Многія з рускіх дойлідаў адыгралі вялізную ролю ў збудаванні праваслаўных храмаў на Беларусі - JI.М. Бенуа, В.I. Струеў, I.А. Фамін, У.Ф. Коршыкаў. Для рэалізацыі шырокай будаўнічай праграмы Сінод у 1870-я гг. накіроўвае на Беларусь плеяду архітэктараў на чале з П. Мяркулавым для праектавання і будаўніцтва праваслаўных храмаў і прыстасавання пад іх шэрагу каталіцкіх касцёлаў.

У розных епархіях працавалі такія рускія дойліды, як А. Ладніцкі, Ф. Афанасьеў, У. Срока, А. Нектар'еўскі і інш. Царкоўнае будаўніцтва было ўскладзена на губернскіх архітэктараў. Мінскі архіерэй Мітрафан у 1909 г. запрашае выхаванца Санкт-Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў В.I. Струева на пасаду епархіяльнага архітэктара. Віцебскі губернскі архітэктар У.Ф. Коршыкаў праектаваў храмы ў Полацку (Крыжаўзвіжанскі сабор, 1902 г.), Лепелі (сабор, 1896г.), цэрквы ў вёсках Бачэйкава і Марцінава (1902-1906 гг.), Нова-Замшаны і Нача (1905 г.), Старое Сяло і Астраўскія (1900 г.), будынак духоўнай семінарыі ў Віцебску (1898 г.). Значную дзейнасць у царкоўным будаўніцтве на Віцебшчыне ажыццявілі архітэктары В.В. Пакроўскі (в. Валынцы), А. Паўлоўскі і П. Вінаградаў (жаночае епархіяль - нае вучылішча ў Полацку). Літоўскі епархіяльны архітэктар Шпакоўскі стварае шэраг праектаў праваслаўных храмаў на Віцебшчыне (в. Ёды, 1912 г.); будаўніцтвам для праваслаўнага ведамства займаўся мінскі губернскі архітэктар М.П. Чахоўскі (Мінская духоўная семінарыя, рэканструкцыя Кацярынінскай царквы ў Мінску); на Гродзеншчыне працаваў епархіяльным архітэктарам Цярноўскі (цэрквы ў вёсках Глоўсевічы, Галоўчыцы і інш.). Культавым будаўніцтвам непасрэдна займаліся губернскія архітэктары Беціні (праект царквы ў г. Гарадок, 1832 г.), Вісконці і інш. Міграцыя стылю падаўжаецца далей Беларусі - у Польшчу. У 1894 г. пецярбургскі прафесар, архітэктар Л.М. Бенуа ўзводзіць у Варшаве кафедральны сабор Аляксандра Неўскага. [17, с.126-127]

Расійская казна аказывала магутную фінансавую падтрымку праваслаўнаму храмабудаўніцтву ў Паўночна-Заходнім краі. Так, урад задаволіў хадайніцтва прыхаджан в. Гутава і святара Ф. Лаўрыновіча на будаўніцтва новага мураванага храма замест струхнелага драўлянага. Дзеля ўзвядзення прыходскай мураванай Пакроўскай царквы ў в. Пачапава ўрад у 1867 г. вылучыў 10700 рублёў. Для прыстасавання пад праваслаўную царкву былога касцёла мальційскага ордэна ў Сталовічах урад вылучыў 9 000 рублёў. Расійская казна вылучае 2158 рублёў для будаўніцтва званіцы да скасаванага касцёла картузіанскага кляштара ў Бярозе з мэтай надання яму выгляда праваслаўнага храма. У 1860 г. царскі ўрад вылучыў грошы на будаўніцтва мураванай царквы Пакрова Прасвятой Багародзіцы ў в. Доўск. Для пераўтварэння рымска-каталіцкага барочнага касцёла ў Заслаўі ў праваслаўны храм казна вылучыла ў 1868 г.2 тыс. рублёў, а ў 1878 г. яшчэ 7 тыс. рублёў. Ініцыятарам адраджэння старажытнай праваслаўнай Крупчыцкай царквы пад Мінскам у 1856 г. з'явіўся начальнік Мінскай губерні Ф.Н. Шкларэвіч. Для будаўніцтва Сімяонаўскага сабора на Кобрынскім фарштаце ў Брэсце быў зацверджаны асобны Камітэт пад узначаленнем каменданта Брэст-Літоўскай крэпасці генерал-лейтэнанта Барталамея I з тым, каб работы па ўзвядзенні храма былі выкананы на працягу трохгадовага тэрміну і не выходзілі за памеры "Высачайша асігнаванай сумы”. [17, с.127-128]

Каштарыс будаўніцтва царквы часам дасягаў значнай сумы. Напрыклад, тыпавыя мураваныя цэрквы ля вёсак Храпавічы, Усая, Чэрствяты Лепельскага павета па каштарысу абышліся ў межах 20-21 тыс. рублёў кожная - вельмі значная на той час сума. Сродкі на будаўніцтва і ўтрыманне цэркваў паступалі ад царкоўных маёнткаў (з разнастайнымі льготамі), штогодніх дзесяцін і грашовых узносаў з двароў, збораў з храмавых святаў, добраахвотных ахвяраванняў. Аднак пераважна храмы будаваліся за кошт ахвяраванняў прыхаджан. Прыходскія цэрквы сапраўды з'яўляліся народнымі бо ў асноўным будаваліся на сродкі прыхаджан па "прыгавору" сялянскага сходу: з кожнага гаспадара - тры рублі, з батрака, салдата і ўдавы - адзін. Сродкі ў 30 тыс. залатых чырвонцаў на будаўніцтва Мікалаеўскага сабора Брэсцкай крэпасці былі сабраны афіцэрамі брэсцкага гарнізона і вайсковым духавенствам. На сродкі 120-га пяхотнага Серпухоўскага палка ў 1910 г. была збудавана Аляксееўская царква на Камароўскай плошчы Мінска. [38, с.23]

