Главная
База знаний "Allbest"
История и исторические личности
Асвятленне канфесійнай гісторыі Беларусi
Асвятленне канфесійнай гісторыі Беларусi
Канфесіянальная гісторыя Беларусі - складаная і шматгранная. Канфессiйная сiтуацыя на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст. Канфесiйнае заканадауства у дачыненнi да культавага будаунiцтва. Становiшча у будаунiцтве розных культавых будынкау.
| Рубрика | История и исторические личности |
| Вид | дипломная работа |
| Язык | белорусский |
| Дата добавления | 12.05.2013 |
| Размер файла | 141,4 K |
Отправить свою хорошую работу в базу знаний просто. Используйте форму, расположенную ниже
Студенты, аспиранты, молодые ученые, использующие базу знаний в своей учебе и работе, будут вам очень благодарны.
Такім чынам, колькасць каталіцкіх вернікаў пераважала ў канцы стагоддзя толькі ў Віленскай губерні цалкам. Што датычыцца асобных паветаў, то такая перавага захоўвалася не толькі ў гэтай губерні. У 1897 г. каталікі складалі болыпасць у Віленскай губерні: у Віленскім павеце - 65,5 %, у Лідскім - 62,5, у Ашмянскім - 56,7, у Свянцянскім - 78,0, у Трокскім - 83,8 %; у Віцебскай губерні: у Люцынскім павеце - 63,4 %, Рэжыцкім - 64,0 %; Гродзенскай губерні: у Сакольскім павеце - 69,3 % [12, с.58-59].
У канцы XIX - пачатку XX ст. на Беларусі існавалі Віленская рымска-каталіцкая епархія (аб'ядноўвала Віленскую і Гродзенскую губерні) і Магілёўская архіепархія (уваходзілі Мінская, Віцебская і Гродзенская губерні). Да 1869 г існавала асобна Мінская рымска-каталіцкая епархія, якая потым была аб'яднана з Віленскай, а з 1883 г. касцёлы і кляштары Мінскай епархіі сталі падпарадкоўвацца непасрэдна Магілёўскай архіепархіі.
Усе рымска-каталіцкія епархіі Расійскай імперыі падзяляліся на тры класы. Магілёўская архіепархія належала да першага класа, Віленская епархія - да другога. Архіепіскап Магілёўскі знаходзіўся ў Пецярбургу. Ён узначальваў рымска-каталіцкую духоўную калегію і з'яўляўся мітрапалітам усіх рымска-каталіцкіх цэркваў Расійскай імперыі. Епархіі падзяляліся на дэканаты, якія ў свой час складаліся з парафій.
Падрыхтоўку каталіцкіх святароў вялі дзве рымска-каталіцкія духоўныя семінарыі: Магілёўская і Віленская.
Магілёўская, што лічылася архіепархіяльнай, знаходзілася ў Пецярбургу. Паступалі ў гэтыя навучальньш ўстановы людзі розных саслоўяў. Напрыклад, у 1881 г. у Магілёўскую рымска-каталіцкую духоўную семінарыю паступіла 17 чал., у тым ліку з сялян - 7, з дваран - 5, з чыноўнікаў - 3, з мяшчан - 1. Неаднародным быў і нацыянальны склад семінарыстаў, хаця як у адной, так і ў другой пераважалі выхаванцы польскай нацыянальнасці. [12, с.70]
17 красавіка 1905 г. у Расійскай імперыі быў прыняты "Именной Высочайший Указ Правительствующему Сенату". Указ ад 17 красавіка 1905 г. выклікаў змяненні ў стане ўсіх канфесій Расійскай імперыі. Але, бадай, больш за ўсіх адчула гэтыя змены каталіцкая царква. Праўда, былі яны настолькі супярэчлівымі, што вельмі цяжка ахарактарызаваць іх адназначна, як прагрэсіўныя. [37, с. 205]
Царкоўна-адміністрацыйная структура каталіцкай канфесіі складвалася на працягу ХІХ ст. у накірунку уніфікацыі са структурай праваслаўнай царквы. Да пачатку ХХ ст. праца была завершана, што цалкам задавальняла расійскія ўлады. Уносіць змяненні яны больш не збіраліся. Між тым, з боку каталіцкага кліра Расійскай імперыі і Рымскай курыі такое жаданне заставалася.
Самая вялікая радыкальная адметнасць указа аб верацярпімасці - дазвол праваслаўным пераходзіць у іншыя хрысціянскія веравызнанні. Што і было скарыстана многімі каталіцкімі вернікамі. Па дадзеных Дэпартамента духоўных спраў замежных веравызнанняў пачынаючы з 17 красавіка 1905 г. і па красавік 1909 г. з праваслаўя ў каталіцтва перайшлі ў губернях:
Віцебскай - 8 197 чал., у т. л. 200 сямей;
Магілёўскай - 1 347 чал., няма звестак;
Мінскай - 14 846 чал., у т. л.1724 сям'і;
Кіеўскай - 1 720 чал., у т. л.174 сям'і;
Падольскай - 612 чал., у т. л.40 сямей;
Валынскай - 1 314 чал., няма звестак;
Віленскай - 18 568 чал., няма звестак;
Ковенскай - 1 123 чал., у т. л.131 сям'я;
Гродзенскай - 4 116 чал., у т. л.6 сямей;
Люблінскай - 41 288 чал., у т. л.7 200 сямей;
Сядлецкай - 106 507 чал., у т. л.18 565 сямей;
Сувалкскай - 15 930 чал., у т. л.2 822 сям'і;
Усяго - 211 566 чал., у т. л.30 862 сям'і. [37, с.210]
Яшчэ адной плыняй хрысціянскай веры, якая існавала на Беларусі, быў пратэстантызм. У другой палове ХІХ ст. - пачатку ХХ ст. на беларускіх землях узнікла некалькі кірункаў новых пратэстанцкіх рухаў. У канцы 70-х гг. у Гомельскім павеце дзейнічалі штундзісты. Яны верылі толькі ў Ісуса Хрыста, не прытрымліваліся пастоў, у святочныя дні збіраліся ў прыватных дамах для спявання псалмоў і чытання Евангелля. У 80-я гг. яны распаўсюдзілі сваю дзейнасць на Магілёўскую і Віцебскую губерніі. У 1894 г. штундызм быў аб'яўлены ў Расійскай імперыі па-за законам за прапаведванне сацыялістычных прынцыпаў агульнай роўнасці, падзелу маёмасці і "падрыў асноў праваслаўнай веры”. Пасля рэпрэсіўных мераў урада, штундысцкі рух перастаў існаваць, зліўшыся з баптызмам [38, с.69-70].
У канцы ХІХ - пачатку ХХ ст. у Беларусі атрымалі распаўсюджанне баптызм, евангелічнае хрысціянства, пяцідзесятніцтва, адвентызм сёмага дня, іегавізм і інш. Найбольшае распаўсюджанне атрымаў баптызм, пераважна сярод лютэран - нямецкіх каланістаў і латышоў. Да яго далучыліся ў асноўным сяляне, у меншай ступені - гарадское мяшчанства. На пачатку ХХ ст. яны жылі ў Віцебскай і Магілёўскай і Мінскай губерніях, пазней з'явілася абшчына ў Мінску.
З мэтай евангелізацыі мясцовага насельніцтва баптысты праводзілі публічныя сходы ў тэатрах і шынках, распаўсюджвалі танныя кнігі, адкрывалі нядзельныя школы для дзяцей. Царскі урад, занепакоены пашырэннем баптысцкага вучэння, выдаў у 1879 г. указ, які рэгуляваў дзейнасць абшчын.
Большая частка пртэстанцкіх накірункаў атрымала распаўсюджанне пасля ўказа 17 красавіка 1905 г. аб верацярпімасці. Пратэстанцкая канфесія ў Беларусі ў другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст. была малалікай і адыгрывала нязначную ролю сярод іншых хрысціянскіх канфесій [38, с.47].
Стараверства ў другой палове XIX - пачатку XX ст. На Беларусі было прадстаўлена беспапоўцамі (федасееўскі, філіпонаўскі, паморскі толкі) і папоўцамі. Пражывала і невялікая колькасць беглапапоўцаў. Жылі яны ва ўсіх беларускіх губернях, акрамя Гродзенскай, прычым колькасць іх пастаянна павялічвалася. Так, калі на пачатак 60-х гт. у Віцебскай губерні пражываў 37 121 старавер, то к 1897 г. іх колькасць складала ўжо 83 022 чал. [12, с.94].
