У Варшаве ў гэты час пабудавана царква св.Александра (1818-1825, архітэктар Айгнер), ратонда з двума порцікамі. Некалькі невялікіх цэркваў было пабудавана па праектах Айгнер.

У тыя ж гады можна заўважыць пранікненне новых плыняў у творчасці Варшаўскага архітэктара Эфраіма Шрегера, у прыватнасці ў распрацаваных ім на мяжы 1761-1762 гадоў праекта фасада касцёла Кармелітаў босых на вуліцы Кракаўскае Предмистя ў Варшаве Гэта даволі цікавы індывідуальны твор у якім вельмі арыгінальным чынам звязаны барока элементы з класіцыстычная. Мяркуючы па іншых творах Шрегер, распрацоўваючы свае праекты выкарыстаў розныя французскія гравіраваныя выданні, у прыватнасці Architekture Frangaise Н.Ф.Бладаля і Reaieil d'arditecture К.Ф.Хейффоржа. У фасадзе касцёла можна знайсці і рэха стылю Рафаэля, як у палацах на пляцы Згоды ў Парыжы, але гэты фасад цалкам творчым, выбітным і быць цікавым прыкладам ўзнікнення ў Польшчы ў пачатку стагоддзя асветы класіцыстычная стылю.

Ў 1761 годзе, пасля вялікага пажару гньозненського кафедральнага сабора, Шрегер пачаў работы па яго ўсталёўцы. Прадугледжваліся: тынкавы дэкор фасада, "аднаўленне" карнізаў і пышнае афармленне фасада і вежаў "на густы цяперашняга стагоддзя". В1760 годзе было завершана будаўніцтва па праекце Шрегера вялікага алтара з апрацаванай мармурам каланадай, класіцыстычная па архітэктуры.

Выдатным творам авангарднай архітэктуры можа быць і касцёл Скернавице, пабудаваны па праекце Шрегера; ратонда з купалам і колцавымі гарызантальнымі ўчасткамі паміж шматбаковымі блокамі завершанымі паміж фасадам і вежай. Авангардная працягу васьмідзесятых гадоў заўважаецца ў творчасці яшчэ аднаго архітэктара, а гэта Ян Хрысціян Камзетцер, у яго праектах надмагільнага склепа Панятоўскім (1784 г.) і ў фасадзе касцёла ў Петрикозах (1791 г.) складзенага з геаметрычных масіваў.

Яшчэ адным прыкладам адданасці да архітэктурным ідэалаў эпохі Асветы можа быць тып класіцыстычная, бяспечваецца храма. Пачатак будаўніцтва гэтага роду храмаў паклалі: Цуг ў праекце Евангельскага сабора ў Варшаве, затым у паветаў, у выдатным праекце касцёла Опатшности (Божага). Будынак гэтага храма, якая будавалася па зацверджанаму праекту Кубіцкі, павінна была быць манументальным, центричной збудаваннем, перакрытай купалам. Актуальныя ідэі ў архітэктуры эпохі Асветы Петэр Айгнер ўвасобіў у праектах двух храмаў. Першы касцёл у выглядзе ратонды, перакрытай плоскім купалам, з Карынфскім порцікам з шасцю калонамі, Айгнер пабудаваў у 1800 годзе ў Пулавы. Гэты касцёл насіў тады характар сямейнага склепа роду Чарторизьких.

Апошнім перад выездам з Польшчы творам Айгнер быў праект касцёла св.Александра, пабудаванага ў Варшаве ў 1818-1825 гадах у выглядзе ратонды з двума раўнацэннымі фасадамі: адзін з боку ўваходу і другі з боку пресбитерию. Інтэр'еры гэтага касцёла насілі характар мініяцюры рымскага Пантэона. Досыць відавочна, што Айгнер ўзяў для ўзору свайго праекта храм Божага, распрацаваны 30 гадоў таму Кубіцкі. Вось толькі палітычны сэнс імкненняў забудоўшчыкаў быў зусім іншым. Касцёл Божага павінен быў увекавечыць памяць аб патрыятычнай рэформу, ажыццёўленую з мэтай замацавання незалежнасці краіны, а касцёл 1818-1825 гадоў будаваўся ў гонар ўезду ў Варшаву цара Аляксандра I пасля падставы Каралеўства Польскага.