Рэалізуючы ідэалагічную палітыку ўрада мясцовыя губернатары прымушаюць памешчыкаў інвесціраваць у будаўніцтва праваслаўных храмаў у сваіх маёнтках. Добраахвотнае садзейнічанне храмабудаванню аказывалі мясцовыя памешчыкі праваслаўнага веравызнання. Сапраўдны стацкі саветнік В.I. Паўлаў на свае сродкі ў маёнтку Чэрніхова ў 1895 г. узводіць новую Параскеўскую царкву з "вельмі прыстойным іканастасам”. Будаўніцтва храма звычайна аддавалася з таргоў у падрад купцам. Так, сын купца другой гільдыі Н. Буткоўскі разам з падрадчыкамі Скідзельскім і А. Прэхнерам будуе храмы ў Слонімскім павеце (мястэчкі Косава і Дварэц, вёскі Дабрамысль, Івацэвічы, Мілавіды, Міжэрычы). Падрадчыкамі царкоўнага будаўніцтва таксама часцей ўсяго выступаюць прадстаўнікі пазабеларускіх губерняў. Так, падрад на будаўніцтва Крыжаўзвіжанскай царквы ў Высока-Літоўску выступае мешчанін Навазыбкаўскага павета Чарнігаўскай губерні Г.А. Назараў. Ён жа разам з суайчыннікамі I. Завенакам, В. Хмельнікавым, I. Цітовым бярэ падрад па кантракту 1жніўня 1865 г. на будаўніцтва Ушэс - цеўскай царквы ў в. Вельямовічы.

Прыкметна, што ў царкоўным будаўніцтве Беларусі значная доля належала падрадчыкам-яўрэям. Так, царква ў Мілавідах узводзіцца ў 1860-х гг. у трохгадовы тэрмін падрадчыкамі-яўрэямі Н. Буткоўскім, Ш. Скідзельскім і А. Прэхнерам. Адначасова імі заключаны кантракт на будаўніцтва шасці новых цэркваў Слонімскага павета. [17, с.130]

Непасрэдны ўдзел ва ўсталяванні праваслаўя ў Беларусі прымалі і імператарскія асобы. Для аднаўлення старажытнай праваслаўнай Праабражэнскай царквы ў Заслаўі імператрыца Марыя Аляксееўна ў 1860 г. ахвяравала літургічную утвару; у 1868 г. імператар Аляксандр II для суседняй царквы Маці Божай (былы касцёл Св. Марыі) - абраз св. Аляксандра Неўскага ў сярэбранай аправе. Яны ўсяляк падтрымлівалі дзейнасць у гэтай галіне святароў: "Гасудар Імператар, па ўсепадданейшаму дакладу сінадальнага Обер-Пракурора. усеміласцівейша зрабіў ласку 25 лістапада сышоўшага года на сапрачысленне святара Мікалаеўскай царквы мястэчка Петрыкаў Мазырскага павета Вячаслава Якубовіча за стараннасць, якая выразілася ў схіленні прыхаджан да царкоўны камітэт мае намер аддаць з падрада нейкаму яўрэю, які, па майму меркаванню, не можа разумець абавязкі. ахвяравання больш 30 000 рублёў на будаўніцтва храма ў названым мястэчке, да ордэна св. Ганны 3-й ступені" [17, с.130-131]

Буйнейшыя архітэктурныя манументы другой паловы XIX - пачатку XX ст. ў праваслаўнай царкоўнай архітэктуры Беларусі былі створаны ў руска-візантыйскім напрамаку. Прыхільнікам яго быў рускі архітэктар Д.I. Грым, які пабудаваў у 1865-1879 гг. магутны Мікалаеўскі сабор у Брэсце - архітэктурна-кампазіцыйны цэнтр Брэсцкай крэпасці. У сваім праекце Грым, верагодна, арыентаваўся на храм Каталікон у Стамбуле (XI ст.): прысадзістая трактоўка аб'ёмнай кампазіцыі, трохнефавая базіліка, дахібочкі, нізкі аграмадны сферычны купал сяродкрыжжа на шаснаццацігранным цыліндрычным барабане, шырокія арачныя закамары. Галоўны фасад завершаны магутнай паўкруглай аркай: першы ярус вылучаны арачным уваходным парталам, другі - пяціпралётнай аркадай, над якой быў размешчаны гадзіннік-куранты. [17, с.132]

Адным з буйнейшых храмаў "новавізантыйскай” трактоўкі з'яўлялася царква ў імя Казанскага абраза Маці Божай у Мінску, якая была ўзведзена пасярод сучаснай плошчы Мяснікова ў 1912-1914 гг. намаганнямі служачых чыгуначнага ведамства.

Элементы візантыйскай і старажытнарускай архітэктуры можна прасачыць у саборы Аляксандра Неўскага ў г. Кобрын (Брэсцкая вобл.). Ён быў збудаваны ў 1868 г. паводле праекта архітэктара I. Калянкевіча. Па архітэктурнай пластыцы помнік даволі стрыманы: прафіляваныя лапаткі, трохвугольныя франтоны, вынасны порцік галоўнага фасада з "барочна" разарваным лучковым франтонам.

У шэрагу буйнейшых архітэктурных манументаў руска-візантыйскага стылявога напрамку стаіць Крыжаўзвіжанскі сабор Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў Полацку. Храм быў закладзены 23 мая 1893 г. праасвяшчэнным Антанінам.3-за недастатковасці першапачаткова вылучаных сродкаў (30 тыс. рублёў, а спатрэбілася ў два разы больш) епархіяльнае начальства дазволіла збор добраавотных ахвяраванняў. [17, с.132-133]

Яшчэ адзін вялізны помнік архітэктуры ў Брэсце ("на мяжы з Царствам Польскім”) - Сімяонаўскі кафедральны сабор, размешчаны на былым Кобрынскім фарштаце (перакрыжаванне вуліц К. Маркса і Маскоскай). Жыхары гэтага фарштата - дваране Куроўскі, Бучынскі, Малеўскі і іншыя ў 1840-я гг. хадайнічаюць перад імператарам аб узвядзенні на гэтым месцы царквы. На будаўніцтва была Найвысачэйша асігнавана сума ў 116 057 рублёў (63 842 рублёў дало Духоўнае ведамства). Для ўзвядзення мураванай прыходскай царквы на Кобрынскім фарштаце Брэст-Літоўскай крэпасці па загаду галоўнага начальніка Паўночна-Заходняга краю М.М. Мураў'ёва ў 1861 г. генерал-ад'ютант У. Назімаў 17 чэрвеня 1861 г. зацвердзіў асобны Камітэт. [39, с.1]

