i 1562 г.г. вялiкi князь рассылаў лiсты ваяводам, старастам i дзяржаўцам памежных зямель, каб тыя вербавалi ў казацкiя атрады ахвочых да вайсковай справы жыхароў, запiсвалi iх у рэестр i адсылалi звесткi аб колькасi такiх валанцёраў. У адпаведнасцi з рэестрам вялiкi князь абяцаў высылаць грошы за службу. Завербаваныя такiм чынам наймiты павiнны былi абраць сабе з людзей мясцовых i аселых дзесятнiкаў. Таксама праз некалькi гадоў на Гродзенскiм сойме 1566-1567 г. была прынята пастанова, што любым жадаючым накiравацца на вайну людзям, нават цыганам, будзе гарантавацца аплата з гаспадарскага скарбу [4].

Адным з першых дакументаў вайсковага права стала Вайсковая ўстава 1511 г. Далейшае развіццё і кадыфікацыя ваеннага права адносіцца да выдання Статутаў ВКЛ.

Так, раздзел 2 Статута 1588 г. «О обороне земсъской» замацоўвае наступныя нормы:

Арт. 1. "О повинъности, яко вси обыватели тутошнего паньства служъбу земъскую служити мають". Вызначае катэгорыі насельніцтва, якія нясуць воінскі абавязак і адказнасць за ўхіленне ад яе выканання: "Уставуемъ тежъ с прызволеньемъ радъ нашихъ и всихъ становъ подданыхъ наших паньства того, великого князства литовъского, иж вси станы духовные и светъские, княжата, панята и врядники земские, дворъные, дворане и земяне, шляхта хоруговная и вдовы, и тежъ татарове и мещане местъ нашихъ, маючи именья земъские, и кождый от вышъшого до низшого стану, никого не выймуючи, лета зуполъные маючие, часу потребы з нами и с потомъки нашими або при гетманехъ наших винни будуть сами особами своими войну служити и выправовати на службу военъную, коли бы колвекъ была потреба водле уфалы земское зъ соймовъ вальных, яко на онъ часъ будет потреба указывати, зъвлаща кгды бы рушенье посполитое было уфалено, то естъ юко з людей отчизных и похожих и з ыменей яко отчизъных, матерыстыхъ, такъ выслужоныхъ и купъленыхъ, и яко кольвекъ набытых. (...)".

Далей Вялікі князь абяцае прызначаць на пасаду гетмана дзяржавы (галоўнай вайсковай асобы) толькі годных і дасведчаных шляхціца(ў), якія з'яўляюцца ўраджэнцамі дзяржавы: "(...) И для того ж мы, г[о]с[по]д[а]ръ, обецуемъ тотъ врядъ, гетманьство великое, годнымъ и досветчонымъ людемъ народу шляхетъского, родичомъ стародавнымъ тутошнего паньства нашого, великого князства литовъского, давати и тое местъце засаживати".

Артыкулам 2 заканадаўча замацоўваецца правіла вырашэння пытанняў адносна вайны і ваенных падаткаў толькі на агульнадзяржаўным сойме, прычым вайну можна было пачынаць толькі з дазволу ўсіх станаў.

Закон не дазваляе ні вялікаму князю ні гетману вызваляць ваеннаабавязаных асоб ад воінскай службы. Выключэнне складалі асобы, якія знаходзіліся на іншай дзяржаўнай службе (Арт. 3.).

Такiм чынам, дзяржаўнае права, якое дзейнічала на Беларусі ў XV--XVII стст., было добра распрацаваным у граматах і статутах і забяспечвала грамадскі і дзяржаўны лад, суверэнітэт дзяржавы, асноўныя правы і абавязкі грамадзян, замацоўвала асноўныя прынцыпы ўсёй прававой сістэмы, у ім атрымалі адлюстраванне ідэі Рэфармацыі і гуманізму.

Аналіз нормаў Статута 1588 г., што вызначылі структуру, кампетэнцыю і характар дзейнасці цэнтральных устаноў і самых важных службовых асоб, прыводзіць да высновы, што былі ў ім дастаткова поўна і тэарэтычна добра распрацаваны нормы дзяржаўнага права, якія мелі прагрэсіўнае значэнне для свайго часу.