03/03 Кампазіцыйныя і стылістычныя асаблівасці ландшафтнай архітэктуры

Развіццё класіцыстычная архітэктуры першапачаткова кантраляваўся тэарэтычнымі распрацоўкамі і мастацкай практыкай разбіўкі пейзажных паркаў ангельскага тыпу. Гэтая новая, творчая плынь у паркавым мастацтве, зусім не падобная тэорыі класіцызму, а наадварот супрацьстаяла яму, паколькі ў планаванні паркаў прапаноўваліся нерэгулярныя, асіметрычныя сістэмы, якія пераймалі прыродзе, а сістэмы сіметрычныя, якія супярэчылі прыродзе, адсоўваліся. Пейзажны парк павінен быў адпавядаць натуры ва ўсіх яе выдатных нерэгулярных праявах, павінен быць маляўнічым, а не ўпарадкаваны лінейным. Гэта азначае, што саджаць дрэвы трэба было па прамой лініі, але і стрыгчы іх нельга, то нельга было прытрымлівацца узораў класічных паркаў Ленотра, выбітным прыкладам якіх быў парк у Версалі. Але прызнавалася, што чалавек павінен нейкім чынам арганізаваць натуру, што павінна было выяўляцца ў планіроўцы паркаў. Таму пейзажныя (ландшафтныя) паркі дзяліліся на спакойныя, прыгожыя, потым на меланхалічныя - якія прадстаўлялі дзікую, цікавую прыроду, якая выклікала раптоўныя эмоцыі. Лічылася, што паркі павінны планавацца так, каб знаходжанне ў іх выклікала розныя пачуцці - велічы, страху, ці наадварот - годна і пидвищенности. Паркі павінны прикрашуватися аб'ектамі патрыятычнага і гуманітарнага характару, павінны прысвячацца людзям і выбітным падзеям, каб паркі не вылучаліся з іх асяроддзя не трэба было іх агароджваць платамі, а толькі толькі атачаць равамі.

Калі ў архітэктуры эпохі Асветы галоўным матывам стылізацыі былі плыні класіцызму з іх лінейнай ўпарадкаванай сістэмай, то ў паркавым мастацтве мастацкае бачанне звярталася да прыгажосцям прыроднага пейзажу. У планіроўцы парку пераважала пачуццё, а не халодны розум, таму ў задумах праектаў пейзажных паркаў пераважаюць сентыментальныя і дороманськи плыні ў філасофіі, літаратуры і мастацкай культуры.

У тую эпоху сентыменталізм суіснаваў з класіцызму ў творах асобных пісьменнікаў, мастакоў і ў густах мецэнатаў. Адначасова і паралельна універсальна-рацыянальнай плыні развівалася супрацьлеглая ёй і дапаўняльная працягу сентыменталізм, якія звярталіся да прыроды, да пачуццяў, якія ўсхвалялі прастату, пяшчота сельскай ідыліі, супраць панавання халоднага розуму.

Тэматыка і матывы творчасці сентыменталізм з'яўляліся ў літаратуры, музыцы, жывапісу, у архітэктурнай кампаноўцы паркаў, дзе, у прыватнасці, гэтыя тэндэнцыі адбіліся ў надпісах і ў сімвалічных назвах. Рацыяналізм і сентыменталізм былі адначасовымі і рознымі адзін ад аднаго ідэйнымі плынямі эпохі Асветы, у прыватнасці іх нельга падзяліць, паколькі яны былі цесна звязаныя паміж сабой, як у розумах людзей, так і ў іх творах. Класіцыстычная палац і пейзажны парк складаюць адно цэлае і іх можна лічыць двума рознымі, выпадкова звязанымі адзін з адным часткамі.

Першая польская кніга, прысвечаная ангельскай паркавым мастацтве, напісаная Аўгустам Мошинским, з'явілася ў 1774 годзе. З датаванага 17 студзеня 1774 прысвячэнне кнігі Ставниславу Аўгусту можна меркаваць, што аўтар кнігі пісаў яе з думкай аб Лазенки, калі кароль у 1772 годзе спыніў перабудову Уяздивського замка, пачаў работы па стварэнню Уяздивського звярынца і сваёй летняй рэзідэнцыі. Варта адзначыць, што праца Мошинского вялікі ўплыў на развіццё ландшафтнага паркавага мастацтва ў Польшчы. Няма сумненняў, што аўтар спрабаваў выдаць сваю працу вялікім накладам, таму лічыў яе не толькі выразам приклонення перад каралём і жаданнем прымусіць караля прымяніць новыя прынцыпы праектавання паркаў у Лазенках. У прысвячэнні ён выказаў упэўненасць у тым, што яго дадзеныя аб англійскай паркавае мастацтва дазваляе ўдасканаліць гэтую вобласць чалавечай дзейнасці ў Польшчы.

