2. Канфессiйная сiтуацыя на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст.

У перыяд валадарання Мікалая I і Аляксандра II мэтай канфесійнай палітыкі ў яшчэ большай ступені была інтэграцыя так званых "вернутых” тэрыторый з асноўнай часткай імперыі. Адным з галоўных прыпынау у правядзенні такога курсу Пецярбург бачыў у захаванні моцнага польскага элемента, які абапіраўся на аўтарытэт каталіцкай царквы. Адгэтуль імкненне прыслабіць каталіцызм і выцесніць палякаў - землеўладальнікаў і службоўцаў, адначасова ўмацоўваючы праваслаўе і замяшчаючы польскі ўплыў рускім [26, с.25]. "Расія можа паспяхова для сябе рашыць польскае пытанне няйначай як падвойным сумесным шляхам нармалізацыі свайго побыту і бязлітаснага выкаранення з сябе ўсяго таго, што варожа ці адваротна яе бязмежнай дзяржаўнай цэласнасці, як адзінаму закладу яе ціхамірнай будучыні", - пісаў М.П. Данілаў [3, с.77].

У сувязі з гэтым асноўная задача палітыкі царызму ў Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX стст. складалася ў знішчэнні ўсіх мясцовых нацыянальна-культурных, рэлігійных асаблівасцяў і поўнай русіфікацыі краю. Пад ёю разумелася, першым чынам, выцясненне польскага элемента з ключавых эканамічных і адміністрацыйных пазіцый.

Русіфікацыі спрыяла цэнтралізацыя кіравання, уніфікацыя заканадаўства, адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення і іншых сфер сацыяльна-эканамічнага, палітычнага і культурнага жыцця. Яна предугледжвала распаўсюд рускай мовы як дзяржаўнай з вучотам мясцовых моўных асаблівасцяў.

Форма, склад і кірункі русіфікатарскай палітыкі як сродкі барацьбы супраць паланізацыі і польскага ўплыву з цяченнем часу не змяняліся. З канца XVIII ст. і да 1830-31 гг., калі расійскія ўлады шукалі падтрымкі ў паланізаванай шляхты, інтэграцыя ў расійскую дзяржаўную сістэму прылучаных беларускіх тэрыторый праходзіла ў мяккіх формах і суправаджалася працягам паланізацыі. Сітуацыя пачала змяняцца ў другой чвэрці XIX у. ва ўмовах росту апазіцыйных грамадска-палітычных настрояў і рухаў. Улады Рассійскай імперыі пачалі прадпрымаць меры, накіраваныя на распаусюджанне рускага ўплыву, адукацыі, асветы, культуры. Сам тэрмін "рускі" разглядаўся як зыходны ад народнасцяў вялікарускай, беларускай і маларасійскай. Пры гэтым каталікоў адносілі да палякаў, а праваслаўных да рускіх. [9, с.101-376].

Накіраваная супраць паланізацыі русіфікацыя ў значанай ступені садзейнічала этнічнаму самавызначэнню беларусаў і актывізацыі беларускага руху, прадвызначыла з'яўленні ў Беларусі такой плыні грамадска-палітычнай думкі як "заходнерусізм". Рэльефна пазначыўся ён у часы кіравання Мікалая I пры міністру Увараве, падчас барацьбы з еўрапейскімі буржуазна-дэмакратычнымі ідэямі. На працяжэнні XIX і пачатку XX стст. "заходнерусізм " сабраў вакол сябе значную колькасць прыхільнікаў, выпрацаваў сваю ўласную ідэалогію.

Галоўным крытэрыям этнічнага падзелу жыхароу беларускіх зямель з'яўляўся канфесіянальны фактар (і не толькі ў той час: па меркаванні сучаснага польскага даследчыка Р. Радзіка, асноўнай рысай, якая выразна вылучала беларусаў сярод славянскіх суседзяў (рускіх і палякаў) была ўніяцкая царква) [9, с.92].