2. Цывільнае права Вялікага княства Літоўскага

Цывільнае феадальнае права на Беларусі ў XVI ст. склалася пад уздзеяннем таварна-грашовых адносін і гандлёвага капіталу, што спрыяла зараджэнню ў яго нетрах норм, характэрных для буржуазнага права і яго ўсесаслоўнасці. Таму побач з феадальнымі нормамі цывільнага права, такімі, як непрызнанне за сялянамі права ўласнасці на зямлю і іншыя абмежаванні іх правоў, атрымалі значнае развіццё нормы, якія рэгулявалі дагавор куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавязкі, звязаныя з работай па найму, спадчыннае права. Побач з пазаэканамічным прымусам сялян да працы развіваецца і эканамічнае закабаленне. Аднак маёмасныя адносіны па-ранейшаму ў асноўным рэгуляваліся ў залежнасці ад класавай і саслоўнай прыналежнасці людзей. Аб'ём правамоцтваў суб'ектаў цывільна-прававых адносін залежаў таксама ад веравызнання, прававога становішча калектыву (горада, вёскі) і становішча асобы ў дадзеным калектыве або ў сям'і.

Найбольш поўнай праваздольнасцю валодалі дзяржава, царква, манастыры, князі і паны. Яны маглі свабодна, без усякіх перашкод распараджацца сваёй маёмасцю. Значнай праваздольнасцю валодалі і дробныя шляхціцы, якія не мелі права самастойна распараджацца маенткамі і землямі, атрыманымі ад пана за службу ў часовае валоданне.

Праваздольнасць простых свабодных людзей у феадальным грамадстве не была роўнай. Напрыклад, мяшчане Вільні, Полацка, Віцебска, Менска, Гародні карысталіся больш шырокімі правамі, чым свабодныя людзі, якія жылі ў вёсках і малых гарадках -- мястэчках. Абмежаваную праваздольнасць мелі залежныя сяляне, у якіх не было права свабодна, без дазволу пана ці яго адміністрацыі распараджацца нерухомай маёмасцю. Яшчэ меншай праваздольнасцю валодалі палонныя і чэлядзь нявольная (дваровая). Яны не маглі распараджацца маёмасцю, нават атрымліваць маёмасць. Абмяжоўвалася праваздольнасць і дзеяздольнасць жанчын і дзяцей.

Грамадзянская дзеяздольнасць мужчын па Статуту 1588 г. прызнавалася з 18 гадоў, а дзяўчат з 13 (раздз. 6, арт. 1). Аднак і дасягнуўшы гэтага ўзросту, яны не атрымлівалі поўнай грамадзянскай дзеяздольнасці. Удава карысталася больш шырокімі правамі, чым замужняя жанчына. Яна магла самастойна весці свае справы ў судзе або даручаць іх адвакату.

Цэнтральнае месца ў цывільным праве займалі нормы рэчавага і абавязацельнага права, якія замацоўвалі за пануючым класам правы ўласнасці і іншыя маёмасныя правы на прылады і сродкі вытворчасці, чым забяспечвалася прававая аснова эксплуатацыі працоўных.

Сярод аб'ектаў права ўласнасці галоўнае значэнне надавалася маёнткам і землям, якія апрацоўваліся феадальна-залежнымі людзьмі і чэляддзю нявольнай. Грамадзянскаму праву былі вядомы наступныя правы на рэчы: уласнасць, валоданне (держанне, посяданне), залог (застава), сервітуты.

Характэрнай рысай феадальнага права ўласнасці і валодання было тое, што ўласнік маёнтку або зямлі нёс спецыяльныя павіннасці, якія былі ўласцівымі гэтаму маёнтку або зямлі, і пры пераходзе права ўласнасці да другой асобы гэтыя павіннасці пераходзілі разам з маёмасцю, у тым ліку і вайсковая служба. Напрыклад, шляхціц або мешчанін, які купіў баярскую або сялянскую зямлю, калі ён не атрымліваў вызвалення ад павіннасці, выконваў тыя павіннасці, якія выконваў яго папярэднік. Духоўныя асобы ці мяшчане, якія куплялі шляхецкія маёнткі, павінны былі несці з гэтых маёнткаў вайсковую службу (раздз. 2, арт. 1).