У Віцебскай губерні пражывалі папоўцы, што падпарадкоўваліся белакрыніцкай іерархіі (г. Віцебск), беспапоўцы федасееўскага толку (Віцебскі, Дзвінскі, Люцынскі, Полацкі, Рэжыцкі, Себежскі, Невельскі, Лепельскі паветы), беспапоўцы паморскага і старапаморскага толку (г. Віцебск, Дзвінскі, Полацкі паветы), невялікая колькасць беглапапоўцаў (Віцебскі павет). Па даных перапісу 1897 г., у колькасных адносінах найбольшая колькасць старавераў пражывала ў Рэчыцкім (31 561), Дзвінскім (25 956), Віцебскім (6622), Полацкім (5953), Невельскім (5290) паветах.
У Віленскай губерні пражывалі беспапоўцы федасееўскага і паморскага толку. Найбольшая іх колькасць назіралася ў Дзісненскім (9484), Свянцянскім (7974), Віленскім (4989), Трокскім (2051) паветах.
Большасць старавераў Мінскай губерні належала да беспапоўскага федасееўскага толку. Пасяленні іх размяркоўваліся наступным чынам: у Бабруйскім павеце - 9116 чал., Барысаўскім - 3051, Ігуменскім - 995, Рэчыцкім - 251, Мінскім - 19, Мазырскім - 16 чал. Сярод гарадоў Мінскай губерні больш за ўсё старавераў жыло ў Бабруйску - 595 чал., у Барысаве - 131 чал., у Рэчыцы - 83 чал., у Мазыры - 20 чал. У Навагрудскім, Пінскім, Слуцкім паветах, а таксама ў гарадах Мінску, Ігумене, Навагрудку, Слуцку, Докшыцах і Нясвіжы старавераў не было наогул [12, с.96].
Галоўным месцам пражывання старавераў у Магілёўскай губерні быў Гомельскі павет. Яны належалі да папоўцаў белакрыніцкай іерархіі. Жылі тут і аднаверцы, беспапоўцы, невялікая колькасць беглапапоўцаў. У 1896 г. у губерні налічвалася 24 774 стараверы, 17 162 з іх (69,3 %) - у Гомельскім павеце. Потым ішлі Сенненскі (4124), Рагачоўскі (1584), Магілёўскі (991), Аршанскі (334), Чавускі (217), Чэрыкаўскі (184), Быхаўскі (178) паветы. У Горацкім, Клімавіцкім, Мсціслаўскім паветах старавераў не было наогул [12, с.97].
У адпаведнасці з колькасцю старавераў, што пражывалі на тэрыторыі той ці іншай губерні, дзейнічалі малітоўныя дамы, дзе стараверы чынілі свае рэлігійныя адправы. Найбольшая колькасць малітоўных дамоў знаходзілася ў Віцебскай (47), Віленскай (6), Мінскай (10), Магілёўскай (23) губернях [12, с.98].
Галоўным заняткам старавераў, што пражывалі ў беларускіх губернях, было земляробства. Сваёй зямлі яны за невялікім выключэннем не мелі, а бралі яе ў арэнду.22 мая 1876 г. былі зацверджаны "Правила об устройстве единоверцев и старообрядцев, водворенных на владельческих землях в губерниях северо-западных и белорусских”. У іх адзначалася, што ва ўладаннях, якія належаць уласнікам, гарадам або розным установам, дзе аднаверцы і стараверы пасяліліся да 17 чэрвеня 1863 г., участкі, якія яны займаюць, пакідаюцца ім у пастаянную бестэрміновую арэнду на тых жа ўмовах, на якіх яны карысталіся імі да гэтага часу. Іх стараверы маглі выкупаць [12, с.99].
У 1895 г. у Віленскім павеце пражывала 528 старавераў, 87 з якіх мелі сваю зямлю, а астатнія жылі на казённых. У Дзісненскім павеце з 7675 старавераў 4978 пражьшала на ўласных і памешчыцкіх, 2697 - на казённых землях. Акрамя земляробства стараверы займаліся рознымі рамёствамі і гандлем [12, с.100].
У 60 - 70-я гг. адбываліся даволі вялікія змены ў расійскім заканадаўстве ў адносінах да старавераў.27 чэрвеня 1863 г. выйшаў указ "О дозволении раскольникам особо вредных сект нанимать за себя в рекруты людей, не принадлежавших к их секте”, 4 лістапада 1863 г. - "Об изменении порядка увещевания совративших из веры православной в раскол”. [22, с.1]. У 1864 г. у "высочайше одобренном заключении Особого комитета по раскольничьим делам" прыхільнікам так званых "менш шкодных" сект была даравана палёгка ў адносінах як грамадзянскіх правоў, так і выканання духоўных адпраў. Дазвалялася ствараць школы граматы, а таксама адпраўляць дзяцей у агульныя навучальныя ўстановы без абавязковага вывучэння Закона Божага. Акрамя таго, стараверы атрымалі права чыніць грамадскую малітву, выконваць адправы і богаслужэнні па іх абрадах, як у дамах, так і ў спецыяльных малітоўных будынках і на могілках, пры умове, каб не было публічнага спакуслівага для праваслаўных уплыву (меліся на ўвазе крыжовыя хады, песнапенні на вуліцах і плошчах, нашэнне царкоўнага і манаскага адзення і г. д.). Акрамя таго, было вырашана не праследаваць і не ўціскаць тых, хто выконваў духоўныя адправы ў старавераў, але і не дапускаць у далейшым пераходаў да папоўцаў свяшчэннікаў праваслаўнай царквы.3 мая 1883 г. быў прыняты указ "О даровании раскольникам некоторых гражданских прав и по отправлению духовных треб”. [22, с.1]. Гэты указ, як і папярэдні, не заўсёды выконваўся стараверамі. У цыркуляры МУС ад 1900 г. у сувязі з гэтым адзначалася, што стараверы, якія належаць да аўстрыйскага свяшчэнства, не падпарадкоўваюцца ўказу, іх духоўнае кіраўніцтва "прысвойвае сабе не належачае ім духоўнае званіе, а некаторыя - сан і дзеянні, якія прадстаўляюцца выключна вышэйшым іерархам праваслаўнай царквы” [12, с.100-101].
Такім чынам, становішча старавераў у другой палове XIX - пачатку XX ст. змянілася. Законы 1864, 1874, 1883 гг., іншыя пастановы хаця і не далі ім поўнай рэлігійнай свабоды, аднак прадаставілі магчымасць для нармальнага жыцця і ажыццяўлення сваіх рэлігійных адпраў.
Разам з хрысціянамі важнае ўплыў на рэлігійнае жыццё Беларусі аказвалі нехрысціянскія канфесіі - яўрэі і мусульмане. Юдэі складалі досыць важкую ў колькасным аднашэнні канфесійную групу. У другой палове XIX - пачатку XX стагоддзя ў цэлым па пяці беларускім губернях яны з'яўляліся трэцяй па колькасці канфесіяй, а ў Магілёўскай і Мінскай губернях - другой.
Традыцыйны іудаізм прыйшоў у Беларусь з першымі яўрэямі, якія пачалі сяліцца на беларускіх землях, пачынаючы з сярэдзіны XIV ст. Сярэдзіна XIX стагоддзі стала "залатым" часам у развіцці працэсу вывучэння Торы на беларускіх землях. З мэтай глыбейшага і больш даступнага вывучэння святых кніг іудаізму ў буйных беларускіх гарадах будуюцца будынкі Талмуд-Торы. У гэтых навучальных установах даецца магчымасць найболей адораным юнакам яўрэйскай абшчыны на працягу 5 год бясплатна вывучаць каноны іудзейскай веры. Выпускнікі Талмуд-Торы пасля маглі прэтэндаваць на атрыманне пасады памагатага равіна, або дырэктараў юдзейскіх школ. Будаўніцтва і ўтрыманне Талмуд-Тор ускладалася абшчынай на найболей удачлівых бізнэсмэнаў горада. Якія скончылі з адзнакам Талмуд-Тору маглі быць прынятымі на вучобу ў іешівы па скарочанай праграме для атрымання статуту равіна.
Асабліва варта звярнуць увагу, што кагальные камітэты, якія з'яўляліся вышэйшымі органамі яурэйскага самакіравання абшчыны, нараўне з пытаннем духоўнай адукацыі, адмысловаю ўвага надавалі пытанням маральнага выхавання. Напрыклад, катэгарычна забаранялася незамужнім дзяўчынам без суправаджэння каго-небуць з мужчынскага полу са сваёй сям'і, займацца працай, якая мела на ўвазе якія-небудзь непасрэдныя кантакты з прадстаўнікамі мужчынскага полу, не дапушчалася сумеснае навучанне ў школах дзяўчынак і хлопчыкаў. Знаёмствы для стварэння сям'і, як і далейшыя спатканні, адбываліся пры непасрэдным удзеле спецыяльнага чалавека ў абшчыне, якога звалі шадхен. Акрамя таго, сама абшчына загадзя турбавалася, каб у дзяўчын з бедных яурэйскіх сем'яў напярэдадні іх вяселляў былі грошы на пасаг. Для яуэйскай абшчыны Беларусі таго часу было звычайнай з'явай, калі дзяўчыны выходзілі замуж, пачынальна з 15 гадоў, а хлопчыкі жаніліся, пачынальна з 16 гадоў.