Праца Мошинского, распрацаваная на аснове французскага выдання 1771 вельмі папулярнай кнігі Томаса Уэтли аб ландшафтныя паркі, выдадзенай у мінулым годзе, важная для нас не толькі таму, што была першым польскім трактатам аб пейзажны парк, але і таму, што аўтар здолеў выкарыстаць англійская тэкст ў польскіх асаблівасцяў і тым самым вылучыць ўзор польскага варыянту ангельскай парку. Мошинский пісаў: "... тыя, хто захоча даць вытанчанасці садзе, упарадкаваць яго ў англійскай гусце ў натуральны спосаб, павінны адшукаць сярэдзіну, якая ў некаторай ступені абмяжуе ідэі ангельцаў, не без падстаў ацэньваюць намі як вельмі далёка ідучыя па сваёй нерэгулярна і прыняць для нашых садоў зручны нам звычай або неабходнасць ". [16, з.38]

Мошинский пачынае сваю працу з разгляду канкрэтных польскіх паркавых рашэнняў. Ён піша, што памеры Варшавы не вельмі прыдатныя для разбіўкі ландшафтных паркаў, паколькі ставяцца да раўнінных і аднародных тэрыторый. І толькі толькі ўладальнікі участкаў размешчаных на вислинський строме, маюць тэрыторыю, якая спрыяе разбіўцы паркаў у англійскай гусце. Па гэтай прычыне, а таксама таму, што на варшаўскай вислинський строме былі размешчаныя шматлікія палацавыя рэзідэнцыі, Мошинский распрацаваў праект пейзажнага парку, частка якога разбіта наверсе скалы, а частка ніжэй, куды лёгка падвесці ручаі.

Нягледзячы, на тое, што кароль быў знаёмы з зменамі, якія адбываліся ў англійскай паркавым справе, ён не пагадзіўся ўвесці ў сябе прапановы Мошинского. У час знаходжання У 1753 годзе ў Англіі, ён пазнаёміўся з паркам у СТАА, які карыстаўся вялікай папулярнасцю, і на працягу некалькіх дзесяткаў гадоў служыў прыкладам, які ілюстраваў развіццё новых павеваў у паркавай справе. З часоў пераходу Лазенкивського парку ў рукі караля, парк развіваўся па традыцыйных узораў і гэтая тэндэнцыя не змянілася таксама і ў перыяд узмацнення работ ў 1774 годзе.

Новыя матывы з'явіліся толькі толькі ў 1775-1779 гадах, калі праектнымі работамі заняўся Камзетцер і потым калі будавалі масткі, вароты і кітайскія галерэі ў распаўсюджаных тады ў Еўропе формах, па ўзорах ілюстраванага выдання Уільяма Чеймберса. У Лазенках былі жылыя павільёны, забаўляльныя, гаспадарчыя і абслугоўвалі аб'екты. Не было штучных руін, альтанак, старажытных храмаў, сялянскіх хатак з раскошнымі інтэр'ерамі, адсутнічалі сентыментальныя помнікі. З цягам часу Лазенки сталі набываць рысы ангельскага парку. На палянах саджалі рэдкія дрэвы, стваралі маляўнічыя віды, ўводзілі сіметрычныя вуглі, праектавалі і ўсталёўвалі нерэгулярнай формы возера. Карэнныя змены пачаліся з 1784, калі была запланаваная значная перабудова Палаца на востраве. Тады пачалося і вялікая перапланіроўку парку і часткова, быў распрацаваны праект "Partie a I'anglaise", г.зн. частка парку ў англійскай гусце. У наступныя гады ўвесь парк набыў такога характару. Работамі па планаванні парка кіраваў тады Ян Хрысціян Шух, які скончыў навучанне ў Дрэздэне, Галандыі, Англіі і Францыі, ў 1775 годзе прыехаў у Польшчу і працаваў спачатку ў жонкі маршала Ізабелы Любамірскіх у Мокотув. У 1779 годзе па замове Міхаіла Вандомина Мнишеха разбіў англійская парк у Демблини, а ў 1791 годзе заняў пасаду інтэнданта каралеўскіх паркаў у Варшаве.