У 1910-я гг. у в. Збляны (Лідскі р-н Гродзенскай вобл.) пабудавана Пакроўская царква, якая змяніла састарэлы папярэдні храм 1671 г. Крыжова-купальны храм на галоўным фасадзе мае трох'ярусную званіцу з купальным верхам і арачным ярусам-звонам, на алтарным - пяцігранную апсіду. У прасторавай у адным шэрагу з гэтым храмам стаяць Троіцкая царква ў в. Даўгінава (Вілейскі р-н Мінскай вобл.), Антоньеўская ў г. Косава (Івацэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.), Мікалаеўская ў г. Горкі (Магілёўскай вобл.)

Візантыйская архітэктурная рэтраспекцыя ўвасобілася не толькі ў праваслаўным дойлідстве, але закранула і іншае канфесійнае будаўніцтва.3 выкарыстаннем візантыйскай аркатуры, паласатай муроўкі былі пабудаваны сінагогі ў Мінску і Гродне. [37, с.225]

Уражвае маскоўскім цагляным узароччам Мікалаеўская брацкая царква ў Брэсце, пабудаваная ў 1904-1906 гг. на месцы мураванага кафедральнага Мікалаеўскага сабора, у якім у 1596 г. была прынята Брэсцкая царкоўная унія. Праект, верагодна, створаны гродзенскім губернскім архітэктарам I.К. Плотнікавым, быў разгледжаны губернатарам у 1895-1896 гг. (пры гэтым звернута ўвага на не адпаведнасць колькасці ўпрыгожванняў прызначаных каштарысу).

Яскравы помнік маскоўска-яраслаўскага напрамку рэтраспектыўна-рускага стылю - Троіцкая царква, якая размешчана ў цэнтры в. Цялуша. Пабудавана ў канцы XIX ст. з чырвонай цэглы.

Недалёка ад в. Пяцеўшчына (Мінскі р-н) у 1878 г. пабудавана з дрэва на ўрадавыя сродкі і ахвяраванні прыхаджан (8556 рублёў) на месцы папярэдняга храма, упамянутага ў 1773 г., Спаса-Праабражэнская царква. Вядома па фотаздымку Я. Балзункевіча пачатку XX ст. Твор драўлянага дойлідства рэтраспектыўна-рускага стылю з рысамі ўрачыста-прыбранага маскоўскага дойлідства XVII ст. [39, с.1]

Прыхільнасць да "рускага стылю" з яго цыбулепадобнымі купаламі і макаўкамі-свечкамі, спічастымі шатрамі званіц "малінавага звону”, закамарамі, дэкаратыўнай узорыстасцю была прадвызначана і афіцыйным на той час агульнарасійскім Будаўнічым статутам. Свяшчэнны Сінод і Міністэрства ўнутраных спраў, рэгламентуючы гэту галіну будаўніцтва, распрацоўваюць комплексную праграму масавага царкоўнага будаўніцтва, зацвярджаюць серыю тыпавых ("узорных”, "нармальных”) праектаў, згодна з якімі і належыла ўзводзіць храмы. Таму гэты кананізаваны напрамак рэтраспектыўна-рускага стылю магчыма адасобіць ад адвольнай архітэктурнай творчасці і вызначыць як "сінадальны”. [17, с.154-155]

Губернскія царкоўна-будаўнічыя прысутствы атрымліваюць дэталёвыя чарцяжы да нармальных праектаў мураваных і драўляных цэркваў. Міністр унутраных спраў у 1858 г. накіроўвае ў губернскія праўленні Паўночна-Заходняга краю загады сродкамі адкрытай фігурнай цаглянай муроўкі тыпу ў розных паселішчах Праект выбіралі мясцовыя прыхаджане адпаведна сваім пажаданням і "ў тым учыненні і благалепіі, у якіх ім быць”.

Загадамі "Аб учыненні праваслаўных цэркваў у казённых маёнтках” і "Аб нармальных праектах і каштарысах на пабудову праваслаўных цэркваў”. Пры гэтым забараняецца нават індывідуальнае царкоўнае будаўніцтва ў панскіх маёнтках. Але многія памешчыкі Паўночна-Заходняга краю ўсё ж імкнуліся ствараць больш рэпрэзентатыўныя і мастацка ўражальныя храмы, адметныя ад сінадальнах. Забараняецца і землямерам займацца праектаваннем вясковых храмаў - усё даручаецца толькі тэхнічным чыноўнікам губернскіх будаўнічых камісій". з тым, каб пры будаўніцтве драўляных вясковых цэркваў прыймальны былі ў кіраўніцтва будаўнікамі нармальныя чарцяжы на гэтую рэч выдадзеныя як па Галоўным ўпраўленні, так і па Міністэрстве Дзяржаўных маёмасцей" [23, с.1].

Але разнастайнасць тыпавых праектаў выключала іх паўтор у горадзе ці навакольных вёсках, нават рэкамендавалася пазбягаць "аднастайнасці і паўтарэння аднаго і таго ж прыстойна і неабходна”. "Інструкцыя аб учыненні праваслаўных цэркваў у казенных маёнтках заходніх губерняў” таксама давала магчымасць шырокага выбару праекта царквы на погляд мясцовага духавенства і прыхода. Адначасова на падставе Будаўнічага статута забаранялася "бліз праваслаўных цэркваў будаваць іншаверныя храмы., яны павінны быць ад царквы не бліжэй як на 100 сажэняў. ”. Стваральнікі шматлікіх "сінадальных" цэркваў былі абмежаваны ў сваіх творчых пошуках толькі Найвысачэйша зацверджанымі канонамі. Але гэта тычылася толькі кампазіцыйна-планіровачнай арганізацыі, калі трэба было захоўваць плошчу памяшканняў, суаднесеную з колькасцю прыхаджан. Затое ў вырашэнні знешняй архітэктуры жорсткіх цыркуляраў не існавала, акрамя адпаведнасці "старажытнаму візантыйскаму дойлідству”. Таму аднолькавых храмаў (за рэдкім выключэннем) не сустракалася, у кожным з іх была нейкая асаблівасць, адметная форма ці дэталь. Да таго ж трэба дадаць, што гэтыя архітэктурныя манументы ствараліся ў асобным і непаўторным прыродна-края-відавым асяроддзі, што таксама надавала ім выключную адметнасць і арыгінальнасць. [17, с.155]