З цягам часу пашырэў пералік прафесій, якія сталі традыцыйнымі для яурэяў беларускіх мястэчак. Асабліва вялікімі тэмпамі яўрэі пачалі асвойваць такія прафесіі, як кравец, кушнер, швец, гадзіннікавы майстар, пячнік, каваль, мылавар, цырульнік. Па перапісе насельніцтва ў 1897 годзе ў Расійскай імперыі пражывала 5 189 401 яурэяў, што складала прыблізна 4,5 % усяго насельніцтва Расіі. З іх 3 943 653 яурэя, г. зн.75 % усяго яурэйскага насельніцтва пражывала на тэрыторыі Беларусі, Літвы і усходняй Польшчы.
Агульная колькасць яурэяў ў Беларусі пастаянна расла. Калі ў пачатку 60-х гадоў тут пражывалі 463217 яурэяў, то ў канцы 90-х гадоў, па дадзеных перапісу 1897 года - 1.209.845. больш за ўсё яурэяў было ў гарадах і мястэчках Гродзенскай і Мінскай губерняў. Узаемаадносіны ўрада і яурэяў цесна звязаны былі з стаўленнем ўрада да яурэяўскага насельніцтва, якое лічыла ішдаізм сваёй нацыянальнай рэлігіяй. [37, с.265].
У некаторых беларускіх гарадах колькасць яўрэйскага насельніцтва перавышала 50 % ад агульнага насельніцтва горада. Так, напрыклад, у Брэсце пражывала 30 260, што складала 65 % насельніцтва, Гродна - 22 684 (48 %), у Менску - 47 562 (52%), Пінску - 21 065 (74%), Слуцку - 10264 (77%), Магілёве - 21 547 (50%), Гомелі - 20 385 (55%). [37, с.265-266]
На тэррыторыі беларускіх зямель пачынаючы з XIV ст. пачалі пражываць прадстаўнікі мусульманскай веры. Каля паловы беларускіх мусульман складаюць татары: мясцовыя - беларускія, а таксама волга-уральскія, сібірскія і крымскія. У 1847 г. колькасць татар-мусульман у Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай губернях складала 12680 чалавек. Узніклі новыя цэнтры мусульман у Паўночнай Беларусі - у Відзах, Докшыцах, Глыбокім, Мядзеле. Колькасць татар-мусульман у Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Валынскай губернях паводле перапісу 1897 г. склала 13877 чалавек. Для тутэйшых татар-мусульман быў характэрны высокі адукацыйны ўзровень. У брашуры "Рускае мусульманства" (1881) крымска-татарскі асветнік І. Гаспрынскі адзначаў, што "літоўскія татары - найлепшыя татары Расіі і стаяць на чале мусульманства па культуры і адукаванасці”. [37, с.270].
У заходніх губернях на працягу ўсяго ХIХ ст. - пачатку ХХ ст. усе мулы былі з дваранскага саслоўя. Яны знаходзіліся на ўтрыманні сваіх прыхаджан. Некаторыя прыходы рабілі спробы дамовіцца, каб іх мулы атрымлівалі грошы з казны. Так, напрыклад, у ліпені 1882 г. гэта зрабілі прыхаджане Асмолаўскай саборнай мячэці, матывуючы прашэнне тым, што ў войсках, што былі раскватараваны на іх тэрыторыі, былі мусульмане з іншых губерняў, якія звярталіся да мулы, або яго выклікалі да іх, што вяло да непрадбачаных выдаткаў. На што Мінскае губернскае праўленне нагадала, што ў адпаведнасці з арт.1198 і 1203 Таўрычаскае магаметанскае духоўнае праўленне клапоціцца аб прыстойным ўтрыманні мячэцей і галоўным сродкам для гэтага служылі нерухомая маёмасць (вакуфы) і грашовыя капіталы, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні духоўнага праўлення.
Татары заходніх губерняў, адасобленыя на працягу стагоддзяў ад ісламскага свету, збераглі сваю веру, традыцыі і культуру. Іслам быў галоўным фактарам, які спрыяў захаванню нацыянальнай самасвядомасці беларускіх татараў у іншаэтнічным і іншарэлігійным асяроддзі. У сувязі з тым, што ў мусульман беларуска-літоўскіх губерняў не было вучылішчаў для навучання духавенства, гэтую пасаду займаў чалавек добра знаёмы з рэлігійнымі рытуаламі і абрадамі.22 верасня 1903 г. Віленскі, Ковенскі і Гродзенскі генерал-губернатар паведамляў у Міністэрства ўнутраных спраў аб тым, што "обнаружено в с. Видзах тайное обучение (г. зн. не зацверджанае ў мясцовых улад) детей-магометан Закону Божию и молитвам по Корану” і што ён звярнуўся ў Віленскую навучальную акругу, каб высветліць, які існуе парадак адносна выдачы дазволу на права вучыць дзяцей-мусульман. [37, с.273].
Дэпартамент народнай асветы паведаміў, што па дзеючаму законапалажэнню асобам магаметанскага веравызнання не выдаюцца пасведчанні на права навучання дзяцей закону іх веры. Добрым узаемаадносінам татарскага народа з іншымі народамі беларуска-літоўскіх губерняў спрыялі працавітасць і высокая маральнасць мусульман. Таму тут не ўзнікалі міжэтнічныя і міжканфесіянальныя канфлікты паміж татарамі і іншым насельніцтвам, а ў сувязі з нешматлікасцю прадстаўнікоў гэтай рэлігіі царскі ўрад не рабіў абмежаванняў. [37, с.275].
Такім чынам, у др. палове XIX - пачатку XX ст. у на Беларусі існавалі наступныя канфесіі: хрысціянскія (праваслаўе, каталіцызм, пратэстантызм), нехрысціянскія (іудаізм, мусульманства). Пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях у гэты перыяд значна замацаваліся. Павялічыліся зацікаўленасць і матэрыяльная падтрымка з боку ўрада, які глядзеў на праваслаўную царкву як на сваю надзейную апору. У гэты перыяд адноўлена дзейнасць праваслаўных братэрстваў. Канфесіянальная палітыка царызму ў другой палове XIX ст. адносна беларускіх зямель садзейнічала таму, што колькасць праваслаўных вернікаў тут значна ўзрасла. Прыкметны ўплыў на рэлігійнае жыццё ў Беларусі аказала паўстанне 1863. Канфесійная палітыка, становішча канфесій, іх узаемаадносіны ў наступны перыяд наўпрост залежалі ад гэтай падзеі.
За некалькі гадоў пасля падаўлення паўстання ў цэлым па Расійскай імперыі праваслаўнымі сталі болын за 80 тыс. каталікоў. Большая частка гэтых пераходаў прыходзілася на Літоўскую (Віленская, Гродзенская і Ковенская губерні) і Мінскую епархіі - адпаведна 30 і 37 тыс. чал. Часам пераходзілі цэлымі сем'ямі або нават прыходамі. Многія пераходзілі ў праваслаўе пад прымусам, у выніку шантажу і падману.
Указ 1905 г., хоць і стаў асноватворным у канфесіянальнай палітыцы ўрада Расійскай імперыі, аднак не азначаў поўнага адказу ад мінулага. Дазволіўшы свабодны пераход з аднаго веравызнання ў іншае (і галоўнае - з праваслаўя), ён толькі ўскосна аслабляў дзейнасць старых юрыдычных нормаў.
3. Канфесiйнае заканадауства у дачыненнi да культавага будаунiцтва
Палажэнне Праваслаўнай Царквы на беларускіх землях, дзе доўгі час панавалі каталіцызм і уніяцтва, у першай палове XIX стагоддзя заставалася складаным, пра што наглядна сведчыла знешняе стан праваслаўных храмаў. Не выпадкова гісторык М.О. Каяловіч ў 1862 г. пісаў: "Я бачыў цяпер яшчэ цэлыя дзесяткі цэркваў, якія застаюцца зачыненымі за адсутнасцю сродкаў да іх аднаўлення, і яшчэ больш такіх, у якіх хоць здзяйсняецца набажэнства, але сярод такой беднасці і з такімі цяжкасцямі, што, права, калі б не бачыў гэта сам, то не паверыў бы" [17, с.341-342].
Для выпраўлення сітуацыі, якая склалася рускі ўрад неаднаразова прымала адпаведныя рашэнні. Так, згодна з указамі 1835, 1851 і 1852 гг., Памешчыкі для сваіх праваслаўных прыгонных сялян абавязаны былі будаваць новыя і рамантаваць старыя царквы [22, с.153].