У каталіцкай царкве ўлады бачылі асноўную крыніцу паланізацыі беларускіх сялян. А.І. Мілавідаў пісаў у сваёй працы, што замест "добры дзень" яны казалі "нех бендзе похваленый Йезус Хрыстус", у цэрквах сяляне спявалі каталіцкія песні, пасля праваслаўнай абедні ішлі ў касцёл слухаць ксяндза, а ў святочныя дні разам з каталікамі удзейнічалі ў касцёльных працэсіях, насілі хоругвы і крыжы. [25, с.39]. Асабісты сакратар Мураў'ёва П. Червін пісаў: "…я нічога не магу казаць у карысць праваслаўнага сялянства ў Заходнім краі. Як яно было па сутнасці каталіцкім падчас уніі, такім і засталося пасля пераходу ў 1839 г. у праваслаўе" [35, с.231-233]. У такіх умовах для поўнага абрусення беларусау Мураў'ёў лічыў неабходным забяспечыць паміж вялікаросамі і беларусмі адзінства рэлігійна-маральных перакананняў і царкоўна-літургічных звычаяў, якія асабліва моцна ўплывалі на просты народ [37, с.71]. Праваслаўе разглядалася як найважная прылада русіфікацыі края. У 60-е гг. XIX - пачатку XX ст. пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях значна ўмацаваліся. У 1859 г. з'яўляецца Запіска Аляксандра II Камітэту пры Сінодзе, якая гаварыла пра бедственны стан які склаўся ў епархіях заходніх губерняў з становішчам праваслаўнага духавенства і праект першачарговых пераўтварэнняў. Найгалоўная, па выразе Аляксандра II, прычына заняпаду духавенства "ў яго каставай арганізацыі і замкнёнасці гэтага саслоўя ў ад-нашэнні яго правоў і адукацыі". Аўтар запіскі лічыў, што маральнасць духавенства можна павялічыць, падаўшы яму больш грамадзянскіх правоў, знішчыўшы саслоўную замкнёнасць. Вучобу неабходна наблізіць да жыцця, таму выкладаць у семінарыях павінна па перавазе белае духавенства. Запіска прапанавала аднавіць кананічнае права, адмяніўшы ўмова абавязковага ўступа ў шлюб тых, хто абірае місіянерскую дзейнасць. У прапанаваных ім мерах аўтар запіскі бачыў вышэйшую, "больш маральную і палітычна важную ў наш час мэту: развіццё ў народзе спаборніцтва да вывучэння царкоунасці і надзея быць на найбліжэйшым служэнні цэрквы ўзвысіць дух яго, умацуе яго ў веры і пакладзе ў самым народзе перашкоду спакусам і інтрыгам іншаверных прапаганд і ліберальных устрамленій" [26, с.32-34]. Такім чынам, урад цалкам усвядоміл неабходнасць прадпрыняць у заходніх епархіях тэрміновыя меры па ўмацаванні праваслаўя. Жаданне Аляксандра II і яго асяроддзі вырашыць гэту праблему неадкладна але асабліва падшпілялі распачатая адмена прыгоннага права і прыкметнае ўзмацненне актыўнасці польскіх прапагандыстаў.20 верасня 1862 г. Аляксандр II утварыў дарадчы орган - Заходні камітэт (другі па рахунку ў рускай гісторыі), які ведаў русіфікацыяй заходніх губерняў і падауленням польскага сепаратызму. Адной з найважных праблем, якія абсуджаліся камітэтам, стала становішча праваслаўнага духавенства [26, с.35-36]. Мяжой у палітыцы гвалтоўнай русіфікацыі Паўночна-заходняга краю, у тым ліку і ў рэлігійнай сферы, стала паўстанне 1863г. у Царстве Польскім і на беларуска-літоўскіх тэрыторыях. Яно закранула ў той ці іншай меры ўсе пласты насельніцтва, не пакінула ўбаку ніводную з канфессій. Гэта трэцяе па рахунку польскае паўстанне праследвала тыя ж мэты, што і першыя два - аднаўленне Рэчы паспалітыя ў межах 1772 г., але ў адрозненне ад ранейшых яно ў большай ступені захапіла беларускія землі.