Паводле Статута 1588 г., зямельныя ўладанні феадалаў падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: 1) вотчыну, або дзедаўшчыну; 2) маёнтак, выслужаны ці атрыманы ў карыстанне (дзяржанне) на пэўны час («до живота», «до волі господарской»); 3) купленіны -- маёнткі, набытыя паводле дагавору куплі-продажу навек. Купленінамі ўласнік мог распараджацца без усялякіх абмежаванняў. Распараджэнне вотчынамі было да 1566 г. абмежаваным, нельга было прадаць болей адной трэцяй часткі маёнтка без дазволу родзічаў, а адданы ў залог (заставу) маёнтак мелі права выкупіць родзічы. Выслужанымі маёнткамі ўладальнік мог распараджацца толькі са згоды вярхоўнага ўласніка, ад якога быў атрыманы маёнтак ва ўладанне[6].

Працэс юрыдычнага афармлення рэчавых правоў феадалаў на землі быў завершаны ў XV--XVI стст. Увесь зямельны фонд, не ўключаны ў маёмасць свецкіх і духоўных феадалаў, манастыроў, гарадоў і мяшчан, аб'яўляўся ўласнасцю дзяржавы, інакш кажучы, знаходзіўся ў калектыўным уладанні кіруючых вярхоў, князёў і паноў.

У XVI ст. адбыліся карэнныя змены ў абавязацельным праве, якое стала прыстасоўвацца да больш інтэнсіўнага грамадзянскага абароту і эканамічнага закабалення працоўных. Законам прадугледжвалася неаднолькавая праваздольнасць суб'ектаў у абавязацельствах. Залежны чалавек не меў права без згоды свайго пана заключаць пагадненні аб зямлі, паручыцца па абавязацельству на суму больш чатырох коп грошаў (раздз. 9, арт. 28). У выпадку невыканання свайго абавязацельства вольны просты чалавек мог быць перададзены крэдытору для адпрацоўкі доўгу і страчваў сваю свабоду. Апрача таго, закабаленне простага свабоднага чалавека магло наступіць і па загадзя заключанаму абавязацельству, якое павінна было афармляцца пісьмова (раздз. 7, арт. 8). У законе значная ўвага ўдзялялася абавязацельствам з дагавораў куплі-продажу, абмену, пазыкі, залога і іншых, а таксама з-за прычынення шкоды.

Сістэма абавязацельнага права, выкладзеная ў Статуце 1588 г., была высокаразвітай і рэгулявала грамадзянскія прававыя адносіны ў гэтай галіне на працягу двух стагоддзяў. Яна была ўключана ў складзены ў 30-я гг. XIX ст. Збор мясцовых законаў Заходніх губерняў Расійскай імперыі, г. зн. лічылася прыдатнай і ў XIX ст.

Сямейнае права Беларусі найбольш выразна захавала старажытныя звычаі і нормы звычаёвага права, аднак і ў яго былі ўнесены некаторыя змяненні. Яно рэгулявала і замацоўвала асабістыя і маёмасныя адносіны, якія ўзніклі са шлюбнага саюза, адносіны сваяцтва, апекі, усынаўлення і прыняцця іншых асоб у сям'ю. Нормы сямейнага права садзейнічалі забеспячэнню феадальнага грамадскага ладу, адасобленасці прывілеяванага саслоўя шляхты, гарантавалі захаванне права ўласнасці на асноўныя сродкі вытворчасці ў фамільныя уладанні феадала.

Галоўная ўвага ў новых нормах сямейнага права, якія былі ўключаны ў Статут 1588 г., была звернута на маёмасныя адносіны ў сям'і. Неабходнай часткай шлюбнага дагавору становіцца пагадненне аб пасагу, забеспячэнні правоў на сумесную і асабістую маёмасць.

Уступаць у шлюб маглі асобы, якія дасягнулі пэўнага ўзросту (дзяўчаты з 13, а хлопцы з 18 гадоў), якія не знаходзіліся ў другім шлюбе, не былі паміж сабой у блізкім радстве.

Па царкоўных правілах хрысціянам забаранялася ўступаць у шлюб з мусульманамі, іудзеямі, якія павінны былі спачатку прыняць хрысціянства. Па правілах каталіцкай царквы ўступаць у шлюб не дазвалялася каталіцкім ксяндзам, а таксама асобам, якія ўжо раней былі ў трох шлюбах. Удава магла ўступіць у другі шлюб не раней чым праз шэсць месяцаў пасля смерці мужа. Шлюб павінен быў адбывацца са згоды бацькоў маладых або іх блізкіх, а таксама жаніха і нявесты. [8]

Асабістыя ўзаемаадносіны мужа і жонкі ў сям'і складаліся ў залежнасці ад іх характараў, паходжання, маёмаснага становішча. Прызнанне ў законе маёмасных правоў жанчыны, а таксама роўныя правы яе адносна дзяцей забяспечвалі жанчыне некаторую свабоду ў здзяйсненні яе павіннасцей як гаспадыні ў доме, а не як рабыні ці служанкі мужа. Муж лічыўся галавой сям'і, асабліва ў тых выпадках, калі трэба было выконваць розныя дзяржаўныя і грамадскія павіннасці. Ен быў законным прадстаўніком сям'і ў дзяржаўных і судовых установах.