Пасля агляду стану цэркваў Мінскай губерні ў 1863 г. падпалкоўнікам Генеральнага штаба архітэктарам Зяленскім былі зацверджаны праекты на перабудову каля 100 храмаў.3 мэтай праектавання і будаўніцтва праваслаўных храмаў і прыстасавання пад іх касцёлаў у 1870-я гг. у Паўночна-Заходні край Свяшчэнным Сінодам была накіравана каманда дойлідаў пад узначальваннем П. Мяркулава. "Правілы, якіх належыць трымацца пры будаўніцтве праваслаўных цэркваў і псаломшчыцкіх збудаванняў у Паўночна-Заходнім краі” [22, с.1] былі прыняты ў 1865 г. Яны прадвызначалі адносную аднароднасць і стылявое адзінства храмаў, якія ўзводзілі на той час на Беларусі. Для распаўсюджвання менавіта сінадальна зацверджанай царкоўна-будаўнічай праграмы на Беларусі ўрад раіў "прыцягваць масцеравыя арцелі з унутраных губерняў, бо прабыванне падобных арцеляў сярод праваслаўнага насельніцтва тутэйшага краю немінуча пасее трывалае насенне чыста рускага жыцця і азнаёміць бліжэй тутэйшы народ з Расіяй”. Акрамя таго, "Правілы. ” прадпісвалі духавенству і міравым пасрэднікам "прывучаць сялян і ўласнікаў клапаціцца аб прыгажосці сваіх прыходскіх цэркваў і клапаціцца аб іх патрэбах, якімі яны не маглі пасабляць у цяжкія часы польскага іга і якім яны цяпер лёгка могуць удзяляць пасільную лепту, ва ўспамін свайго вызвалення і ва ўдзячнасць за шчодрыя міласці, выказаныя сялянскаму насельніцтву нашым Вялікім Гасударам" [22, с.1].

Усё гэта тлумачыцца імкненнем знайсці арыгінальныя нацыянальныя вытокі архітэктуры ў той мешаніне стыляў, якая ахапіла Еўропу і Расію. На практыцы часам гэта вылілася ў надуманую, павярхоўную стылізацыю і эклектыку, штучнае аб'яднанне элементаў візантыйскай, кіеўскай, уладзімірскай архітэктуры. Безумоўна, у параўнанні з сапраўднай старажытнарускай архітэктурай творы стылізатараў адрозніваліся манатоннасцю і педантычнасцю кампазіцыйных вырашэнняў, залішняй сухасцю і дробнасцю ў абмалёўцы дэталяў, а таксама прыўнясеннем неўласцівых стылю рыс класіцызму.

Найбольш манументальным і рэпрэзентатыўным сярод узорных пра - ектаў цэркваў з'яўляўся тып чатырохчасткавага пяцікупальнага храма, які складаўся з шатровай званіцы над прытворам, трапезнай, кубападобнага аб'ёму малітоўнай залы і апсіды з рызніцамі. Часам аб'ёмна-прасторавую шматпланавасць узбагачаюць бакавымі прыдзеламі. Гэты тып будынкаў вызначаўся прасторавай развітасцю, маляўніча-стракатым сілуэтам, пашыраным наборам дэкаратыўных элементаў. [17, с.156-157]

Менавіта гэты тып узорных праектаў распрацоўваюць і ўдасканальваюць буйнейшыя дойліды імперыі. Так, праект Крыжаўзвіжанскай царквы ў м. Высока-Літоўск быў складзены адразу пасля польска-сепаратысцкага паўстання паборнікам праваслаўнага архітэктурнага канона акадэмікам В.I. Чагіным і зацверджаны генералам ад інфантэрыі М.М. Мураў'ёвым 23 жніўня 1864 г. (будаўніцтва скончана ў 1869 г.). У аснове прасторавай кампазіцыі - кубападобны цэнтрычны аб'ём, Шатровы дах якога ўвенчаны партатыўным пяцікупаллем. Да храма па баках далучаюцца больш нізкія прамавугольныя прыдзелы пад двухсхільнымі дахамі, з франтальнага боку - такі ж прытвор, завершаны шатровай званіцай, з тыльнага боку - паўкруглая апсіда. Плоскасныя фасады раскрапаваны лапаткамі, аркатурай, прафіляванымі карнізамі, расчлянёны арачнымі вокнамі ў ліштвах. Праектаванне храмаў гэтага тыпу ўскладаецца на буйных губернскіх архітэктараў. Па аналагічнай кампазіцыйнай схеме гродзенскі губернскі архітэктар І. Дярноўскі ў 1914 г. стварае праект царквы для в. Дзераўная (Слонімскі р-н Гродзенскай вобл.) [17, с.157].

Міністр унутраных спраў генерал-ад'ютант Цімашэў 30 верасня 1870 г. сцвярджае праект храма для в. Моўчадзь (Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.), распрацаваны архітэктарам Ціхвінскім. К 1873 г. на месцы драўлянага касцёла ўзведзена Петра-Паўлаўская царква. Будаўніцтва новай царквы звязана са значным павелічэннем колькасці прыходаў у сувязі з пераходам католікаў у праваслаўе і таму, што пажарам у 1852 г. быў знішчаны драўляны храм. Зямельны ўчастак і будаўнічыя матэрыялы ахвяравалі навакольныя памешчыкі. Арыгінальнасць кананічна вырашанага храма заключаецца ў адасобленасці шатровай званіцы і трапезнай, накрытай асабістым вальмавым дахам. Асноўны кубападобны аб'ём пад чатырохсхільным дахам увенчаны пяцікупаллем, яго карніз вырашаны падугай з дзвюма цягамі-выкружкамі. Прытвор і бакавыя прыдзелы праектавалася аформіць двухграннымі шчытамі, але былі выкарыстаны больш стыльныя кілепадобныя франтоны. [39, с.1]

Будаўніцтва нават тыпавога вясковага храма было звязана з шэрагам цяжкасцяў як арганізацыйнага, так і практычнага характару, аб чым сведчыць гісторыя стварэння Петра-Паўлаўскай царквы ў в. Вензавец (Дзятлаўскі р-н Гродзенскай вобл.). Драўляны вясковы храм, збудаваны яшчэ ў 1755 г. у стылі барока і традыцыях народнага драўлянага дойлідства, па сваёй струхнеласці ўжо ў 1845 г. не падлягаў рамонту.