Аднак гэтыя пастановы не выконваліся, таму што польскія землеўладальнікі, па славам Мілавідава, не жадалі праяўляць клопат аб праваслаўных храмах, а духавенства і вернікі з-за беднасці не маглі гэтага зрабіць за свой кошт. У выніку з 1831 па 1858 гг. у губернях Паўночна-Заходняга краю разбурыліся 2000 цэркваў, а ў 1551 патрабаваўся рамонт [25, с.74-75]. Нягледзячы на фінансавую дапамогу, што аказваецца рускім урадам (ў 1858 г. было выдзелена 500 тыс. руб., а ў 1860 г. - 1 млн. руб.), Царкоўна-будаўнічыя работы праводзіліся вельмі павольна. Па справаздачы рэвізійнай камісіі 1864 годзе, з прызначаных да будаўніцтва і рамонту 618 храмаў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў, былі выбудаваныя толькі 81 і адрамантаваны 55 цэркваў. Гэта тлумачыцца тым, што зацвярджэнне праекта кожнай пабудовы, а гэтак жа выдзяленне фінансавых сродкаў, праходзілі праз губернскія праўлення і казённых палат, дзе ў большасці сваёй засядала польская адміністрацыя [25, с.75].
Істотныя пераўтварэнні пачаліся з 1863 г., што ў немалой ступені звязана з наступствамі паўстання, якое праходзіла на тэрыторыі Беларусі. У рапарце М.М. Мураў'ёва на імя цара ад 14 мая 1864 г. у ліку найважнейшых мерапрыемстваў расійскай палітыкі ў краі ім было ўказана на неабходнасць умацавання і адраджэння Праваслаўя як носьбіта рускага славянскага духу, мяркуючы, што незалежнае ад польскіх памешчыкаў становішча праваслаўнага духавенства будзе садзейнічаць супрацьстаянню якое праводзіцца ксяндзамі і шляхтай у паланізацыі беларускага народа. Пры гэтым ён адзначаў, што неабходна за кошт ўрада забяспечыць матэрыяльную дапамогу Праваслаўнай Царквы, у тым ліку на будаўніцтва і аднаўленне праваслаўных святынь [1, с.1].
У 1857 г., з'яўляючыся міністрам дзяржаўных маёмасцей, М.М. Мураў'ёў выдаў распараджэнне аб будаўніцтве за дзяржаўны рахунак у казённых маёнтках Паўночна-Заходняга краю 36 новых і рамонце 56 старых храмаў. Пасля прызначэння на пасаду генерал-губернатара ён стаў кантраляваць ход будаўнічых работ [20, с.17]. Затым 19 кастрычніка 1864 цыркулярны загадам ад начальнікаў беларускіх губерняў ён запатрабаваў дакладныя звесткі аб стане праваслаўных цэркваў.
Істотным рашэннем паслужыла ўстанова 12 ліпеня 1864 царкоўных саветаў, для якіх М.М. Мураў'ёў распрацаваў спецыяльныя правілы. Згодна з ім, парады, якія складаліся з святара і некалькіх руплівых вернікаў, павінны былі назіраць за ходам будаўніцтва храма, за яго рамонтам і акрасаю, а гэтак жа за захаванасцю парафіяльнага маёмасці. У далейшым яны былі ператвораныя ў царкоўныя папячыцельства, якія мелі вялікія паўнамоцтвы.
Парадкам вышэй знаходзіліся губернскія царкоўна-будаўнічыя камітэты, падпарадкоўваліся спецыяльным будаўнічаму камітэту ў Вільні, працай якога з мастацкага боку кіраваў які прыбыў з Пецярбурга прафесар Пецярбургскай акадэміі мастацтваў Аляксандр Разанаў і віленскі архітэктар Мікалай Чагін. Галоўнае кіраўніцтва ажыццяўляў генерал-губернатар, асабіста сцвярджаў каштарысы і праекты будучых храмаў. Калі М.М. Мураў'ёву прадастаўленыя фінансавыя разлікі на будаўніцтва здаваліся завышанымі, то для праверкі на месцы ён адпраўляў адмысловую камісію, якая складаецца з членаў губернскага царкоўна-будаўнічага камітэта.
Немалаважную дапамогу ў храмабудаўніцтве аказвалі праваслаўныя брацтвы, для якіх прылада храма і яго ўпрыгожванне было адной з галоўных задач.М. М. Мураў'ёў, з'яўляючыся ганаровым папячыцелем Свята-Мікалаеўскага братэрства ў г. Коўна, заахвочваў іх дзейнасць. Яго прыкладу рушылі ўслед шматлікія праваслаўныя мясцовыя жыхары. Адгукнуліся і багатыя людзі з Масквы і іншых гарадоў Расіі, ахвяруючы ў царкве ўборы і начынне. [20, с. 19]
Распачатае масавае храмабудаўніцтва праходзіла хуткімі тэмпамі, у выніку чаго, па сведчанні сучасніка, А. Рязанаў і М. Чагін не паспявалі разглядаць праекты, дасыланыя з паветаў. Таму для выгоды з міністэрства маёмасцяў былі выпісаныя і аддрукаваныя 1920 асобнікаў розных планаў цэркваў. Такім чынам, на тэрыторыі Беларусі распаўсюдзілася серыя "тыпавых" праектаў храмаў на 150-185, 250-300 і 450-500 чалавек.
Некаторая прастата архітэктурных элементаў цэркваў была абумоўлена як недахопам матэрыяльных сродкаў, так і кароткімі тэрмінамі масавага храмабудаўніцтва. Святы Сінод прадпісваў: "для задавальнення патрэб праваслаўных вернікаў будаваць невялікія, але прыстойныя святыні царкоўныя будынкі, дзе можна было б з выгодай здзяйсняць набажэнства і прапаведаваць слова Божае". [25, с. 195]
"Выбух" храмавага будаўніцтва абумоўліваўся, з аднаго боку, рэзкім павелічэннем колькасці праваслаўнага насельніцтва пасля далучэння уніятаў да Рускай праваслаўнай царквы па саборнаму акту ад 25 сакавіка 1839 г., з другога - спыненнем ганенняў і паляпшэннем сацыяльна-матэрыяльнага і прававога становішча вернікаў. Напрыклад, пераход у праваслаўе католікаў в. Моўчадзь і знішчэнне драўлянага касцёла ў 1867 г. паспрыяла будаўніцтву мураванай Петра-Паўлаўскай царквы. Полацкая епархія ў 1888 г. налічвала 305 прыходаў, у тым ліку 12 сабораў і 6 манастыроў. Праваслаўнае царкоўнае будаўніцтва др. паловы XIX - пачатку XX ст. перабольшчыла яго маштабы за ўсе папярэднія эпохі.
Па ўсіх заходніх епархіях, у перыяд праўлення генерал-губернатара Мураў'ёва, штогод прыводзілася ў парадак і асвячалася некалькі дзясяткаў цэркваў. За кошт кантрыбуцыйных збораў Мураў'ёў прымаў меры па будаўніцтве новых і рэканструкцыі старых праваслаўных храмаў. Усяго за час яго кіравання было пабудавана 98 цэркваў, 63 капліцы, адноўлена і адрамантавана 126 цэркваў і царкоўных будынкаў, з каталіцкіх касцёлаў было зроблена 16 цэркваў. Мураў'ёў патрабаваў, каб цэрквы, якія ізноў будуюцца былі падобныя на вялікарускія не толькі па внешняму выгляду, але і па ўнутранай прыладзе, напрыклад, каб абразы на іканастасах, характар жывапісу і фону адпавядалі дрэўнецеркоўным звычаям праваслаўных храмаў [7, с.138]. Гэты працэс працягваўся і пасля яго адстаўкі. Напрыклад, у Гродненскай губерні за дзесяць гадоў (з 1864 па 1874 г.) казна пабудавала 59 новых прыхадскіх цэркваў, перабудавала ў праваслаўныя храмы 10 касцёлаў і вырабіла капітальны рамонт 29 цэркваў [26, с.38]. Да 1914 г. у Беларусі былі 3552 праваслаўныя цэрквы, 470 капліцы. Падтрымка праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях была абумоўлена таксама і палітычнымі фактарамі: неабходнасцю інтэграцыі беларускіх зямель з асноўнай часткай імперыі і правядзеннем палітыкі русіфікацыі (выцясненнем польскага элемента з ключавых эканамічных і адміністрацыйных пазіцый). Царскі ўрад быў зацікаўлены ў аднаўленні і ўмацаванні праваслаўя ў Паўночна-Заходнім краі, перш за ўсё для таго, каб з яго дапамогай звесці да мінімуму ўплыў каталіцызму і аслабіць польскі сепаратызм. Па гэтай прычыне рабіліся намаганні, каб зацвердзіць пазіцыі праваслаўнай царквы ў Беларусі не толькі заканадаўча, але і матэрыяльна.