Маёмасныя адносіны паміж мужам і жонкай залежалі ў першую чаргу ад таго, якая маёмасць была ў кожнага з іх пры ўступленні ў шлюб. Калі муж быў бяднейшы за жонку і прыходзіў у яе дом (у прымы), то яго правы па распараджэнню маёмасцю былі абмежаваны жонкай, але і ў такім выпадку ён лічыўся галавой дому і павінен быў несці ўсе павіннасці з гаспадаркі. Дзеці ў сям'і, нават дарослыя, павінны былі слухацца бацькоў, якія маглі выдаць дачку замуж ці ажаніць сына, не пытаючы іх згоды. Бацькі простых людзей або беднай шляхты мелі права перадаць сваіх дзяцей на службу пану.

У сістэме цывільнага і шлюбна-сямейнага права значнае месца адводзілася апякунскаму праву. Апека прызначалася над непаўналетнімі і іх маёмасцю. Яна прызначалася над хлопцамі да 18 гадоў і дзяўчатамі да 13 гадоў, але калі дзяўчына і пасля гэтага ўзросту не выходзіла замуж, то ўсё роўна не пазбаўлялася апекі. Па закону апекунамі лічыліся бацька або маці непаўналетняга, а таксама бліжэйшыя родзічы. У сувязі з саслоўным характарам грамадства апякун прызначаўся з таго саслоўя, да якога належаў апякаемы, бо апякун павінен быў несці ўсе павіннасці, якія патрабаваліся з маёмасці апошняга, і валодаць не меншай дзеяздольнасцю, чым уладальнік, які пакінуў маёмасць непаўналетняму.

Апякун, прызначаны судом, павінен быў мець свой уласны маёнтак, быць ураджэнцам Вялікага княства Літоўскага, не вельмі старым, добра весці сваю асабістую гаспадарку. Не маглі быць апекунамі служыцелі рэлігійных культаў, за выключэннем выпадкаў, калі яны самі мелі ўласныя маёнткі ў тым жа павеце. Апякун не меў права прадаваць, дарыць, мяняць або іншым спосабам траціць маёнтак апякаемага. Кароткі агляд найбольш важных норм цывільнага і шлюбна-сямейнага права дазваляе сцвярджаць, што к канцу XVI ст. на Беларусі склаліся неабходныя сацыяльна-эканамічныя і прававыя ўмовы ўсталявання парадкаў новага буржуазнага права, якія аказалі ўплыў на развіццё грамадска-прававых ідэй і прававой культуры.

3. Асаблiвасцi крымінальнага права Вялікага княства Літоўскага

Заканадаўства Вялікага княства Літоўскага значную ўвагу прысвяціла крымінальнаму праву, якое было накіравана на абарону жыцця, здароўя і маёмасці асабліва феадалаў, якім было прадастаўлена права судзіць і караць залежных ад іх людзей. Заканадаўчае афармленне правоў феадалаў судзіць залежных ад іх людзей прывяло да таго, што пан мог распраўляцца з простымі людзьмі, кіруючыся толькі сваім жаданнем і прыхаццю, а не нормамі права. Таму калі гаворка ідзе аб феадальным крымінальным праве, то трэба мець на ўвазе абмежаваны характар яго дастасавання. Пазасудовую расправу з простымі людзьмі ўжывалі і службовыя асобы дзяржаўнага і гаспадарчага кіравання.

У залежнасці ад характару злачыннай дзейнасці і яе вынікаў па-рознаму называліся і злачынствы. Так, злачынствы супраць здароўя, асабістай недатыкальнасці і маёмасці называліся гвалтам, крыўдай, зладзействам, шкодай. Супрацьпраўны і грамадска небяспечны характар злачынства адцяняўся тэрмінамі «выступ из права» (Судзебнік 1468 г.), «віна». Агульнае паняцце злачынства, блізкае да сучаснага, упершыню сустракаецца ў грамаце 1447 г. і называецца «проступком». Такія дзяржаўныя злачынствы, як змова супраць гасудара, дзяржаўная здрада, бунт або паўстанне, спроба дзяржаўнага пераварота і некаторыя іншыя, называліся «ображенне маестату господарского». Гэтая назва была запазычана з рымскага права.