Тыпавы праект чатырохчасткавага храма лёг у аснову царквы Прападобнай Марыі Егіпецкай у г. Biлейка (Мінская вобл.) (1865 г.). У цэнтры в. Галавачы (Гродзенскі р-н) размешчана Крыжаўзвіжанская царква, пабудаваная ў другой палове XIX ст. пасля разбурэння старой драўлянай царквы ў суседняй в. Верцялішкі. У 1865-1870 гг. у в. Сялец (Бярозаўскі р-н Брэсцкай вобл.) пабудавана Успенская царква - помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рускага стылю. [17, с.167]

У 1864 г. Брэсцкі епіскап Ігнацій (улічваючы вялікую колькасць праваслаўных вернікаў - 931) хадайнічае аб будаўніцтве ў Гершонскім прыходзе мураванага храма ў імя Раства Багародзіцы. Ён павінен знаходзіцца побач з Валынскім паштовым трактам, непадалёку ад Валынскага фарштата Брэст-Літоўскай крэпасці. Обер-пракурор Свяшчэннага Сінода вылучыў на пабудову крэдыт у 6 тысяч рублёў на 20 год са сродкаў духавенства Заходняга краю. Падрадчыкамі будаўніцтва былі мяшчане Чарнігаўскай губерні I. Сяргееў і Г. Назараў, якія па кантракту здзейснілі будаўніцтва за 1866-1869 гг. Праект складзены брэсцкімі гарадскімі архітэктарамі М. Барташэўскім, К. Гросманам і гродзенскім губернскім архітэктарам Міхайлоўскім. За аснову быў узяты тыпавы праект № 1 царквы на 200 чалавек. На стварэнне іканастаса Назараву пазычыў 500 рублёў серабром брэсцкі мешчанін Могік Айзендерг. Храм асвячоны 24 ліпеня 1887 г. [17, с.168]

Першы драўляны храм у в. Благавічы (Чавускі р-н Магілёўскай вобл.) пабудаваны ў 1797 г. У другой палове XIX ст. яго змяніла існуючая мураваная царква рэтраспектыў - на-рускага стылю.

Манументальныя мураваныя храмы будавалі ў асноўным у буйных гарадах. Аднак значнай галіной царкоўнай архітэктуры, якая нават пераважала ў багатай лесам Беларусі, з'яўлялася драўлянае дойлідства. У Мінскай духоўнай кансісторыі ў 1864 г. налічвалася 45 мураваных і 399 драўляных цэркваў. Святы Сінод і Міністэрства ўнутраных спраў, разумеючы прыхільнасць беларускага насельніцтва да драўлянага архітэктурнага асяроддзя, спецыяльным цыркулярам прапанавалі "для задавальнення патрэбам праваслаўных прыхаджан будаваць невялікія, але прыстойныя святыне царкоўныя будынкі, дзе магчыма было б са зручнасцю адпраўляць Набажэнства і прапаведаваць слова Божае, і што адпаведна быту і ўяўленням прыхаджан у пабудове належыць адхіляць усялякія празмерныя аздабленні, а канструкцыю тых да таго спрасціць, каб як першапачатковае будаванне, так і наступныя папраўкі маглі быць выпраўлены мясцовымі майстрамі і самімі сялянамі” Спалучэннем рыс рэтраспектыўна-рускага і класіцыстычнага стыляў вызначаецца архітэктура драўлянай Раства Багародзіцкай царквы ў в. Глыбоцкае (Гомельскі р-н), узведзенай у 1881 г. [17, с.169]

Працэс скасавання каталіцкіх храмаў і прыстанкаў узмацніўся пасля падаўлення паўстання 1863г. з мэтай "палітычнага супакаення Краю”. У той жа час адбываецца перабудова шматлікіх касцёлаў пад праваслаўныя цэрквы з наданнем іх архітэктуры рыс рэтраспектыўна-рускага стылю. Царская палітыка ў адносінах да касцёлаў не ставіла сваёй мэтай іх глабальнае знішчэнне, а меркавала далейшае выкарыстоўванне ў новым сакральным напрамку.26 кастрычніка 1866 г. выходзіць пастанова: "Па выпадку зачынення ў Кобрынскім павеце рымскакаталіцкіх касцёлаў Крупчыцкага, Збірагоўскага, Гарадзецкага і Брашэвіцкага, г. Губернатар, згодна хадайніцтву Прэасвяшчэнага Ігнація, уваходзіў прадстаўленнем да галоўнага начальніка Краю аб пераўтварэнні гэтых касцёлаў у праваслаўныя цэрквы. На правядзенне такавога меркавання ў выкананне г. Генерал-Ад'ютантам Фон Кауфманам выказана згода" [22, с.1].