Адным з першых крокаў ўрада ў гэтым кірунку стала праца над паляпшэннем матэрыяльнага побыту духавенства, будаўнiцтва новых і капітальны рамонт старых храмаў, будаванне дамоў для кліру. У параўнанні з 1864 годам выдаткі на ўтрыманне духавенства ўзраслі ў 1879 годзе больш чым у 2 разы і склалі адпаведна ў Літоўскай епархіі 289757 рублёў (497 цэркваў), Мінскай - 321474 рублі (545), Магілёўскай - 311964 рубля (525), Полацкай - 187.388 рублёў (292). Гэта складала каля 38,53% сродкаў, што выдзяляюцца на ўтрыманне праваслаўнага духавенства ўсіх заходніх епархій, і 18,6% - у цэлым па Расійскайскай імперыі, што сведчыла аб прыярытэтнасці дадзенага накірунку. [37, с. 20]
Па ўсёй Беларусі тэрмінова рамантаваліся і будаваліся праваслаўныя храмы, з унутраных губерняў Расіі перакладаліся святары. Напрыклад, у Гродзенскай губерні з 1864 па 1874 год казна пабудавала 59 новых прыходскі цэркваў, перабудавала ў праваслаўныя храмы 10 касцёлаў і вырабіла капітальны рамонт 29 цэркваў, аказала дапамогу ў рамонце 15 прыпісных. На ўсё гэта сышло каля 480 тыс. рублёў. Такім чынам, былі абноўлены і пабудаваны каля траціны ўсіх храмаў губерні. Аднак фінансавая падтрымка, аказваемая праваслаўным цэрквам Паўночна-Заходняга краю, не адпавядала патрэбам. Таму вырашыць матэрыяльныя праблемы не ўдалося. Праграма будаўніцтва храмаў прасоўвалася павольна. Шмат часу уходзіло на ўзгадненні, а ўжо існуючыя храмы трухлелі.
Так полацкі біскуп ў справаздачы Сіноду за 1869 адзначаў проста "бедны стан шматлікіх храмаў. З іх на працягу мінулага 1869, 128 цэркваў мелі патрэбу ў больш ці менш капітальных папраўка і выпраўленні, а 5 цэркваў, па дасканалай драхласці і небяспекі да працягу ў іх набажэнствы, запячатаны. Але запячатаных цэркваў. нямала застаецца і ад ранейшых, і пры тым вельмі даўніх (да 20 гадоў) часоў.". Матэрыяльная неўладкаванасць многіх праваслаўных прыходаў і духавенства, а таксама некампетэнтнае ўмяшанне чыноўнікаў у царкоўнае жыццё, з прычыны прамога падпарадкавання царквы дзяржаўнай уладзе, стваралі пэўныя цяжкасці для развіцця праваслаўя. Тым не менш, у разгляданы перыяд пазіцыі канфесіі ў Беларусі прыкметна акрэплі. [37, с.91]
У Беларусі, якая з'яўлялася складовай часткай Расійскай імперыі, найбольш масавым і ўплывовым веравызнаньнем было праваслаўе. Па дадзеных Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва 1897 года колькасць праваслаўных у пяці беларускіх губерняў складала 5 114,7 тыс. чалавек ці 60,1% ад агульнай колькасці насельніцтва. У параўнанні з 1864 годам яна ўзрасла больш чым у 2 разы. Праваслаўнае насельніцтва пераважала ва ўсіх беларускіх губернях, акрамя Віленскай, дзе перавагу захоўвалі каталікі.
Узрасла таксама колькасць праваслаўных культавых забудоў і парафій. Так, калі ў пачатку 60-х гадоў у чатырох праваслаўных епархіях (Літоўскай, Мінскай, Магілёўскай, Полацкай) дзейнічалі 2826 цэркваў, то ў пачатку 70-х гадоў - 3039, 80-х - 3211, 90-х гадоў - 3793. Колькасць прыходаў ў 1890 годзе склала 1857. Найбольш інтэнсіўны рост колькасці цэркваў адбываўся на захадзе Беларусі. Напрыклад, у Гродзенскай губерні іх колькасць з 1861 па 1880 ўзрасла амаль на трэць (з 317 да 460 сабораў і цэркваў). [37, с.92]
Рост колькасці праваслаўных вернікаў, храмаў, стварэнне новых прыходаў выклікалі неабходнасць павелічэння колькасці праваслаўных святароў. У 1892 годзе ў Беларусі белага духавенства было: протаіерэяў - 104; святароў - 1924; д'яканаў - 234; пявучых, званароў, вартаўнікоў - 1991. Па епархіях яны размяркоўваліся наступным чынам: Магілёўская епархія - 1121 чалавек, Мінская - 1192, Літоўская - 1195, Полацкая - 744. Колькасць чорнага духавенства ў пачатку XX стагоддзя складалі 643 манаха і манашкі і 1163 паслушнік і паслушніцы. [37, с.18]
У другой палове XIX - пачатку XX стагоддзяў атрымала далейшае развіццё сістэма праваслаўнага навучання. У канцы 90-х гадоўна на тэрыторыі беларускіх губерняў дзейнічалі 4 духоўныя семінарыі, 11 мужчынскіх духоўных вучылішчаў, 5 жаночых вучылішчаў духоўнага ведамства, 2 жаночых епархіяльных вучылішча, сетка народных школ. Напрыклад за 10 год з 1883 па 1893 колькасць царкоўных школ Літоўскай епархіі павялічылася ў 10 разоў з 14 да 1399. [37, с.96]. Працэс навучання ў многіх з іх, па сведках крыніц, быў арганізаваны на досыць высокім ўзроўні. Да канца XIX стагоддзя практычна ўсе святары ў Беларусі мелі семінарскіх падрыхтоўку.
Да ліку праблем, што вельмі непакоілі і рымска-каталіцкае духавенства, і ўлады адносілася касцёлабудаванне. Аналіз законаў Расійскай імперыі, якія дзейнічалі да 1905 г., паказвае, што каталікі маглі будаваць свае храмы пры наступных умовах:
1. выконванні патрабаванняў будаўнічага статута;
2. згодзе каталіцкага епіскапа і рашэнні прыходскага грамадства;
3. наяўнасці грашовых сродкаў;
4. папярэдніх зносінах з праваслаўным епархіяльным кіраўніцтвам, якое вырашала, ці будзе ўзвядзенне новага каталіцкага касцёла адмоўна ўплываць на праваслаўнае асяроддзе, ці не занадта блізка да праваслаўнага храма мяркуецца пабудаваць касцёл і г. д.;
5. залежнасці дазволу пабудовы ад колькасці жылых дамоў і прыхаджан і адпаведнасці колькасці малельных будынкаў штатам. [37, с. 207]
Гэтыя правілы тычыліся ўсіх, акрамя праваслаўнай канфесіі. Яны азначалі прамое ўзаконенае ўмяшанне праваслаўнай царквы ў справы іншых канфесій. І хоць каталіцкаму духавенству, як сведчаць гістарычныя факты, пры падтрымцы мясцовых уплывовых фамілій ўдавалася займацца справай касцёлабудавання ў першай палавіне ХІХ ст. даволі актыўна, пасля паўстання 1863 г. гэта справа прыйшла ў заняпад. Згодна цыркуляру генерал-губернатара М. Мураў'ёва будаўніцтва філіяльных касцёлаў, а таксама алтароў, капліц, іх рамонт з перабудовай не дапускаліся без дазволу Галоўнага начальніка краю. Толькі ў 1896 г. "высочайшим повелением” гэты цыркуляр быў адменены. Аднак засталіся яшчэ іншыя абмежаванні ў дадзеным накірунку. У выніку такой палітыкі на тэрыторыі пяці губерняў каталіцкія храмы практычна не ўзводзіліся. Так, у Віленскай рымска-каталіцкай епархіі, пачынаючы з 60-х гг. і да моманту прыняцця ўказа аб верацярпімасці былі адноўлены: філіяльны касцёл у мяст. Васількава (замест скасаванага ў 1867 г.), парафіяльны касцёл у Свянцянах (замест драўлянага пабудаваны каменны) і такая ж самая перабудова зроблена ў с. Крыпна Гродзенскай губерні Беластоцкага павета. Ніводнай касцёльнай пабудовы не ўзведзена ў тых месцах, дзе іх раней не было. [12, с.127]
17 красавіка 1905 г. каталікі атрымалі дазвол будаваць свае храмы ва ўсіх месцах Расійскай імперыі пры наяўнасці сродкаў і неабходнасці. Для гэтага ставіліся тры ўмовы: дазвол каталіцкага духоўнага кіраўніцтва, наяўнасць неабходных для будаўніцтва сродкаў і захаванне тэхнічных патрабаванняў будаўнічага статута. Аднак мясцовымі грамадзянскімі ўладамі дадзеныя правілы выконваліся толькі на працягу трох з палавінай гадоў.4 лютага 1909 г. было выдадзена распараджэнне генерал-губернатара Кршывіцкага, якое грунтавалася на цыркуляры МУС ад 26 лістапада 1908 г. і ўтрымлівала ўдакладненні і змены ў справе касцёлабудавання. Вярталіся абмежаванні, адмененыя не толькі ўказам ад 17 красавіка 1905 г., але і "высочайшим повелением” 1896 г.