У другой палове XVI ст. на Беларусі мелася ўжо добра распрацаванае крымінальнае права. У Статут 1588 г. побач са старымі нормамі крымінальнага права былі ўключаны новыя палажэнні, якія адпавядалі пачатку зараджэння буржуазнага права.

У якасці суб'ектаў злачынства маглі прыцягвацца як вінаватыя асобы, так і групы асоб, якія адказваюць за чужую віну. Суб'ектам злачынства прызнаваўся толькі чалавек. За шкоду, зробленую жывёлай, адказваў яе гаспадар. Асобы, псіхічна хворыя (шалёныя), як правіла, не падлягалі крымінальнаму пакаранню, але павінны былі быць пад замком.

Вызваляліся ад крымінальнай адказнасці і людзі, якія не дасягнулі пэўнага ўзросту. У Статуце 1566 г. прадугледжвалася, што крымінальная адказнасць настае пасля 14 гадоў, а паводле Статута 1588 г.-- пасля 16.

Размяжоўвалася ў крымінальным праве віна наўмысная і неасцярожная. Калі ў дзеяннях асобы не ўгледжвалася намеру ўчыніць злачынства ці неасцярожнасці, то не прымянялася і крымінальнае пакаранне. Праяўленая неасцярожнасць у шэрагу выпадкаў не выклікала крымінальнага пакарання, а толькі абавязак выплаціць сям'і забітага галоўшчыну (нібы аплаціць зробленую шкоду). Да такіх выпадкаў адносіліся: неасцярожнае забойства на паляванні; калі на будаўніцтве дома рамеснік неасцярожна ўпусціў камень, цагліну або што-небудзь іншае на другога чалавека; калі зрубленае дрэва падала на чалавека; калі пры стральбё з лука або ружжа ў цэль страла або куля, адхіліўшыся ў бок, трапляла ў чалавека.

Пытанне аб пакаранні вінаватых асоб вырашалася па-рознаму ў залежнасці ад класавай і саслоўнай прыналежнасці як пацярпелага, так і злачынцы. Калі быў забіты шляхціц некалькімі шляхціцамі і ўсе яны былі прызнаны вінаватымі, то караўся смерцю толькі адзін, на выбару абвінаваўцы (істца), астатнія прысуджваліся да турэмнага зняволення і выплаты галоўшчыны. Калі ж шляхціца забілі простыя людзі, то смяротная кара чакала ўсіх, колькі б іх ні было, і толькі ў выпадку забойства ў бойцы колькасць простых людзей, якія падлягалі пакаранню смерцю, абмяжоўвалася трыма чалавекамі.

У Статуце 1566 г. была зроблена першая спроба сфармуляваць прэзумпцыю невінаватасці. У ім падкрэслівалася, што суд «в речах вонтпливых склоннейший масть быти ку вызволенью нижли ку каранью». Гэтае правіла не павінна было распаўсюджвацца на простых людзей, а Статут 1588 г. утрымліваў спецыяльную агаворку аб тым, што правіла адносіцца і да іх. [2. C. 93]

Згодна са Статутам пакаранне вызначалася ў залежнасці ад ступені ўдзелу асобы ў злачынстве. Адрозніваўся просты саўдзел, ці савінаватасць, пры якім усе саўдзельнікі былі выканаўцамі злачынства, і складаны саўдзел, у якім адны дзейнічалі як падбухторшчыкі, другія -- як выканаўцы і трэція -- як супольнікі.

Супольнікамі лічыліся асобы, якія садзейнічалі злачынцу парадамі ці дапамагалі яму коньмі, зброяй, людзьмі або грашыма. Налічвалася некалькі відаў падбухторвання. Крымінальную адказнасць разам з забойцамі нёс і той, «з направы чыее» было зроблена злачынства. Падбухторшчыкам прызнаваўся і феадал, які скіраваў залежных ад сябе людзей на злачынства. У якасці саўдзельніка мог быць прызнаны і намеснік, які ведаў пра злачынства, асабліва калі ён быў арганізатарам злачыннай хеўры. Падбухторшчык псіхічна нездаровых (неўмяняемых) асоб разглядаўся як непасрэдны выканаўца.