У 1866 г. цывільнаму інжынеру Кржыжаноўскаму гродзенскім губернатарам даецца загад на складанне праекта па перабудове касцёла 7 снежня картэзіянцаў у Бярозе ў праваслаўную царкву, які ў 1871 г. ажыццяўляе прыватны гродзенскі архітэктар I.М. Фардон. Пад кіраўніцтвам гродзенскага губернскага архітэктара Нябольсіна ў 1880 г. быў рэканструяваны ў праваслаўную царкву бернардзінскі касцёл у Слоніме. У 1862 г. пад праваслаўную царкву перабудоўваецца "пустопорожний" Бухавіцкі дамініканскі касцёл, зачынены ў 1830 г. [17, с.170]

Паказальна, што калі сяляне актыўна ўдзельнічалі ў будаўніцтве новых ці перабудове старых праваслаўных цэркваў, то на пераабсталяванне касцёлаў пад цэрквы яны сродкаў не збіралі. Гэтыя мерапрыемствы субсідзіруюцца ўладамі з кантрыбуцыйных сродкаў. Актыўную палітыку ў гэтай галіне праводзіў галоўны начальнік Паўночна-Заходняга краю М.М. Мураўёў. На працягу 1866-1880-х гг. ім выдаюцца загады на перабудову каталіцкіх касцёлаў у праваслаўныя цэрквы ў Слонімскім і аб закрыццці касцёлаў у Кобрынскім паветах. У 1867 г. ён выдзяляе 6678 рублёў на перабудову касцёлаў пад цэрквы ў вёсках Раготнае, Рандзінава, Спрундзінава. Па распараджэнні гродзенскага генерал-губернатара ў 1865 г. у праваслаўную царкву перабудоўваецца зачынены касцёл у мястэчку Бездеж на вылучаную казной суму ў 1000 рублёў. Касцёл у Гарадцы скасаваны 22 кастрычніка 1866 г. мясцовай грамадзянскай уладай. I паколькі "праваслаўная царква по сваёй струхнеласці пагражае падзеннем, то прасіць Літоўскую Кансісторыю зрабіць са свайго боку хадайніцтва аб пераўтварэнні гэтага будынка ў праваслаўную царкву”. Перабудова завершана па праекту інжынера-архітэктара Чэкмасава ў верасні 1871 г. [17, с. 193]

Перабудова касцёлаў, як правіла, абмяжоўвалася зменай сакральных сімвалаў і атрыбутыкі. Інжынер Кадрунцаў у рапарце аб перабудове Брашэвіцкага касцёла пад праваслаўную царкву дакладваў: "Знахожу магчымым пераўтварэнне яго у праваслаўную царкву, абмяжоўваючыся ўнутраным учыненнем і зменай формы крыжа на главе”.

Акадэміку архітэктуры В.I. Чагіну ў 1889 г. даручаецца рэканструкцыя сярэдневяковага гатычнага касцёла ("Фара Вітаўта”) у Гродне пад праваслаўны кафедральны Сафійскі сабор.

Езуіцкі касцёл у в. Крывошын (Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) паўстаў у 1740 г., а ў 1864-1866 гг. быў перароблены ў праваслаўную Пакроўскую царкву.

У 1862 г. у в. Раўбічы (Мінскі р-н) асвячоны новапабудаваны ў рэтраспектыўна-гатычным стылі касцёл, які ў 1866 г. пераасвячоны ў прыходскую Успенскую царкву. Каб надаць храму праваслаўны характар, інжынерам Трашчынскім быў распрацаваны праект яго рэканструкцыі. [17, с. 198]

Прыкметна, што на Беларусі дзейнічала яўрэйская іканастасная арцель пад кіраўніцтвам "маючага патэнт аб навуках" варшаўскага мешчаніна Абрама Прэхнера (пражываў у Слоніме). Так, толькі для цэркваў Ваўкавыскага павета ім па кантракту 1868 г. было выканана восем іканастасаў. [17, с. 199]

К канцу XIX ст. дзве састаўныя часткі адыёзнай трыяды - "праваслаўе” і "самадзяржаўе”, адыходзяць на другі план, застаецца "народнасць”. Будынкі ў рэтраспектыўна-рускім стылі ўспрымаюцца як анахранізмы і без асаблівага энтузіязму. Таму ў гэты перыяд многія дойліды лічылі бесперспектыўным жангліраванне аднымі і тымі ж макаўкамі, шатрамі, закамарамі, какошнікамі, ізразцолючаючы і тэрыторыю Беларусі.

Выдатным мастацкім творам авангарднай архітэктурнай плыні з'яўляецца Усесвяцкая царква ў в. Пірэвічы, пабудаваная ў 1902 г. з чыр - вонай цэглы "ў маскоўскім стылі" (па выказванню сучаснікаў) на сродкі памешчыка Раговіча. [17, с. 202]

Агульны курс урадавай палітыкі ў дачыненні да касцела - паслабленне яго польскасці і апазыцыйнасьці ўлады захоўваюцца на працягу ўсяго перыяду. Аднак шляхі і метады яго рэалізацыі змяняліся ў залежнасці ад таго, якія сілы, кансервативные альбо ліберальныя, вызначалі і ажыццяўлялі гэтую палітыку. Таму для яе было характэрна ваганне - чаргаванне мер рэпрэсіўнага характару і жорсткага адміністрацыйнага ціску і некаторых паслабленняў для канфесіі.

У сярэдзіне 1860-х гадоў у дачыненні да каталіцызму ў захадных губернях дамінавалі рэпрэсіўныя меры (закрыццё костелов і манастыроў, скасаванне каталіцкіх брацтваў, пераклад вернікаў у праваслаўе і інш), што нярэдка прыводзіла да хваляванняў сярод сялян-каталікоў. Аднак з канца 60-х гадоў мясцовая адміністрацыя палічыла магчымым змякчыць сваю палітыку, што павінна было спрыяльна адбіцца на супрацоўніцтве апалячанай і каталіцкай частцы мясцовага дваранства з уладай.

Закрыццё касцёлаў і капліц адбывалася з большай "осмотрительностью”, каб не закрануць рэлігійных пачуццяў і пазбегнуць упрека "у наўмысным прыніжэньні каталіцызму”. [34, с.150]

Канец 70-х - 80-я гады XIX стагоддзя былі адзначаны далейшай ліберализацией палітыкі ў дачыненні да касцёла. Так, пры генерал-губернаторе Альбединском было адкрыта зноў некалькі касцёлаў у мясцовасцях з перавагай каталіцкага насельніцтва, дазволены хросныя хады па-за касцёлаў, рамонт касцёлаў без папярэднягачых рашэння грамадзянскай улады. У мясцовым друку прэкрацілась крытыка каталікоў.