Каталіцкія святары не заўсёды выконвалі распараджэнне Кршывіцкага і час ад часу распачыналі збор ахвяраванняў на аднаўленне або будаўніцтва храмаў, не звяртаючыся за дазволам да грамадзянскіх улад. У такіх выпадках грамадзянскія ўлады, калі да іх даходзілі звесткі пра падобныя дзеянні каталіцкага духавенства, аб'яўлялі іх незаконнымі. Так здарылася, напрыклад, з дазволам, які дала Віленская рымска-каталіцкая духоўная кансісторыя на збор ахвяраванняў на будаўніцтва каменнага касцёла ў с. Хожава Вілейскага павета Віленскай губерні замест скасаванага ў 1867 г. [38, с.97].
Блізкая да праблемы касцёлабудавання - праблема вяртання рымска-каталіцкаму духоўнаму ведамству закрытых і канфіскаваных касцёлаў. Пасля абнародавання ўказа 1905 г. у МУС пасыпаліся просьбы ад каталікоў, каб ім вярнулі касцёлы, якія пасля паўстання 1863 г. і пазней былі скасаваны і перададзены ў праваслаўнае духоўнае ведамства. У асобных выпадках каталікі самавольна захоплівалі будынкі былых касцёлаў, што пуставалі ўвесь гэты час. Так, напрыклад, адбылося ў с. Гарадзішча Пінскага павета. Калісьці тут дзейнічаў прыходскі касцёл з 819 прыхаджанамі. У 1865 г. па распараджэнню Галоўнага начальніка Паўночна-Заходняга краю ён быў закрыты. Чатыры дзесяцігоддзі будынак пуставаў. Нягледзячы на тое, што прычын для забароны каталікам карыстацца сваім будынкам не было, узбуджаная судовая справа цягнулася некалькі гадоў [38, с.99].
Палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай канфесіі прывяла да таго, што колькасць каталіцкіх храмаў і прыходаў прыкметна скарацілася. Адначасова з гэтым паменшылася колькасць каталіцкіх святароў. У канцы XIX стагоддзя агульная колькасць касцёлаў і капліц склала 466.
Да канца ХІХ - пачатку ХХ ст. каталіцкія манастыры на тэрыторыі беларуска-літоўскіх губерняў зусім страцілі свой ўплыў і ўладанні, бо засталося іх тут вельмі мала. Калі яшчэ ў 1864 г. на тэрыторыі шасці губерняў (Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Ковенскай) знаходзілася 16 мужчынскіх штатных і 5 заштатных, 12 жаночых штатных і 4 заштатных, то на пачатку ХХ ст. іх засталося на гэтай тэрыторыі 8 (3 штатныя мужчынскія і 5 жаночых). Усе заштатныя манастыры былі скасаваны. На тэрыторыі пяці губерняў працягвалі існаваць усяго пяць рымска-каталіцкіх манастыроў. Пасля закрыцця манастыра манахі маглі залічвацца да касцёлаў у дапамогу настаяцелям з выплатай ім дапамогі 40 руб. у год (да таго часу, пакуль яны не былі залічаны на штатныя месцы). Тым, хто не жадаў заставацца ў Расійскай імперыі, дазвалялася выехаць за мяжу з выдачай бясплатных пашпартоў, 25 руб. прагонных грошай і назначэннем пажыццёвай пенсіі: манахам - 100 руб., манахіням - 40 руб. у год. У гэты перыяд на Беларусі дзейнічалі наступныя манастыры: мужчынскія - Аглонскі дамініканцаў (Віцебская губерня), Гродзенскі францісканцаў (Гродзенская губерня); жаночыя - Гродзенскі брыгітак (Гродзенская губерня), Віленскі Бэнэдыктынак (Віленская губерня), Слонімскі бэрнардынак (Гродзенская губерня). [10, с.49-50]
Пасля прыняцця ўказа 1905 года "аб верацярпімасці” ў заходніх губернях у каталіцызм перайшло 40 тыс. праваслаўных, пераважна былых уніятаў. Пачалі адкрывацца закрытыя раней касцёлы і манастыры, ажывілася выдавецкая дзейнасць каталіцкай царквы. У 1914 г. у пяці заходніх губернях было 716 каталіцкіх храмаў: 229 у Віцебскай, 172 у Віленскай, 150 у Гродзенскай, 135 у Мінскай і 30 у Магілёўскай губерні. У гэты час у Паўночна-Заходнім краі налічвалася 597 касцёлаў і 8 манастыроў. Такім чынам, колькасць каталіцкіх культавых забудой з канца XIX ст. Павялічылася больш, чым на 100.
Так сама трэба адзначыць, што матэрыяльнае становішча каталіцкай царквы, у адрозненне ад праваслаўнай, заўсёды было дастаткова стабільным. Абумоўлена гэта было ў першую чаргу тым, што гэтага веравызнання прытрымлівалісь вышэйшыя пласты грамадства, якія валодалі значнымі матэрыяльнымі сродкамі. Таму стан каталіцкіх храмаў і матэрыяльнае становішча рымска-каталіцкага духавенства былі лепш чым у праваслаўных. У другой палове XIX стагоддзя становішча некалькі змянілася ў сувязі з палітыкай адміністрацыі на абмежаванне каталіцкага элемента. Аднак не гэтак істотна. Страта рымска-каталіцкім духавенствам даходаў ад царкоўных маёнткаў, перададзеных у 40-я гады ў казённае кіраванне, у значнай меры кампенсавалася выплатамі з казны на ўтрыманне духавенства, цэркваў і кляштарэй дадзенага вызнаньня, выдачай крэдытаў на ўтрыманне настаяцелей скасаваных касцёлаў. Шырока былі распаўсюджаны так ж ахвяраванні прыватных асоб на добраўпарадкаванне храмаў. [37, с.42]
Што датычыцца пратэстанцкай плыні, то адносіны пратэстантаў з адміністрацыйнымі ўладамі і праваслаўнай царквой былі звычайна памяркоўнымі. Па прычыне іх малалікасці царскія ўлады вялікіх перашкод ім не чынілі, але пры магчымасці імкнуліся стрымліваць рост колькасці вернікаў і культавых устаноў.
Па дадзеных Віденскай евангеліцка-рэфармацкай калегіі, у 1865 г. у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай губернях было 17 цэркваў і 821 прыхаджанін. Па губернях гэтыя лічбы размяркоўваліся наступным чынам: у Віленскай губерні - адна царква і 209 прыхаджан, у Гродзенскай - 5 і 211, у Мінскай - 10 і 353, Магілёўскай - 1 і 68 адпаведна. Колькасць лютэранскага духавенства ў XIX - пачатку XX ст. заставалася прыкладна на гэтым узроўні, хаця колькасць цэркваў к канцу стагоддзя некалькі павялічылася - іх стала 30 (у Віцебскай губерні - 11, у Магілёўскай - тры, у Мінскай - адна, у Віленскай - тры, у Гродзенскай - 12).
Мусульмане беларуска-літоўскіх губерняў мелі ў разглядаемы перыяд сетку мячэцяў. У 1879 годзе тут налічваліся 17 мячэцяў, з іх у Віленскай губерні - 6 з 2529 прыхаджанамі, Гродзенскай - 3 з 1652 прыхаджанамі, у Мінскай - восем з 3145 прыхаджанамі. Колькасць мусульманскага духавенства была невялікай. У Гродзенскай губерні, напрыклад, ў 1879 годзе на 3 мячэці прыходзілася ўсяго 7 духоўных асоб, а да 1903 іх колькасць скараціласялася да 4 чалавек. У іншых губернях была такая ж сітуацыя. [37, с.64-71]
Дэпартамент дзяржаўнага гаспадарання і публічных будынкаў міністэрства ўнутраных спраў ад 31 мая 1829 г. выдаў прадпісанне "Аб правілах будаўніцтва татарскіх мячэцяў". Яно абавязвала". магомецян будаваць мячэці згодна з планам. для будаўніцтва мячэцяў заўсёды лепш адводзіць месца на плошчах".