Стаўленне праваслаўнай часткі беларускага грамадства да паўстання было пераважна негатыўным. Яшчэ 19 снежня 1861 г. глава літоўскай праваслаўнай епархіі Семашка, чыя роля ў развіцці "заходнерусізма" велізарна, прадбачачы будучыя падзеі, накіраваў духавенству сакрэтнае прадпісанне. Звярнуўшы ўвагу на тое, што "польскай партыяй" узбуджаецца смута, мітрапаліт Іосіф заклікаў праваслаўнае насельніцтва (і, першым чынам, былых уніятаў) не ўступаць у якія-небудзь адносіны з паўстанцамі і предлагау інфармаваць яго аб усіх здарэннях. "…Зланамерныя людзі сеюць няпраўду і паміж праваслаўнымі, імкнучыся схіліць іх са шляху праўды, бянтэжаць іх ілжывымі весткамі і гіпнозамі… Нам паказваюць на Польшчу… Але якая справа нам да Польшчы… Мы нарадзіліся ў Расіі, прысягаліся на вернасць рускаму цару. Нас страшаць палякамі! Ці не таму, каб нагадаць нам векавыя пакуты бацькоў нашых, далучыцца, быць можа, даверліва разам з Літвою да Польшчы? Як быццам была, ці нават магла быць, уніяцкая вера. Як быццам унія не была толькі прыманкай для адхілення бацькоў нашых ад Расіі і ад праўдзіва праваслаўнай усходняй царквы? Ці не была гэта бяздольная ўнія прыладай цяжкіх пакут і ганенняў, якія выпрабавалі нашы продкі ў плыні 300 гадоў?" [21, с.1]. Зварот літоўскага мітрапаліта быу з разуменнем сустрэт як праваслаунымі святарамі, так і вернікамі. Іншую пазіцыю ў адносінах да паўстання занялі каталікі. Да гэтага часу варожасць каталіцкага духавенства да расійскага кіраўніцтва не толькі не саслабла, яна яшчэ больш узмацнілася, касцёл усё больш збліжаўся са шляхецкай апазіцыяй. У Беларусі каталіцкае духавенства фармавала ў свядомасці вернікаў уяўленне пра тоеснасць рэлігійнай і нацыянальнай прыналежнасці: каталік - значыць паляк. Напярэдадні паўстанні 1863 г. касцёлы сталі асноўным месцам яго ідэалагічнай падрыхтоўкі, а з пачаткам паўстання каталіцкая царква адкрыта яго падтрымала, частка ксяндзоў прыняла ў ім актыўны ўдзел, астатнія спагадліва паставілася да яго мэт. Ацэньваючы ролю, якую адыграла каталіцкае духавенства ў паўстанні 1863 г., генерал-губернатар Паўночна-заходняга краю Мураў'ёў адзначаў: "Рымска-каталіцкае духавенства, распальваючы спачатку народны запал і таемна садзейнічаючы мецяжу, адважылася нарэшце стаць адкрыта на чале паўстання; рымска-каталіцкія манастыры, затуляючыся недаступнасцю свецкаму кантролю, зрабіліся цэнтрам рэвалюцыйнай арганізаціі і прапаганды" [1, с.1]. Пра тое, што каталіцкае духавенства было аснауной ідэйнай сілай паўстання пісалі ў тыя гады шматлікія расійскія гісторыкі і публіцысты (П. Брянцаў, М. Каяловіч, А. Мілавідау і інш.). Роля каталіцкага духавенства ў паўстанні была вялікая: яно падтрымлівала ў народзе ідэі нацыянальнай незалежнасці, адраджэнні былой славы і магутнасці Рэчы Паспалітай. Ідэалагічная падрыхтоўка да паустання ў касцёлах Беларусі вялася з пачатку 60-х гг. Асабліва раздражняла царскіе ўлады гучанне ў касцёлах польскіх патрыятычных гімнаў. Калі пачалося паўстанне, шматлікія каталіцкія святары адкрыта ў касцёлах агучвалі маніфесты цэнтральнага рэвалюцыйнага камітэту і з амбону заклікалі сялян да барацьбы супраць урадавых сіл [1, з.1]. Дзелалась спроба выкарыстоўваць уніяцкія настроі, якія, як прадпалагалася, захаваліся ў сялянства. Аднак такі зварот да яго К. Каліноўскага ў адным з нумароў "Мужыцкай праўды" застаўся безатказным. Калі падчас першага польскага паўстання 1794 г. рабіліся спробы прыцягнуць на свой бок праваслаўнае духавенства, то зараз пра талерантнасць і імкненнях знайсці агульныя інтарэсы не магло ісці і гаворкі [34, з.147]. І з мэтай застрашвання праваслаўных святароў рымска-каталіцкае духавенства Польшчы звярнулася ў 1861 г. да праваслаўнага духавенства Польшчы і Літвы з заклікам: "Не хвалюйце сельскіх жыхароў, мы вам загадваем, таму, што ведаем пра вашы злыя і таемныя намеры, паступайце з народам разважліва, выклікайце яму каханне да бліжнега, таму што помста палякаў за сваю веру жудаснае" [1, с.1]. Паўстанне ярка выявіла супярэчнасці паміж дзвюма хрысціянскімі канфесіямі. Праваслаўнае і каталіцкае духавенства апынулася ў розных, варожых лагерах. Калі каталіцкія святары галоўным чынам нахадзіліся на боку паўстанцаў, то праваслаўныя праводзілі палітыку афіцыйных улад. Падтрымка ажыццяулялася рознымі спосабамі: дапамогай урадавым войскам у пошуках паўстанцкіх атрадаў, распаусюджваннем сярод сялян чутак, што паўстанне - гэта барацьба польскіх паноў за зварот прыгоннага права і г. д. Такія дзеянні, у сваю чаргу, выклікалі нянавісць сярод паўстанцаў. Так, у ноч з 22 на 23 траўня 1863 г. быў забіты святар праваслаўнай царквы ў мястэчку Сураж Гродзенскай губерні [19, с.47]. Усяго ж ад рук паўстанцаў папакутавала, па некаторых звестках, больш 70 праваслаўных святароў [10, с.15]. Расправы над праваслаўнымі святарамі прывялі да росту антыкаталіцкіх і антыпольскіх настрояў сярод праваслаўнага насельніцтва. Да гэтага ж часу ставяцца і першыя фізічныя расправы царскіх улад над каталіцкімі святарамі. Першай іх ахвярай стаў вікарны ксёндз Ішора (Лідскі павет). Ваенны суд прысудзіў яго да растрэлу за чытанне Маніфеста Нацыянальнага ўрада ў студзені 1863 г. і заклік насельніцтва да паустання. Прысуд прывялі ў дзеянне 22 траўня 1863 г.24 траўня быў расстраляны плябан Віварскага касцёла (Лідскі павет) ксёндз Земацкі [19, с.48]. У хуткім часе прыхільнасць каталіцкага духавенства паустанцам стала