У сярэдзіне 80-х - 90-я гады XIX стагоддзя ўлады зноў пачалі агранічваць дзейнасць канфесіі. Загадвалася даваць разрашэння на будаўніцтва касцёлаў толькі пасля збору сродкаў з вернікаў, абмяжоўваліся паездкі ксяндзоў у Польшчу і г. д. празыходзіла закрыццё храмаў - за перыяд 1880 - 1893 гадоў, па падрахунках А. Смоленчука, былі скасаваныя 11 касцёлаў. Аднак неэфектыўнасць гэтых мер была відавочная, што прызнавалі і самі высокапастаўленыя чыноўнікі. [34, с.152]

Нягледзячы на варожае стаўленне да каталіцкай царквы з боку урада, касцёлы і другія культавыя каталіцкія пабудовы узводзіліся на беларускіх землях у др. палове XIX - пачатку ХХ ст.

Станаўленне неараманскага стылю на мяжы ХІХ-ХХ стст., якое адбывалася ў рэчышчы мастацтва мадэрна і пераважна ў касцельным будаўніцтве, - вынік зацікаўленасці грамадства і дойлідаў доўгі час ў геаметрычна арнаментаваных ліштвах.

Найбольш выразным творам манументальнай архітэктуры неараманскага стылю з'яўляецца Зэльвенскі касцёл (арх. I.П. Дзяконьскі, 1908-1910 гг.)

Міхайлаўскі касцёл у в. Белагруда (Лідскі р-н Гродзенскай вобл.) пабудаваны ў 1900-1907 гг. на беразе р. Дзітва, на месцы папярэдняга драўлянага храма. Касцёл св. Сымона і Тадэвуша пабудаваны ў цэнтры в. Лаздуны (Іўеўскі р-н Гродзенскай вобл.) у 1904-1910 гг. з цэглы і бутавага каменя на месцы папярэдняга драўлянага храма. Касцёл св. Варвары ў Віцебску першапачаткова быў пабудаваны ў 1785 г. на каталіцкіх могілках каля гасцінца Віцебск-Гарадок (Гарадоцкая шаша). У 1884-1885 гг. інжынер - архітэктар В. Піятроўскі на яго месцы ўзвёў новы цагляны будынак у неараманскім стылі. [17, с.225]

Буйнейшым творам архітэктуры неараманскага стылю з'яўляецца касцёл св. Сымона і Алены ў Мінску (у свецкім ужытку - "Чырвоны" касцёл). На пачатку XX ст., пасля шматгадовай забароны каталіцкага будаўніцтва горад востра адчуваў недахоп у касцёлах.3 хадайніцтвам аб дазволе ўзвесці ў горадзе храм неаднаразова, але беспаспяхова звярталіся да расійскіх улад мінскія каталікі. Памешчык са Случчыны, слуцкі павятовы суддзя, вядомы землеўладальнік і "абывацель краю”, былы пасол "Рады паньствовай”, шматгадовы старшыня Мінскага сельскагаспадарчага таварыства Эдвард Вайніловіч разам са сваёй жонкай Алімпіяй вызваўся ўзвесці касцёл за прыватны кошт у памяць аб сваіх заўчасна памерлых ад цяжкай хваробы дзецях Сымону (1885-1897) і Алене (1884-1903). Да міністра ўнутраных спраў князя Святаполка-Мірскага была выслана дэпутацыя для атрымання дазволу на будаўніцтва, які і быў атрыманы 9 сакавіка 1905 г. Сям'я Вайніловічаў дала на будаўніцтва храма 300 тысяч рублёў. Горад вылучыў пад касцёл плац, а створаны будаўнічы камітэт дакупіў да яго суседнія ўладанні. [17, с.227]

У забудове цэнтральнай плошчы г. Вілейка (Мінская вобл.) дамінуе манументальны гмах Крыжаўзвіжанскага касцёла, пабудаванага ў 1906 - 1913 гг. Сярод забудовы в. Слабодка Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці (былая Заверж) дамінуе магутны гмах касцёла Сэрца Ісуса, узведзенага ў 1901-1906 гг. з цэглы.

У рэтраспектыўнай полістылявой архітэктуры Беларусі другой паловы XIX - пачатку XX ст. асабліва пашырыўся напрамак, заснаваны на паслядоўнай арыентацыі на асновы формаўтварэння сярэдневяковай готыкі. Яшчэ на мяжы XVIII - XIX стст. усю Еўропу, а разам з ёй і Беларусь, літаральна апанавала спачатку цікавасць, а ў канцы XIX ст. - і бязмежная прыхільнасць да сярэдневяковай готыкі, захапленне яе храмавымі і замкавымі шэдэўрамі. На працягу XIX - пачатку XX ст. у адпаведнасці з пераацэнкай мастацкіх густаў і эстэтычных поглядаў успрыманне сярэдневяковай готыкі было неадназначным. [17, с.239]

Пасля царскіх талерантных указаў 1896, 1901 гг. і 17 красавіка 1905 г. і абвешчанай верацярпімасці пад лозунгам "свабода сумлення” на Беларусі набывае шырокае распаўсюджванне касцельнае будаўніцтва. Афіцыйна выдаецца "дазвол на будаўніцтва і аднаўленне малітоўных будынкаў і храмаў усялякіх веравызнанняў" [23, с.1]. Генерал-ад'ютант Троіцкі ў сакавіку 1901 г. "сакрэтна, цыркулярна” дакладвае гродзенскаму губернатару: "3 часу васпаследавання Высачайшага павялення, зноў пакінуўшага рымска-каталіцкім Епіскапам права дазваляць рамонт і будаўніцтва новых парафіяльных касцёлаў, замест струхнелых, у Паўночна-Заходнім краі ідзе ўзмоцненая пабудова новых на месцы старых, перабудова і рамонт парафіяльных касцёлаў”. За 1834-1910 гг. толькі ў Віленскай дыяцэзіі ўзведзена 118 новых каталіцкіх храмаў (99 мураваных і 19 драўляных), прычым пераважная іх болынасць узнікае на мяжы ХІХ-ХХ стст. (у перыяд 1905-1910 гг. пабудавана 44 новых касцёла і 21 будуецца). [17, с.247-248]

Для каталіцкай царквы, якая на працягу XIX ст. падвяргалася значнаму ціску з боку расійскай улады, готыка была ўвасабленнем не толькі вытокаў каталіцызму, настальгічнай памяццю найвышэйшага ўздыму і трыумфу ў далёкім сярэднявеччы, але актыўным і дзейсным сродкам прыцягнення ў яе ўлонне парафіян для аднаўлення страчаных у XIX ст. рэлігійна-ідэйных пазіцый. Як праваслаўная царква ў формах старажытнарускага дойлідства, так і каталіцызм у гатычнай архітэктуры знайшоў уражальную эстэтычную выразнасць, якая павінна была садзейнічаць абуджэнню не толькі рэлігійнага, але і эстэтычнага пачуцця і тым самым узмацніць уплыў веры [17, с.251].