Не лічыўся саўдзельнікам злачынства і не падлягаў крымінальнай адказнасці слуга пана, які суправаджаў яго пры нападзе (наездзе) на чужы дом і параніў ці забіў каго ў час абароны свайго гаспадара. Гэтыя нормы былі накіраваны на абарону інтарэсаў буйных паноў, каторыя мелі пры сабе слуг і ахоўнікаў, якія абавязаны былі выконваць усе іх распараджэнні, не баючыся крымінальнай адказнасці за злачынства. А самі паны, калі іх прыцягвалі да крымінальнай адказнасці за злачынную дзейнасць сваіх слуг, маглі пазбегнуць кары або адкруціцца грашовым штрафам.

У залежнасці ад аб'екта злачынствы ў феадальным праве можна падзяліць на наступныя групы: 1) дзяржаўныя «ображенне маестату господарскага»); 2) супраць парадку кіравання і правасуддзя; 3) вайсковыя; 4) супраць хрысціянскай рэлігіі і царквы; 5) супраць маральнасці; 6) супраць жыцця, здароўя, чэсці людзей; 7) маёмасныя злачынствы; 8) злачынствы слуг і феадальна-залежных людзей супраць паноў. [8]

У Статуце 1588 г. ужывалася некалькі тэрмінаў для абазначэння пакаранняў, яны адлюстроўвалі розныя адценні пакарання. Найбольш блізкімі да сучаснага паняцця былі «кара» і «казнь». Імі абазначаліся ўсе віды пакаранняў, тэрміны «віна» -- у асноўным маёмасныя пакаранні і турэмнае зняволенне. «Покутой» называліся цялесныя і ганебныя пакаранні.

Крымінальныя нормы Статута не ахоплівалі ўсіх відаў пакарання, а таму феадал, які чыніў суд над залежным насельніцтвам, мог прымяняць пакаранні, не прадугледжаныя законам ці нават звычаёвым правам. Маглі прымяняць розныя пакаранні гарадскія (вайтоўскія) і копныя сялянскія суды. Акрамя таго, існавала асаблівая сістэма пакаранняў у царкоўных судах.

У дзяржаўных судах найбольш часта ўжываліся наступныя пакаранні: 1) маёмасныя спагнанні, канфіскацыі і штрафы; 2) пакаранне смерцю; 3) цялесныя; 4) выдача злачынцы пацярпеламу (для адпрацоўкі даўгоў ці для казні); 5) турэмнае зняволенне, як правіла, не больш чым на адзін год і шэсць тыдняў; 6) выгнанне і аб'яўленне па-за законам; 7) пазбаўленне чэсці; 8) пакаянне; 9) пазбаўленне пасады.

Маёмасныя пакаранні і штрафы былі самым распаўсюджаным пакараннем. Яны маглі ўжывацца як асноўны або дадатковы від пакарання. Грашовыя спагнанні маглі ісці на карысць як пацярпелага ці яго родных, так і дзяржавы і суддзяў. Усе плацяжы мелі адкрыты класавы напрамак. Так, галоўшчына за забітага шляхціца спаганялася ў 100 коп грошаў, за панцырнага слугу -- у 60, за бортніка -- у 40 коп, за цяглага чалавека -- у 25 коп і за чэлядзіна -- у 20 коп грошаў [2].

Пакаранне смерцю магло быць простым і кваліфікаваным. Простым пакараннем лічылася павешанне (горлам пакараць). Прычым у старажытныя часы прыгавор аб пакаранні смерцю павінен быў выконваць сам асуджаны ў прысутнасці суддзяў, якія слухалі яго пакаянне і агавор другіх злачынцаў, пасля чаго асуджаны сам лез у пятлю і вешаўся. У XVI ст. каралі таксама адсячэннем галавы і расстрэлам вайскоўцамі. Кваліфікаваным пакаранню смерцю былі чацвертаванне, спальванне на агні, утапленне, пасаджэнне на кол.

Турэмнае зняволенне было двух відаў: лёгкае -- у верхняй частцы замка і цяжкае -- у падзямеллі з ланцугом на шыі. На ўтрыманне зняволенага грошы павінсн быў даваць ён сам ці яго блізкія або пацярпелыя, па абвінавачванню якога злачынец быў прыгавораны да турмы.