Указам ад 2 верасня 1870 г забаранялася будаўніцтва мячэцяў без папярэдняга падліку вернікаў. [22, с.1]
Такім чынам, трэба адзначыць, што палажэнне Праваслаўнай Царквы на беларускіх землях, у дадзены перыяд пачыняе ўмацоўвацца. Да гэтуль на беларускіх землях панавалі каталіцызм і уніяцтва (да 1839 г.), істотныя жа пераўтварэнні пачаліся з 1863 г., што ў немалой ступені звязана з наступствамі паўстання, якое праходзіла на тэрыторыі Беларусі.
Матэрыяльная неўладкаванасць многіх праваслаўных прыходаў і духавенства, а таксама некампетэнтнае ўмяшанне чыноўнікаў у царкоўнае жыццё, з прычыны прамога падпарадкавання царквы дзяржаўнай уладзе, стваралі пэўныя цяжкасці для развіцця праваслаўя. Тым не менш, у разгляданы перыяд пазіцыі канфесіі ў Беларусі прыкметна акрэплі. Гэта можна прасачыць па павялічэнні колькасці праваслаўных культавых забудоў. Так, калі ў пачатку 60-х гадоў у чатырох праваслаўных епархіях (Літоўскай, Мінскай, Магілёўскай, Полацкай) дзейнічалі 2826 цэркваў, то ў пачатку 70-х гадоў - 3039, 80-х - 3211, 90-х гадоў - 3793. Колькасць прыходаў ў 1890 годзе склала 1857. Найбольш інтэнсіўны рост колькасці цэркваў адбываўся на захадзе Беларусі. Напрыклад, у Гродзенскай губерні іх колькасць з 1861 па 1880 ўзрасла амаль на трэць (з 317 да 460 сабораў і цэркваў). У 1914 г., у Беларусі былі 3552 праваслаўныя цэрквы, 470 капліцы. Незначная памяншэнне колькасці праваслаўных забудоў адбылося з прыняццем указа "о веротерпимости”.
Палажэнне каталіцкай канфесіі у разглядаемы перыяд наадварот пагоршылася. Палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай канфесіі прывяла да таго, што колькасць каталіцкіх храмаў і прыходаў прыкметна скарацілася. Адначасова з гэтым паменшылася колькасць каталіцкіх святароў. У канцы XIX стагоддзя агульная колькасць касцёлаў і капліц склала 466. Да 1914г у Паўночна-Заходнім краі налічвалася 597 касцёлаў і 8 манастыроў. Такім чынам, колькасць каталіцкіх культавых забудой з канца XIX ст. адметна павялічылась у сувязі с указам "о веротерпимости”. Так сама трэба адзначыць, што матэрыяльнае становішча каталіцкай царквы, у адрозненне ад праваслаўнай, заўсёды было дастаткова стабільным.
Што датычыцца другіх кафесій, то колькасць культавых пратэстанцкіх забудоў незначна павялічылася і на пачатак ХХст скалала 30. Колькасць мусульманскіх мячэцяў - 17. Трэба адзначыць, што гэтыя канфесіі значна не ўплывалі на канфесійнае жыццё на беларускіх землях у дадзены перыяд.
4. Становiшча на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст. у будаунiцтве розных культавых будынкау
На Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX ст. з'яўляецца неймаверная колькасць і разнастайнасць праваслаўных культавых збудаванняў у розных архітэктурных стылях: рэтраспектыўна-рускі, руска-візантыйскі, маскоўска-яраслаўскі, сінадальны стыль, неарускі стыль, стыль мадерн. Катальцкія культавыя забудовы узводзіліся у неараманскім, рэтраспектыўна-гатычны, неагатычным стылях.
Пасля паражэнняў нацыянальна-вызваленчых рухаў 1830-1831 і 1863-1864 гг. перад расійскім урадам паўстала праблема ўмацавання заходніх рубяжоў імперыі. Ахопленая ідэяй русіфікацыі царская адміністрацыя імкнулася як мага шырэй распаўсюдзіць у Паўночна-Заходнім краі прыярытэт праваслаўнай царквы. Найвышэйшы загад 1842 г. [22, с.1] адносна ўчынення праваслаўных цэркваў на заходніх тэрыторыях Расійскай імперыі, у тым ліку і Беларусі, спрыяў, з аднаго боку, умацаванню пазіцый праваслаўя сярод мясцовага насельніцтва, а з другога - умацаванню заходніх межаў імперыі.
Цэнтральная і мясцовыя ўлады робяць загады па абмежаванні ўплыву каталіцкай царквы на Беларусь 3 "падачы” царскага ўрада і пры актыўным садзейнічанні апалагета русіфікацыі на Беларусі галоўнага начальніка Паўночна-Заходняга краю генерала М.М. Мураў'ёва прыкметна пашыраецца і набывае беспрэцэдэнтныя маштабы царкоўнае будаўніцтва. Таму ў народзе найвысачэйша кананізаваныя цэрквы сталі называць "мураў'ёўкамі”. Зацікаўленасць улад у пашырэнні царкоўнага будаўніцтва назіраецца ў звароце Мураў'ёва да гродзенскага губернатара ад 6 студзеня 1865 г.: "Ва ўсепадданейшай запіске маёй аб мерах да ўчынення Заходняга Краю я хадайнічаў, між іншым, аб водпуску да 500 тыс. рублёў з Дзяржаўнага Казначэйства на аднаўленне і пабудову новых цэркваў у губернях Віленскай і Гродзенскай па таму прыкладу, як адпушчаны падобныя сумы па губерням Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай, што і было зацверджана Дзяржаўным Саветам" [17, с121-124].
Для рэалізацыі праграмы па будауніцтву царквей 29 сакавіка 1864 г. у губернях былі створаны часовыя камітэты па будаўніцтву праваслаўных цэркваў.29 красавіка 1864 г. ствараецца Часовы камітэт па будаўніцтву цэркваў па Гродзенскай губерні, адначасова - Літоўская будаўнічая камісія. Пры губернскіх праўленнях утвараюцца царкоўна-будаўнічыя прысутствы.7 снежня 1867 г. выйшла Палажэнне "Аб парадку ўчынення праваслаўных цэркваў у дзевяці губернях Заходняга краю” [22, с.1], на падставе якога камітэты былі перайменаваны ў губернскія царкоўна-будаўнічыя прысутствы Міністэрства ўнутраных спраў.13 чэрвеня 1890 г. па пастанове Дзяржаўнага савета царкоўна-будаўнічыя прысутствы з-пад нагляду міністэрства пераходзяць у падпарадкаванне праваслаўнай кансісторыі. Па палажэнню ў абавязкі губернскіх царкоўна-будаўнічых прысутстваў уваходзіла: агляд і вызначэнне стану цэркваў, састаўленне на іх будаўніцтва праектных матэрыялаў і каштарысаў, збор сведак аб прыходах і аб колькасці ў іх прыхаджан, вылучэнне асігнаванняў на будаўніцтва і рамонт храмаў, нагляд за царкоўна-будаўнічымі работамі і інш.
"Выбух" храмавага будаўніцтва абумоўліваўся, з аднаго боку, рэзкім павелічэннем колькасці праваслаўнага насельніцтва пасля далучэння уніятаў да Рускай праваслаўнай царквы па саборнаму акту ад 25 сакавіка 1839 г., з другога - спыненнем ганенняў і паляпшэннем сацыяльна-матэрыяльнага и прававога становішча вернікаў. Напрыклад, пераход у праваслаўе католікаў в. Моўчадзь і знішчэнне драўлянага касцёла ў 1867 г. паспрыяла будаўніцтву мураванай Петра-Паўлаўскай царквы [17, с125]. Полацкая епархія ў 1888 г. налічвала 305 прыходаў, у тым ліку 12 сабораў і 6 манастыроў. Праваслаўнае царкоўнае будаўніцтва XIX - пачатку XX ст. пераболышыла яго маштабы за ўсе папярэднія эпохі. [17, с126].
Інспірыраванае Мікалаем I будаўніцтва ў "рускім стылі" - матэрыялізаваная ў архітэктуры ідэя афіцыйнай народнасці. Але названы стыль адлюстроўваў не толькі афіцыйна-нацыянальную палітыку, якая ў сваю чаргу з'явілася вынікам шырокага грамадскага патрыятычна-духоўнага руху, выкліканага эпахальнымі для дзяржавы падзеямі: перамогай ў Айчыннай вайне 1812 г., паўстаннем дзекабрыстаў, крызісам манархізму і станаўленнем буржуазнага дэмакратызму. Неабходнасць звяртання да родных вытокаў была ўсеагульным перакананнем, абумоўлена агульнаграмадскімі настроямі. У імітацыі старажытнарускай архітэктуры буржуазія, дваранства і сам урад бачылі сродак выхавання нацыянальнай свядомасці славян, што супрацьстаяла ўзмацненню замежнага ўплыву. Менавіта тая абставіна, што архітэктура Старажытнай Русі ішла ў разрэз з еўрапейскім Захадам і таму ўяўлялася выключна нацыянальнай, з'явілася вырашальнай у адраджэнні архітэктурнай традыцыі Візантыі.