Праца Мошинского надрукавана не была, але тэзісы і рэкамендацыі, якія знаходзіліся ў ёй, знайшлі распаўсюджванне ў іншай форме. Гэта адбылося дзякуючы Шымону, Багуміла Цуге, які распрацаваў планы, якія ілюстравалі становішча Мошинского і прыклаў іх да тэксту яго працы. Думаецца, што не Мошинский увёў Цуга ў істотнасьць ландшафтнага парку. Варта хутчэй лічыць, што ўжо сформольовани густы архітэктара заахвоцілі Мошинского прапанаваць Цуге супрацоўнічаць з ім. У прыватнасці, новыя павевы ў планаванні паркаў з'явіліся адначасова ў розных месцах. У 1771-1772 гадах Цуг знаходзіўся за мяжой і магчыма падчас падарожжа яму была прадастаўлена магчымасць бліжэй пазнаёміцца з модай маляўнічых, зусім не рэгулярных паркаў, а так Цуг валодаў вялікім талентам, усім цікавіўся, гэта адразу ж адбілася на яго творчасці. У артыкуле аб Варшаўскія і пидваршавськи паркі, змешчанай у томе, які выйшаў ў 1784 годзе Theorie der Gartenkunst Гиршфельда, апісваючы Павонзкі, Цуг спасылаецца на яшчэ адна крыніца новых канцэпцый, а гэта на ролю Ізабелы Чарторизькои ў справе афармлення пейзажнага парку ў яе палаца і напісаў : "Паездка ў Англію дапамагла Гэтай Спадарыні знайсці поўныя густу ідэі; вярнуўшыся на радзіму, яна іх ажыццявіў". [16, с.40]. Вядома, не толькі Чарторизьку, але і многіх іншых магнатаў прываджвае не толькі агульныя задумы ўстанаўлення паркаў, але і часцяком іх праекты, якія тычыліся ўстанаўлення асобных паркавых элементаў.

Няма сумневу, што ў справе распаўсюджвання ідэй пейзажных паркаў, вялікую ролю адыгралі ўзоры, паказаныя на гравюрах розных выданняў, напрыклад вядомага ў Польшчы часопіса Reaieil des jar dins anglo-chinois, які выходзіў у Парыжы ў 1776-1788 гадах, а таксама вельмі багата ілюстраваныя выданне Уільяма Чеймберcа.

Першыя пейзажныя паркі ў Варшаве з'явіліся ў пачатку семидисятих гадоў. Да іх адносяцца: Солец князя падкаморыя Казимета Панятоўскага, Павонзкі Чарторизьких, затым паркі таго ж князя падкаморыя Ксионженце і на суседняй Гури, княгіні Любамірскіх у Мокотув, Фрыдэрыка, Алаіза брюле ў Млоцинах, біскупа пазней прымаса Міхала Панятоўскага ў яблыні, жонкі гетмана Аляксандры Агінскага ў Александрыі ў Седлец і нарэшце Хелены Радзівіл у Аркадзі ў Неборуве. У напісанай ў 1784 годзе артыкула, Цуг падкрэсліў, што першым паркам, аформленых у ангельскім стылі ў Польшчы быў Солец (разбіты каля 1772). Парк у Аркадзі заснаваны ў 1778 годзе, у прыватнасці ён переоформлювався і развіваўся на працягу многіх гадоў. Усе гэтыя паркі, як багото іншых, звязаных з цугам. У праектах Цуга паркі планаваліся па прынцыпе пейзажных з нерэгулярнай сістэмай дарожак, у гэтых парках проложувалися штучныя ручаі, расліны садилися свабоднымі групамі, ўсталёўваліся пагоркі, паляны з групамі дрэў і хмызнякоў, каскады, азёры з тровков, чыстыя азёры з нерэгулярны берагамі, масткі розных формаў , штучныя перашкоды, якія складаюцца з валуноў. Незвычайная вынаходлівасць Цуга ў выкарыстанні прыродных сродкаў ўчастка, на якім разбіваліся паркі, спрыяла праектаванню планаванню пейзажных паркаў і адукацыі ў іх перспектыў і жывапісных архітэктурна - раслінных сістэм.