слабець. Як толькі стала ясным, што масавае паўстанне не атрымалася, вышэйшае каталіцкія саноўнікі звярнуліся да насельніцтва з прызывам скласці зброю і падпарадкавацца "законнаму" ўраду. Адступнічэская пазіцыя каталіцкага духавенства зрабіла вялікую шкоду паустанню ў Беларусі і Літве, асабліва ў тых мясцовасцях, дзе насельніцтва каталіцкага веравызнання складала значную частку. У траўні 1863 г. пост генерал-губернатара займае Мураў'ёў. Пад яго кіраўніцтвам пачынаецца жорсткае прыгнечанне мяцежнага краю. Арэнай ка-рацельных акцый стаў горад Вільня. "Бедных гараджан рана будзілі барабаны і бразганне зброі царскіх войскаў, якія вялі асуджаных да месца пакарання (Лукішкі). Днём іх турбаваў бесперапынны рух паліцыі, жандармау, выгляд тых, якіх вывозілі ў Сібір. Увечар ніхто спакойна не мог перайсці вуліцу без ліхтара. Уначы нястомна кагосьці шукалі ці забіралі" [11, с.74-75]. Да 1 студзеня 1865 г. былі прысуджаны да смяротнага пакарання 128 чалавек, з іх 68 прадстаўнікоў прывелігаванага саслоўя. Больш 21 тысячы чалавек было саслана на катаргу і селішча ў Зауралье, Пячорскі і Омскі краі. Дзясяткі ксяндзоў былі пераселены ва ўнутраныя губерні Расіі. Маёмасць высланых канфіскоўвалася ці падлягала секвестру. З Беларусі, Літвы і Польшчы, часам цэлымі вёскамі, былі высланы болей за 5 тысяч чалавек. У пакаранне за ўзброенае паўстанне Мураў'ёў аблажыу усіх памеўчыкау-палякаў 10-адсоткавым зборам ад прыбытку з маёнткаў. За шэсць месяцаў атрымалася папоўніць казну на 3,5 млн. рублёў [26, с.36]. Пераход да рашучых дзеянняў у заходніх губернях імпанаваў нацыяналістычным пачуццям расійскай грамадскасці, разгуляўшышымся з-за падзей у Польшчы. Мураў'ёў, якога яшчэ ўчора многія прэзіралі ці недалюблівалі, стаў героем дня, а яго палітыка - прадметам захаплення. "Мноства і разнастайнасць мер, вельмі разумна задуманых, шпаркасць, настойлівасць і празорлівасць у іх ажыццяўленні, - пісаў у лісце да Мураўёва Семашка, - уся гэта ваша справа, і ніхто не можа аспрэчваць у вас імя ўціхамірніка тутэйшага краю" [36, с.75]. Рэпрэсіі абрынуліся і на каталіцкую царкву: шматлікія каталіцкія святары і манахі былі асуджаны за ўдзел у паўстанні, сем ксяндзоў былі расстраляныя, 36 сасланы на катаргу, дзясяткі выселены ўглыб Расіі, пазбаўлены сану ці панеслі іншыя пакаранні. Ізноў былі зачынены 30 манастыроў (усяго з 30-х гг. па пачатак XX стагоддзя былі зачынены чатыры пятых каталіцкіх манастыроў [12, с.117]. Былі ўведзены новыя абмежаванні, каталіцкія біскупы не маглі пакідаць свае епархіі без дазволу улад, ксяндзы штрафаваліся за самавольную адлучку ў іншыя прыходы і здзяйсненне там набажэнстваў, узмацнілася жорсткая цэнзура за пропаведзямі, забаронівалісь хросныя хады. Пасля паўстання агульнарасійскія законы ў дачыненні каталіцкага духавенства былі дапоўнены распараджэннямі мясцовых улад: пра забарону прызначаць ксяндзоў без згоды губернатара на вышэйшыя духоўныя пасады (цыркуляры ад 19 і 23 студзеня 1865 г.); пра забарону пазаштатным ксяндзам вядзення набажэнства і выкананні хрысціянскіх абрадаў (цыркуляры ад 13 студзеня, 27 чэрвеня 1867г.) [22, с.1]. Былі прэрваны адносіны з Ватыканам, у 1866 г. быў абвешчаны несапраўдным канкардат 1847 г., па якім рэгуляваліся адносіны святога пасаду са свецкай дзяржавай [25, с.143]. Пасля паўстання частка каталіцкай шляхты, імкнучыся прадэманстраваць сваю лаяльнасць і пазбавіцца ад палітычнага і эканамічнага ціску ўлад (так, дваранам-каталікам зараз забаранялася набываць зямлю), стала пераходзіць у праваслаўе. У Літоўскай епархіі, напрыклад, у першыя гады пасля паўстання ў праваслаўе перайшлі шэраг памешчыкау, князі Радзівіл і Любецкій і іншыя, шмат службоўцаў. За некалькі гадоў пасля прыгнечання паўстання 1863 г. праваслаўнымі сталі больш 80 тыс. былых каталікоў. Мітрапаліт Семашка выдаў распараджэнне, па якім святары павінны былі ўпісваць у свае фармулярныя спісы ліц пераведзенных імі ў праваслаўе, для таго каб можна было судзіць аб іх праце [25, с.281]. Усё гэта дало вынік: у 1897 г. у пяці губернях пражывала ўжо 5114,7 тыс. праваслаўных і 1946,6 тыс. каталікоў. Апошнія пераважалі толькі ў Віленскай губерні [38, с.75]. Свядомы палітык і адміністратар, Мураў'ёў разумеў, што аднымі рэпрэсіўнымі мерамі спакою ў краі не дасягнеш. І ён, з аднаго боку, становіцца на шлях прыгнечання польска-каталіцкага ўплыву, з іншага - прымае меры па ўмацаванні праваслаўнай царквы, не без падставы бачачы ў ёй наймагутны сродак русіфікацыі мясцовага насельніцтва. Напачатку 1864 г. ён выдае цыркуляр, у якім растлумачвалася, што ў адпаведнасці з законам без папярэдняга дазволу начальніка краю забараняецца будаваць новыя касцёлы, алтары і капліцы і аднаўляць старыя. Было вырашана зачыніць тыя касцёлы, духавенства якіх брала ўдзел у паўстанні ці існаванне якіх было выклікана не запатрабаваннямі мясцовага каталіцкага насельніцтва, а мэтамі прапаганды каталіцтва [1, с.1]. Менавіта пры Мураў'ёве праваслаўе атрымала ў краі статус дзяржаўнай рэлігіі. Ён быў упэўнены, што ўмацаванне праваслаўя на беларускіх землях з'яўляецца адной з самых неабходных мер "бо праваслаўе злучана з паняццем пра рускую народнасць, як насупраць таго каталікі і палякі складаюць адно" [6, с.1]. Праваслаўная царква, яе святары павінны былі пераканаць беларусаў у тым, што іх родная зямля - адвечна рускі край, а самі яны спалячаныя рускія, якіх неабходна вярнуць у