Царква дала пачатак рускага напрамку ў архітэктуры. Менавіта нацыянальна-рамантычны мастацка-стылявы напрамак, арыентаваны на аднаўленне традыцый і форм старажытнарускага царкоўнага дойлідства, спрадвечна рускай праваслаўнай мінуўшчыны, набывае шырокую рэалізацыю ў шматлікай плыні гістарызму ў архітэктуры Беларусі другой паловы XIX - пачатку XX ст. У гістарычнай старажытнарускай архітэктурнай рэстраспекцыі дойліды, заказчыкі і веруючыя бачылі асновы нацыянальнай культуры, яе глыбінныя вытокі, нарэшце вобраз Расіі, уяўленні аб яе гістарычным лёсе, нацыянальным характары. "Рускі стыль" займаў асабістае месца сярод усёй разнастайнасці гістарызму. У ім вызначылася цяга да нацыянальнай самабытнасці, увасабленнем якой лічылася старажытнарускае дойлідства. Усеагульны зварот да рускага гістарызму адлюстроўваў дух пакланення перад нацыянальнай гісторыяй, героікай мінулага, вялікімі продкамі - абаронцамі Радзімы.
У архітэктуры паслядоўна сцвярджаўся тэзіс, абвешчаны пры Мікалаі I міністрам асветы графам С.С. Уваравым: "Самадзяржаўе, праваслаўе, народнасць”. Яшчэ ў 1832 г. ён заклікаў да "стварэння правільнага, з глыбокай павагай і цёплай верай у сапраўды рускія ахоўныя пачаткі праваслаўя, самадзяржаўя, народнасці, якія з'яўляюцца апошнім якарам нашага выратавання і надзейнейшым залогам моцы і велічы нашай Бацькаўшчыны” [17, с126]. Такім чынам, "рускі стыль" абвяшчаўся інструментам "ахоўнай палітыкі” царызму, увасабленнем яе афіцыйнага курса.
Старажытныя храмы разглядаюцца і папулярызуюцца як сімвалы праваслаўя і проціпастаўляюцца каталіцкаму веравызнанню. У адпаведнасці з "Правіламі, якіх належыць трымацца пры будаўніцтве праваслаўных цэркваў і псаломшчыцкіх збудаванняў у Паўночна-Заходнім краі” (распрацаваны ў 1865 г.)"праваслаўныя храмы абавязаны служыць векавымі сведкамі вялікай эпохі адраджэння рускай народнасці ў Паўночна-Заходнім краі спрадвеку рускім, які пакутваў так доўга пад цяжарам Лацінска-Польскай прапаганды. А таму пабудова такавых павінна быць ажыццёўлена са зграбнасцю, капітальна і без залішняй паспешнасці" [22, с.1]
Цікавасць да айчыннай старажытнай культуры, яе нацыянальных мастацкіх каштоўнасцей выклікала ў другой палове XIX ст. новыя адносіны да старажытных збудаванняў, якія ўспрымаліся не толькі сведкамі гісторыі, але і мастацкімі помнікамі, што заслугоўваюць аховы і вывучэння. I хаця імкненне гэта на практыцы рэалізавалася марудна, але з'яўлялася знамянальным. Жорстка паўстаюць пытанні захавання старажытных архітэктурных рарытэтаў XII ст.: Каложскай царквы ў Гродне і Дабравешчанскай - у Віцебску. Стан гродзенскай Каложы і камянецкай Белай вежы разглядае ў 1896 г. Імператарская археалагічная камісія. У 1904 г. пры Свяцейшым Сінодзе была створана камісія па рэстаўрацыі Каложскай царквы, у склад якой увайшлі член тэхнічна-будаўнічага камітэта гаспадарчага упраўлення пры Сінодзе прафесар архітэктуры А.Н. Памяранцаў (старшыня), член Агульнай прысутнасці таго ж праўлення грамадзянскі інжынер П.I. Дзмітрыеў, прадстаўнік ад Імператарскай археалагічнай камісіі архітэктар-мастак П.П. Пакрышкін, гродзенскі губернскі архітэктар I.К. Плотнікаў [35, с.12]. У 1914 г. архітэктар камісіі П.П. Пакрышкін нават стварае праект рэстаўрацыі царквы (не быў рэалізаваны). У той жа час многія старыя цэрквы (не менш высокай гісторыка-мастацкай каштоўнасці) звычайна зносілі, а на іх месцы ўзводзілі новыя "благолепные" храмы, нягледзячы на рэкамендацыю Імператарскай археалагічнай камісіі пераносіць іх у іншыя месцы.
Подобные документы
Агульная характарыстыка гісторыі Беларусі: перыяд дзейнасцi у Беларусi кароткачасовых дзяржаўных i адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльных адзiнак, сецыфiка наступнага этапу развiцця заканадаўства БССР. Асноўныя вiды заканадаўчых дакументаў навейшага часу.
реферат [25,5 K], добавлен 03.12.2008Прычыны глыбокага эканамічнага заняпаду Беларусі ў XVII-XVIII ст. Рэзкае скарачэнне колькасці насельніцтва. Развіццё сельскай гаспадаркі, гарадоў. Эканамічны ўздым у Беларусі ў другой палове XVIII ст., сацыяльна-эканамічнае значэнне яе далучэння да Расіі.
реферат [20,0 K], добавлен 21.01.2011Узнiкненне чалавечага грамадства як надзвычай доўгi i складаны працэс. Пранікненне старажытнага чалавека на тэрыторыю Беларусі. Найбольш важные дасягненням першабытных людзей. Бронзавы век на тэрыторыi Беларусi. Археалагiчныя культура бронзавага веку.
реферат [21,8 K], добавлен 15.01.2011Утварэнне Рэчы Паспалітай. Войны сярэдзіны XVII - пачатка XVIII ст. Гаспадарчае развіццё беларускіх земляў у другой палове XVI - першай палове XVII ст. Гаспадарчае развіццё беларускіх зямель у XVII-XVIII ст. Эканамічны ўздым на Беларусі ў XVIII ст.
курсовая работа [96,9 K], добавлен 21.01.2011Прамысловасць Заходняй Беларусi пасля вайны. Эксплуатацыю прыродных багаццяу Заходняй Беларусi польская улада. Зямельная рэформа у пачатку 20-х гадоу. Знiшчэння беларускай мова. Культурнае жыццё беларускага народа. Польская буржуазія і памешчыкі.
реферат [15,7 K], добавлен 17.12.2010Даіндаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі (40 тыс. гадоў да н.э. - 3-2 тыс. гадоў да н.э.). Індаеўрапейцы – першае несельніцтва Паўднёвай і Заходняй Еўропы (3-2 тыс. гг. да н.э. - да нашага часу). Балты і з’яўленне славян на тэрыторыі Беларусі.
реферат [25,0 K], добавлен 16.03.2010Сярэдзіна XVII ст. як пачаток разбуральнага веку ў гісторыі Беларусі. Гістарычныя ўмовы развіцця культуры. Барока на беларускiх землях. Развіццё асветы і навукі. Прыгонны тэатр. Мастацкія вырабы мануфактур і іх значэнне, асартымент і разнавіднасці.
презентация [4,1 M], добавлен 24.09.2013Асаблівасці нацыянальна-вызваленчага руху на беларускіх землях, аналіз дзейнасці філаматаў і філарэтаў. Уплыў польскага паўстання 1830-1831 гг., еўрапейскіх рэвалюцый 1848-1849 гг. на грамадска-палітычны рух, іх уздзеянне на ўрадавую палітыку ў Беларусі.
контрольная работа [36,8 K], добавлен 10.08.2010Гісторыка-дакументальная хроніка Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці Беларусі. Прамысловы патэнцыял, аграпрамысловы комплекс, гандлёвы дзейнасць; населеныя пункты. Глыбоччына з пачатку гісторыі і до сучаснаго стану; знамянальныя даты; культура і таланты.
дипломная работа [350,8 K], добавлен 18.06.2014Агульная характарыстыка сельскай гаспадаркі ў Беларусі XIX ст. Перадумовы, значэнне і наступствы прамысловага перавароту і гаспадарчых рэформаў у Беларусі ў першай палове XIX ст. Гісторыя станаўлення і далейшага развіцця фабрычна-завадской прамысловасці.
реферат [25,1 K], добавлен 22.12.2010