Паркі, якія праектаваў Цуг ў сямідзесятых і васьмідзесятых гадах, калі ўзнікалі яго паркавыя кампазіцыі, якія валодаюць незвычайным багаццем і разнастайнасцю архітэктурных і дэкаратыўных матываў. Цуг занадта выкарыстаў антычныя матывы - у храмах і развалінах храмаў, амфітэатр і рымскіх цырках, развалінах трыумфальных арак і акведука; ў афармленні паркаў Цуг выкарыстаў таксама разваліны каланад, асобныя калоны іх групы, пабітыя калоны, аркады, аглядныя моноптер, экседры, антычныя алтары, вазы, рымскія саркафагы і магілы, матывы з катакомбаў, егіпецкія матывы. Часам у павільёнах, пабудаваных па антычных узораў, ўсталёўваліся ў якасці паркавых дэкарацый, арыгінальныя старадаўнія статуі і помнікі, у тым ліку і рэнесансныя, але бывалі і сярэднявечныя. Да гэтага дэкарацый дадаваліся павільёны арыентальнага тыпу - кітайскія альтанкі, масткі, кіёскі, нават быў кітайскі куратнік, а таксама турэцкія - мінарэты, дом імама, у якім размясцілася кухня, і нават "індыйскі" вігвам. У неагатычным духу будаваліся жылыя павільёны, мініяцюры сярэднявечных замкаў, костеликы з вежамі, асобныя вежы, часткова змяшчалі галубятню. І нарэшце, з дрэва або каменя ўзводзіліся сялянскія або рыбацкія хаткі, галандскія домікі, малочныя фермы, домікі кветнікаў, карчмы, карчмы, пастаялыя двары. Акрамя таго, Цуг праектаваў будаўніцтва ў парках оранжирей і цяпліц, а таксама птушнікаў. Ён з асалодай выкарыстаў асіметрычныя кампазіцыі, кантрасныя матывы і ствараў кангламераты розных формаў. У эпоху Асветніцтва ў Польшчы, Цуг быў галоўным майстрам у справе праектавання пейзажных паркаў.

Другая чарга развіцця пейзажных паркаў у Польшчы звязана ўжо не з Варшавай, а з маёнткам Чарторизьких Пулавы. Тут новыя элементы ў ранейшым класічным парку былі ўведзеныя каля 1775 разам з усталёўкай Повонзок. Тады там была разбіта "дзікая променад" з пераблытала сістэмы дарожак сярод дрэў, але гэта быў усё ж ўчастак рэгулярнага, геаметрычнага парку. І толькі толькі ў 1786 годзе, калі Пулавы сталі пастаяннай рэзідэнцыяй, Ізабелы Чарторизькои, яна прыняла карэннае пераафармлення парку, падаючы адзіную кампаноўку. Пры пераафармленні парку падаваўся ландшафтна - сентыментальны характар, а затым - працы праводзіліся да 1830 года - рамантычны. Пасля таго, як падчас Костюшкивського паўстання 1794 года Павонзкі былі разбураны, а Польшча страціла незалежнасць, Пулаўскім парк стаў галоўным цэнтрам мастацкай зацікаўленасці Чарторизькои і набыў новага ідэйнага зместу - павінен быў адлюстроўваць пачуцці патрыятызму і прыхільнасці да традыцый радзімы. Але парк быў ажыўлены кітайскай альтанкай, рыбацкай хаткай, будан на беразе ручая, оранжеререею, рымскімі варотамі ў выглядзе Трыўмфальнай аркі, лесвіцай ангельскага тыпу, скульптурнай групай "Танкред і Клоринда", а на Кемпа, за вислинською водмеллю пабудаваны "голендерня" і сельскія домікі

Высновы

У дадзенай рабоце асветлены, што на развіццё архітэктуры Польшчы пазначанага перыяду мелі значны ўплыў і іншыя тэндэнцыі, якія паралельна з імі развіваліся і былі менш залежныя ад прыдворнай палітыкі. Гэта было мастацтва, ідэйна звязана з прагрэсіўнай партыяй рэформ, блізкая па сваіх мастацкімі ідэаламі рэвалюцыйнага класіцызму Давіда. Нарэшце сваю ролю гулялі раскіданыя па краіне магнатаў сядзібы, якія прываблівалі часам вялікіх майстроў.