праваслаўную царкву і рускую народнасць [6, с.1]. Актыўна пачаў увасабляць распараджэнні Мураў'ёва Семашка: ён арганізоувае царкоўныя рады, прыхадскія апякунствы, удзельнічае ў абнаўленні некалькіх праваслаўных братэрстваў, загадвае канфіскоўваць і знішчаць каталіцкія малітоўнікі, якія былі распаўсюджаны сярод народа. Адным з найважных клопатаў Мураў'ёва стала паляпшэнне матэрыяльнага стану праваслаўнага духавенства. Мураў'ёў лічыў: "Пры сапраўдным становішчы (духавенства паўночна-заходняга краю) усе спробы Ўрада зацвердзіць у гэтым краі на трывалых падставах народнае жыццё ніколі не прывядуць да пажаданых вынікаў, пакуль не будуць прыняты меры пасродкам паляпшэння побыту нашага духавенства да ўмацавання, падтрымання і пашырэнню ў краіне праваслаўя, якое адно тут можа служыць трывалаю асновай валадарства Расіі і развіцці ў рускім духу" [6, с.1]. Дараванне праваслаўных святароў узрасло амаль удвая, на працягу 1864 г. ва ўсіх беларускіх губернях былі створаны губернскія адмысловыя прысутнасці па паляпшэнні побыту праваслаўнага духавенства, якія займаліся надаваннем святароў зямельнымі ўгоддзямі і забеспячэннем іх дровамі [38, с.97]. Фінансавае становішча праваслаўнага духавенства паляпшалася за кошт кантрыбуцыі з ксяндзоў, шляхты, якіх лічылі палякамі [33, с.22]. Мураў'ёў пісаў:". храмы праваслаўныя ўсюды ўзводзяцца ў краі на. кантрыбуцыйныя і штрафные, узятыя з уладальнікаў і рымска-каталіцкага духавенства за іх крамольныя падахвочванні і маніфестацыі" [6, с.1]. Духавенству пачалі вяртаць адабраныя памешчыкамі і ксендзамі ў папярэднія гады царкоўныя землі. Для вяртання іх цэрквам і манастырам у Вільню ў 1864 г. Мураў'ёвым была заснавана адмысловая камісія, якая, засноўваючыся на сабраных дакументах, адабрала ад розных ліц незаконна, па яе меркаванні, прысвоеныя зямельныя ўчасткі, якія паступілі цяпер у валоданне Віленскага праваслаўнага духавенства. У жніўні 1864 г. па прапанове Мураў'ёва Дзяржаўная Рада дазволіла аддаць у ведзенне некаторым цэрквам прылеглыя да іх фермы і фальваркі для арганізацыі ў іх школ, у выніку чаго ў карыстанне духавенству адышла большая колькасць земляў з канфіскаваных маёнткаў польскіх памешчыкаў і ксяндзоў [38, с.97-98]. Усе гэтыя адміністрацыйныя распараджэнні стварылі цалкам дастатковае для свайго часу забеспячэнне духавенства, спынілі іх залежнасці ад вернікаў і памешчыкаў. У 60-е гг. прайшла рэформа духоўных навучальных устаноў. Паступіць у семінарыю маглі выхадцы з усіх саслоўяў праваслаўнага веравызнання. Серыя законаў 1867-1869 гг., з якіх найважныя - законы 16 красавіка (Пра склад прыходаў і кліраў) і 26 траўня 1869 г. (Аб устройстве дзяцей ліц праваслаўнага духавенства), вывела са складу духоўнага саслоўя ўсіх дамачадцаў белага духавенства, адначасова адкрыла доступ у духоўныя навучальныя ўстановы, а, такім чынам, і ў кліры, усім ахвотнікам [22, с.1]. Да канца XIX ст. практычна ўсе святары ў беларуска-літоўскіх епархіях мелі семінарскую падрыхтоўку. Для навучання дзяцей праваслаўнага духавенства ствараліся епархіяльныя вучэльні, у тым ліку і жаночыя. Выхаванню ў іх дочак праваслаўных святароў надавалася вялікая ўвага. На гэты конт мітрапаліт Семашка лічыў, што для канчатковай русіфікацыі неабходна, каб і жаночы пол духоўнага саслоўя быў выгадаваны ў духу праваслаўя і рускай народнасці, а не вучыўся ў пансіёнах для свецкіх жанчын іншай веры [25, с.127]. Дакладнымі памагатымі праваслаўнай царквы былі братэрствы. Пры Кацярыне II яны спынілі сваю дзейнасць. У другой палове XIX ст. з мэтай распаўсюду праваслаўя было вырашана зноў звярнуцца да іх. Пачатак адраджэнню братэрстваў як альтэрнатывы царкоўна-прыхадскім саветам, якія з'явіліся ў розных абласцях імперыі па ініцыятыве свецкай адміністрацыі і часта нават без узгаднення з царквой, паклаў кіеўскі мітрапаліт Арсеній. Уступіць у братэрства мог любы праваслаўны, кіраўніцтва ім ажыццяўлялася святаром. Братэрства займалася ўтрыманнем і ўпрыгожваннем храма, падтрыманнем школы і шпіталя, "пасяленнем добрых нораваў і жыцці хрысціянскага", аказвалі дапамогу збяднелым братчыкам [26, с.38]. Гэтыя арганізацыі ўрад спрабаваў выкарыстоўваць для русіфікацыі края, адмысловыя правілы пра братэрствы (21 красавіка 1864 г.) былі разработаны Галоўнай прысутнасцю сумесна з МУС і Другім аддзяленнем. У 1880 г. у Расіі існавала 63 праваслаўных братэрствы, да канца стагоддзя узнікло яшчэ 76 [25, с.84]. Частка з іх знаходзілася на тэрыторыі Беларусі (у Полацке, Віцебску, Магілёве), аднак актыўнай дзейнасці сярод вернікаў братэрствы не вялі па прычыне сваёй беднаты і слабасці. У мэтах узмацнення ўплыву праваслаўя на не праваслаўнае насельніцтва ў беларускіх губернях былі створаны місіянерскія таварыствы, галоўным у сваёй дзейнасці яны лічылі правядзенне працы сярод старавераў з мэтай пераходу іх у праваслаўе. Сцвярджэнню праваслаўных пазіцый служылі і праваслаўныя манастыры - да 1914 г. у Беларусі дзейнічалі 21 мужчынскі і 14 жаночых манастыроў. Такім чынам, у 50-е гг. XIX - пачатку XX ст. пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях значна ўмацаваліся. Павялічылася колькасць праваслаўных храмаў і вернікаў, святароў і манахаў. Узрасла матэрыяльная падтрымка царквы з боку царскіх улад, якія разглядалі яе як сваю надзейную апору. Праваслаўная царква стала найважнай часткай у механізме ажыццяўлення мэтанакіраванай патітыкі русіфікацыі Беларусі.