Важна адзначыць: калі праваслаўнае культавае будаўніцтва стымулявалася дзяржаўнай казной, дык каталіцкае насельніцтва ажыццяўляла касцельнае будаўніцтва на добраахвотныя ахвяраванні вернікаў і шэрагу мецэнатаў. Гродзенскаму губернатару дакладвалі: "Выдаткі на гэта амаль выключна прыпадаюць на прыхаджан сялянскага саслоўя, якія аблагаюць сябе зборамі па прыгаворах, на гэтую рэч складаемым." [17, с.253].

У цэнтры в. Гожа (Гродзенскі р-н) размешчаны невялікі Петра-Паўлаўскі касцёл, будаўніцтва якога было пачата ў 1862 г. з бутавага каменя. Дазвол на заканчэнне будаўніцтва Гродзенскае губернскае праўленне дало ў 1865 г.

Касцёл у г. Чэрыкаў (Магілёўская вобл.) быў узведзены ў стылі рэтраспектыўнай готыкі ў 1856 г. з цэглы на месцы папярэдняга драўлянага храма 1792 г.

Трэба адзначыць, што пачатак XX ст. - час узвядзення буйнейшых "гатычных” сабораў у Беларусі. [17, с.255].

У 19 стагоддзі на Белаpуси дзейнічала 17 мячэцяў (Мінск, Hавагpудок, Гpодно, Слонім, Міp, Клецк, Іўе і дp.), Дзе служылі татаpские мулы, падпарадкоўваліся Кpымскай (Тавpычэскай) муфту. Клецк, павет Нясвіжскі - мячэць пабудавана ў 1881 г., прыход заснаваны ў 1886 годзе. Участак пад будаўніцтва мячэці ахвяраваны Якубам Якубоўскі ў 1880 г. Будаўнічыя матэрыялы для будаўніцтва падарылі князі Радзівілы. Мячэць рамантавалася ў 1911. Муравшчина (Іўе) - да пабудовы тут мячэці, татары маліліся ў рыгах (гумнах). Мячэць пабудаваная ў 1884 г. з ахвяраванняў Эльвіры Аўгустаўны Замойскай, уладальніцы горада Іўе. Відзы, павет Браслаўскі - прыход заснаваны з 1819, мячэць пабудаваная ў 1860-1865 гг. на землях, якія адышлі да горада. Мячэць у Навагрудку ўзведзена ў 1855 г. [37, с.63].

У архітэктуры сінагог Беларусі др. паловы XIX - пачатку XX стагоддзя перавага аддавалася інтэрпрэтацыі формаў візантыйска-царкоўнай архітэктуры. Прыкладам можа служыць з'яўленне ў XIX стагоддзі каменнай сінагогі на Нова-Маскоўскай вуліцы Мінска.

Азначаны стыль ўвасаблены ў вядомай харальнай сінагоге Мінска. Будынак быў узведзены ў 1901-1906 гадах. У гэты час з амаль 100000 насельніцтва горада юдэі складалі 43%. У Мінску налічвалі 49 сінагог і малітоўных юдэйскіх дамоў, каля трыццаці дабрачынных і навучальных юдэйскіх устаноў.

У пачатку XX стагоддзя ўзводзіцца каменная сінагога ў Гродне (Галоўная сінагога). Як будынак яна ўключыла ў сябе рэшткі "бажніцы" пачатку XVII стагоддзя, якая моцна пацярпела падчас пажараў 1885 і 1900 гадоў.

У канцы XIX стагоддзя ў Гродне налічвалася 30 сінагог, а юдэйскае насельніцтва горада ў 1906 годзе складала звыш 25 тысяч чалавек - больш за палову ўсіх жыхароў горада. У 1911 годзе ў Магілёве налічвалася 38 сінагог і малітоўных дамоў. [40, с.1].

Другая палова ХІХ - пачатак ХХ стст. у Беларусі гэта перыяд найбольш вострай барацьбы праваслаўя з каталіцтвам. Трэба адзначыць, што большасць культавых забудоў ўзводзілася на Беларусі прадстаўнікамі праваслаўнай канфесіі.3 60-х гадоў ХІХ ст. пачынаецца "выбух" культавага праваслаўнага будаўніцтва. Але нягледзячы на вялікія фінансавыя сродкі, якія выдзяляў расійскі ўрад на будаўніцтва праваслаўных храмаў на Беларусі, гэтая справа тармазілася з-за няспрытнасці чыноўнікаў і падпарадканння церкві цывільнай уладзе. У дадзены перыяд узводзіцца шмат архітектурных шэдеўраў праваслаўнага дойлідства. Але так сама прысутнічала тэнденцыя будаўніцтва "тыпавых" храмаў, згодна тыпавых праектаў церкваў.

Нягледзячы на варожае стаўленне з боку царскага урада да каталіцтва, скасаванне храмаў і памяншэнне іх колькасці, культавыя забудовы каталікоў прадалжалі ўзводзіцца на беларускіх землях у гэты час. У каталіцкім дойлідстве росквіт неагатычнага і неараманскага стыляў. У адрознне ад праваслаўя грошы на будаўніцтва храмаў збіралі самі вернікі. Росквіт будаўніцтва касцёлаў прыходзіцца на пачатак ХХст. Акрамя каталіцкіх і праваслаўных храмаў на беларускіх землях узводзіліся мячэці і сінагогі.

Заключэнне