У польскім дойлідстве шырока развіваюцца рацыяналістычны і гуманістычныя ідэі, якія характерезують рэзкі пераход ад барока да класіцызму, які адбываецца ў 1760-1770-я гады. З гэтага часу вядучае месца ў польскай архітэктуры займаюць польскія і каланізаваны майстры замежнага паходжання. Вялікі ўплыў мела французская архітэктура таго часу на Асамблею рашэнні і ва ўжыванні антычных узораў.

Найбольш цікавымі творамі польскага класіцызму ХVИIИ стагоддзя з'яўляецца шматлікія пабудовы ў загарадных сядзібах польскай шляхты. Змяненні, часцей з вялікімі садова-паркавымі будынкамі, яны праяўляюць вялікую майстэрства польскіх архітэктараў ў стварэнні ансамбля і глыбокае палітычнае пачуццё прыроды.

Адным з лепшых узораў загараднай пабудовы гэтага часу з'яўляецца створаны Ш.Б. Цугам палац ў падваршаўскім каля Варшавы. Гэта невялікае двухпавярховы будынак з невялікім купалам і паўкруглым порцікам садовага фасада зачароўвае бездакорнай гармоніяй формаў, далікатнай вытанчанасцю выгляду.

Вялікім майстрам польскага класіцызму быў Даменік Мерлін, італьянец, які з 1750 года жыў і працаваў у Польшчы. У яго лепшых твораў ставіцца палац і шэраг паркавых павільёнаў ў Лазенках ў Варшаве.

Будаўніцтва ў Лазенках ў Варшаве было прынята апошнім каралём Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У задуменнасці палаца, нібы вырастае з воднай паверхні возера, расчынілася характэрна для ранняга класіцызму дасягненні ў вытанчанай прастаты і стрыманай інтымнасці.

Невялікая па памерах, сціплая па архітэктурнымі формамі будынак палаца адрозніваецца высакароднасцю прапорцый, разнастайнасцю і вынаходлівасцю ў выкарыстанні самых простых і традыцыйных кампанентаў класічнай архітэктуры. Асабліва добры паўднёвы фасад, які вылучаецца багатсвом прасторавага рашэння. Двухпавярховы аб'ём будынка тут упрыгожаны невялікім прамавугольным блокам Бельведэр, прарэзанай паўкруглым акном. Сярэдняя частка фасада значна выступае наперад, і ў цэнтры гэты выступ вырашана ў выглядзе четырехколонным лоджыі. Гэтая лоджыя знаходзіць водгук у адкрытых аднапавярховых галерэях, якія далучаюцца да бакавых баках палаца. Усё гэта ў спалучэнні з роўнай паверхняй вады, зелянінай парку мае непаўторнае ўражанне.

Інтэр'еры палаца выкананы з такім жа непаўторным густам. Для іх характэрна такая ж яснасць і высакароднасць формаў, як у вонкавым выглядзе будынка. У іх выкананні прымаў удзел разам з Мерлін Ян Хрыстафор Камзетцер, нямецкі майстар, які яшчэ маладым прыехаў у Польшчу і стаў тут адным з галоўных архітэктараў.

Выдатнымі майстрамі архітэктурнага інтэр'еру, паказалі сябе Мерлін і Камзетцер ў новай аздабленні шэрагу залаў Каралеўскага палаца ў Варшаве, якая адбылася ў 1770-1780-х гадах. Тут выявілася здольнасць і многіх польскіх дэкаратараў.

Спіс выкарыстанай літаратуры

Банфи А. Філасофія мастацтва. - М.: сов. энцикл., 1989. - 102 с.

Виппер Б.Р. Уводзіны ў гістарычнае вывучэнне мастацтва. - М.: сов. энцикл., 1995. - 381 с.

Уласаў В.Г. Стылі ў мастацтве. Слоўнік. З. "Кольна" Санкт-Пецярбург. 1995. - 671 с.

Усеагульная гісторыя архітэктуры: У 12 т. / Выд. літар. па будуе. - М., 1969. Том VII. - 620 с.

Захватовічаў Я. Архітэктура Польшчы XVII - пачатку ХIХ ст. - М.: сов. энцикл., 1978. -178 С.

Каплун А.І. Стыль і архітэктура. - М.: сов. энцикл., 1985. - 98 с.

Кароткая мастацкая энцыклапедыя. І-ць краін і народаў свету. Т.З. - І-ва. "Сов.энцикл" - М., 1971. - 786 с.

Крипьякевич І. Сусветная гісторыя: У 3 кн. Кн.2. - М., 1995. - 424 с., Іл,

Кшижановський Л. Гданьск. - Л.: Мастацтва, 1980. - 272 с.