У адрозненне ад праваслаўнай царквы, пазіцыі якой на працягу другой паловы XIX - пачатку XX ст. значна замацаваліся, каталіцкая працягвала сграчваць свой былы ўплыў на Беларусі. Як адзначалася вышэй, пасля падаўлення паўстання 1863 г. агульнарасійскія законы ў адносінах да каталіцкага духавенства былі дапоўнены шэрагам распараджэнняў мясцовых улад: аб забароне без згоды губернатара прызначаць ксяндзоў на вышэйшыя духоўныя гіасады і законавучыцелямі (цыркуляры ад 19 і 23 студзеня 1865г.), аб забароне заштатным ксяндзам адвольнага выканання богаслужэння і выканання хрысціянскіх абрадаў (цыркуляры ад 13 сіудзеня, 27 чэрвеня 1867 г.); аб забароне ставіць на палях і дарогах крыжы і вешаць абразы без дазволу грамадзянскага начальства (цыркуляры ад 8 ліпеня 1864 г. і 19 верасня 1867 г.); аб забароне карыстацца польскай мовай у афіцыйнай перапісцы, у дзяржаўных установах, грамадскіх месцах (цыркуляры ад 12 лютага, 24 сакавіка 1864 г., 3 чэрвеня 1868г.); аб забароне распаўсюджвання польскай пісьменнасці і падручнікаў на польскай мове сярод праваслаўнага насельніцтва (цыркуляры ад 1 студзеня 1864 г., 24 жніўня 1866г., 2 сіудзеня 1869 г.). Гэтыя меры дапаўняліся, як ужо адзначалася, закрыццём касцёлаў і кляштараў і пераўтварэннем іх у праваслаўныя храмы, высылкай ксяндзоў, якія ўдзельнічалі ў паўстанні, і г. д. [22, с.1]