Пазбаўленне чэсці было дадатковай мерай пакарання для шляхты. Гэтае пакаранне азначала страту шляхецтва і ўсяго маёнтка. Пазбаўляліся чэсці шляхціцы, якія ўцяклі з бітвы, выгнаннікі, злачынцы, якія былі асуджаны да пакарання смерцю, але потым памілаваныя.

Адзначаючы жорсткасць крымінальных пакаранняў паводле старажытнага крымінальнага права Беларусі, варта звярнуць увагу на тое, што ў параўнанні з правам іншых еўрапейскіх дзяржаў таго часу яно было больш гуманным. Ідэі гуманізму выявіліся ў непрымяненні пакарання смерцю цяжарных жанчын, непрымяненні крымінальных пакаранняў да дзяцей і падлеткаў да 16 гадоў, ва ўстанаўленні крымінальнай адказнасці шляхціца за забойства простага чалавека, больш высокай адказнасці за злачынства супраць жанчын, параўнаўча невялікіх тэрмінаў турэмнага зняволення.

У цэлым крымінальны закон феадальнай Беларусі характарызаваўся параўнальна высокай для свайго часу развітасцю, шырынёй ахопу рэгулюемых праваадносін, імкненнем да ўключэння ўсяго таго новага і прагрэсіўнага, што было выпрацавана чалавецтвам. Важна і тое, што апублікаванне ў XVI ст. друкаванага Статута 1588 г. садзейнічала даступнасці крымінальнага закона і, як следства, фарміраванню грамадскай правасвядомасці ў прагрэсіўным напрамку.

Заключэнне

Такiм чынам, дзяржаўнае права, якое дзейнічала на Беларусі ў XV--XVII стст., было добра распрацаваным у граматах і статутах і забяспечвала грамадскі і дзяржаўны лад, суверэнітэт дзяржавы, асноўныя правы і абавязкі грамадзян, замацоўвала асноўныя прынцыпы ўсёй прававой сістэмы, ў ім атрымалі адлюстраванне ідэі Рэфармацыі і гуманізму.

Аналіз нормаў Статута 1588 г., што вызначылі структуру, кампетэнцыю і характар дзейнасці цэнтральных устаноў і самых важных службовых асоб, прыводзіць да высновы, што былі ў ім дастаткова поўна і тэарэтычна добра распрацаваны нормы дзяржаўнага права, якія мелі прагрэсіўнае значэнне для свайго часу.

Агляд найбольш важных норм цывільнага і шлюбна-сямейнага права дазваляе сцвярджаць, што к канцу XVI ст. на Беларусі склаліся неабходныя сацыяльна-эканамічныя і прававыя ўмовы ўсталявання парасткаў новага буржуазнага права, якія аказалі ўплыў на развіццё грамадска-прававых ідэй і прававой культуры.

Крымінальны закон феадальнай Беларусі характарызаваўся параўнальна высокай для свайго часу развітасцю, шырынёй ахопу рэгулюемых праваадносін, імкненнем да ўключэння ўсяго таго новага і прагрэсіўнага, што было выпрацавана чалавецтвам.

Важна і тое, што апублікаванне ў XVI ст. друкаванага Статута 1588 г. садзейнічала даступнасці крымінальнага закона і, як следства, фарміраванню грамадскай правасвядомасці ў прагрэсіўным напрамку.

Літаратура

1. Акты Виленской археографической комиссии. Вильно, 1990.

2. Гісторыя дзяржавы i права Беларусі: вучэб. Дапам. / А.Ф. Вiшнеўскi, I.У. Вiшнеўская. - Мн.: ТетраСистемс, 2005.

3. Гісторыя Беларусі /А.Л. Абацэдарская, П.І.Брыгадзін, Л.А.Жылуновіч і інш.; Пад рэд. А.Г. Каханоўскага і інш. - Мн.: "Экаперспектыва", 1996.

4. Довнар Т.Н., Шелкопляс В.А. Государство и право Беларуси в XIV-XVI вв. Мн., 1998.

5. Насевіч В.Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. - Мн.: Полымя, 1993.

6. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г.: Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мн., 1989.

7. Шалькевіч В.Ф. Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі - Мн.: "Маладзёжнае навуковае суполніцтва", 2002.

8. Юхо Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі: Вучэб. дапам. - Мн.: Універсітэцкае, 1992.

Размещено на Allbest.ru