Ляўчук Л. Гісторыя сусветнай культуры. - М., 1994. - 195 с.

Лисаковський І.В. Мастацтва ў паняццях і тэрмінах. Слоўнік-даведнік. - М., 1995 - 787 с.

Лорентц С. і Роттермунд А. Класіцызм у Польшчы. Выд. Аркады. - Варшава, 1984. 58 с., Мал.

Лосеў А.Ф. Праблема мастацкага стылю. - М., 1994. - 155 с.

Медерский Л.А. Гданьск [Нарыс]. Л., 1974. - 87 с.

Молева Н.М. Варшава. - М.: Мастацтва, 1973. - 192 с.

Мастацтвазнаўства: Кароткі тлумачальны слоўнік / Рэд. Ничкало С.А. - М., 1999. - 208 с.

Роттермунд А. Каралеўскі замак у Варшаве - Варшава: Аркады, 1993. - 110 с.

Саверенская Т.Ф. Заходнееўрапейскай горадабудаўніцтва XVII - ХIХ стагоддзяў. - М.: Стройиздат 1987. - 190 с.

Станкевіч Я. Шермер Б. Гданьск. Пейзаж і архітэктура. - Варшава: Аркады, 1972. - 77 с.

Станькава Я. Пехарь І. Тысячагадовае развіццё архітэктуры. - М.: Стройиздат, 1984 - 296 с.

Стары горад і Каралеўскі замак у Варшаве. - Варшава: Аркады, 1988. - 197 с.

Ткачова В.М. Гісторыя архітэктуры. М.: Вышэйшая школа, 1987. - 272 с.

Устюгова Е.Н. Стыль як з'ява культуры. - М., 1994. - 108 с.

Хол Дж. Слоўнік сюжэтаў і знакаў у мастацтве. - М.: Вышэйшая школа, 1997 - 225С.

Хросцицкий Ю.А., Ю.А. Роттермунд А. Архітэктурны атлас Варшавы. - Варшава: Аркады, 1978. - 256 с.

Чорны А.І., Чорны В. Гісторыя паўднёвых і заходніх славян у 3-х частках. Часткі I, II, III (ад старажытных часоў да канца ХХ ст.). - Ровенскі інстытут славяназнаўстве Кіеўскага славянскага універсітэта. - Роўна, 1999. - 444 с.

Chodуnьski A. R. Malbork. Wуdawn. Arkadу. Warszawa., 1982. - 43 s.

Janusz Kuczyn'ski, Alojzy Obozny. Paіas w Kielcach. Przewodnik. - Krako'w, 1981. - 109 s.

Zamek Kro'lewski w Warszawie. Dzieіa Marcella Bacciarellego. - Warszawa. 1987. - 235 s.

Kazimiers Nowacki. Architektura krakowskich teatro'w. - Wydawnictuo literackie, Krakow, 1982. - 569 s.

Kozakiewiczowa H. Renesans w Polsce. Santi Gucci. Architekt i rzeїdiarz. Arkady. - Warszawa, 1983. - 40 s.

Kozakiewiczowa H. Renesans w Polsce. Kaplica Zygmuntowska. Arkady. - Warszawa, 1983. - 40 s.

Krako'w. Swiatowe dziedzictwo kultury. - Krakow, 1982. - 15 s.

Maria Borowiejska - Birkenmajerowa. Barbakan Prokowski. Wydawnictwo literackie - Krako'w, 1979. - 208 s.

Maria I Kwiatkowska. Ko'scio'і Ewangelco-augsburski. Pan'stwowe wydaunictwo Naukowe. - Warszawa, 1982. - 236 s.

Michaі Roїek. Kro'lewska katedra na Wcwelu. Wydawnictwo interpress - Warszawa, 1981 - 180 s.

Miіobedzri A. Zarys dziejo'w architektury w Polsce. - Warszawa, 1968. - 368 s.

Stanisіaw Lorentz. Paіac Prymasowski. - Warszawa, 1982 - 180 s.

Sztuka XIX wieku w Polsce. - Warszawa, 1979. - 285 s.

Tomasz Grygiel. Paіac Maіachowskich i dom Roeslera. - Warszawa, 1982. - 124 s.

Спіс ілюстрацый

Варшава. Каралеўскі замак. Тронную залу, 1780 - 1785 рр.