Акрамя абмежаванняў адміністрацыйна-прымусовага характару супраць каталіцкай царквы выкарыстоўваліся і іншыя меры барацьбы. У мэтах паслаблення ўплыву каталіцкіх святароў на беларускі народ быў распрацаваны план "распалячання касцёла”. Сутнасць яго заключалася ў тым, каб увесці ў каталіцкіх касцёлах беларускіх губерняў рускую мову замест польскай у дадатковыя набажэнствы і казанні.

У рускім грамадстве разгарэліся спрэчкі: дазволіць беларусам і надалей карыстацца ў касцёлах польскай мовай ці ўвесці мову рускую (аб беларускай мове гаворкі на той час не было). Прыхільнікі абедзвюх канцэпцый імкнуліся абгрунтаваць свой пункт погляду. Тья, хто лічыў, што касцёл павінен заставацца польскамоўным (сярод іх М. Каяловіч, І. Аксакаў, праўда, у далейшым апошні змяніў свае погляды), гаварылі: увядзенне ў касцёл рускай мовы механічна зробіць раўнапраўным становішча каталіцтва і палякаў з праваслаўнымі. А гэта зусім не будзе спрыяць праваслаўю і русізму ў краі. Прыхільнікі распалячання касцёла (М. Каткоў, П. Бацюшкаў і інш.) сцвярджалі: беларусы - тэта тыя ж рускія і іх трэба абараніць ад паланізацыі і паступова русіфікаваць, каб у хуткім часе схіліць у праваслаўе.

У 1867 г. у Рымска-каталіцкую духоўную калегію быў накіраваны ўрадавы зварот з просьбай выказацца па пытанні ўвядзення ў касцёле рускай мовы.7 чэрвеня 1868 г. Міністэрства ўнутраных спраў атрымала адказ. У 1869 г. выйшаў "высачайшы" дазвол карыстацца ў касцёле рускай мовай. Царскі дазвол быў успрыняты, зразумела, як загад. Гістарычныя дакументы сведчаць: механізм увядзення рускай мовы ў касцёл быў прымусовы. Кіраўніцтву рымска-каталіцкіх епархій былі накіраваны лісты пад грыфам "сакрэтна”. У іх прадпісвалася давесці (пад распіску) праз візітатараў змест царскага ўказа да кожнай парафіі. Разам з распіскамі ксяндзоў аб тым, што яны азнаёміліся з указам, у гістарычных дакументах захаваўся і спіс, які сведчыць, што меркавалася ўвесці рускую мову ва ўсе парафіі Віленскай епархіі, за выключэннем тых, дзе мясцовыя жыхары размаўлялі па-літоўску.

Па меры таго, як дзейнасць прыхільнікаў ідэі русіфікацыі касцёла станавілася больш актыўнай, расло і супрацьдзеянне з боку тых ксяндзоў, што не падтрымлівалі яе.

Адной з мер, накіраваных на змяншэнне ўплыву каталіцкай царквы на мясцовае насельніцтва, было закрыццё школ пры касцёлах. Згубіўшы магчымасць займацца адукацыяй народа, каталіцкія ксяндзы забаранялі сваім вернікам адпраўляць дзяцей у царкоўна-прыходскія школы праваслаўнага духоўнага ведамства. У 1902 г. Віленскі рымска-каталіцкі епіскап звярнуўся да каталіцкага духавенства сваёй епархіі са спецыяльным цыркулярам, якім заклікаў духоўных асоб івернікаў "словам і справай" абараняць святую веру ад царкоўна-прыходскіх школ і школ граматы. "Школы гэтыя, - адзначалася ў дакуменце, - варожыя каталіцкай веры, і па сваіх мэтах і праграмах выхоўваюць погляд на каталікоў як на ворагаў дзяржаўнасці”. Тым не менш нейкая частка сялян-каталікоў аддавала сваіх дзяцей вучыцца ў праваслаўныя царкоўныя школы. Так, у 1894 г. у Мінскай губерні сярод вучняў царкоўна-прыходскіх школ і школ граматы дзеці каталікоў складалі 2,1 % [12. с.57].

Канфесіянальная палітыка царскага ўрада, пераходы вернікаў з каталіцтва ў праваслаўе, якія назіраліся на працягу 60 - 90-х гг. XIX ст., садзейнічалі таму, што доля каталікоў у агульнай колькасці насельніцтва змяншалася, няглядзячы на іх абсалютны рост. Гэты працэс назіраўся ва ўсіх беларускіх губернях. Так, на пачатку 60-х гг. у Віленскай губерні пражьшала 607 459 чал. каталіцкага веравызнання, што складала 74,1 % ад агульнай колькасці насельніцтва. У Гродзенскай губерні гэтыя лічбы складалі 273 121 (30,5 %) чал., у Магілёўскай - 43 013 (4,66 %), у Віцебскай - 230 193 (29,1 %), у Мінскай - 179 398 (18,1 %) чал. У 1897 г. колькасць каталіцкіх вернікаў у Віленскай губерні павялічылася да 935 847 чал., але іх доля ў агульнай колькасці насельніцтва губерні знізілася да 58,8 % (па беларускіх паветах гэтыя лічбы адпаведна склалі 393,2 тыс. чал. і 46,1 %). У Віцебскай губерні пражывала 357 309 каталікоў, або 23,99 % ад агульнай колькасці насельніцтва (па беларускіх паветах - 65,9 тыс. чал., або 9,6 %); у Гродзенскай - 386 519 чал., або 24,1 % (па беларускіх паветах - 152,5 тыс. чал. і 13,6 %); у Мінскай - 217 959 чал., або 10,1 %, у Магілёўскай - 50 159 чал., або 2,9%.