Іслам і выхавання

2

План

1. Азначэнне выхавання як педагагічнай дэфініцыі, яго агульнай ролі ў гісторыі. Спецыфіка ісламскага выхавання.

2. Узнікненне перадумоў ісламскага выхавання, назапашванне першапачатковых ведаў у сферы педагогікі.

3. Агляд агульнага становішча педагачнай навукі, і развіццё выхаваўчых ведаў у ісламскіх дзяржавах пасля 750 года па Р.Х.:

- філасофска-вальнадумныя версіі;

- суфісцкі кірунак паводле трактату «Улюбёны сэрцаў» А. Наваі.

4. Выхаваўчая практыка іслама.

5. Вынікі і гістарычная роля ісламскага выхвання ў сусветнай педагогіцы.

Спіс скарыстанай літаратуры

1. Выхаванне - паняцце, што адлюстроўвае мэтанакіраваны працэс фармавання асобы пры дапамозе спецыяльна арганізаваных педагагічных уздзеянняў адпаведна з вызначаным сацыяльна-педагагічным ідэалам.

Гэтая дэфініцыя мае тры істотныя прыкметы:

ь мэтанкіраванасць, наяўнасць якогасці узору, сацыяльна-культурнага арыенціра, ідэала;

ь адпаведнасць хода працэса выхавання сацыяльна-культурным каштоўнасцям як дасягненням гістарычнага развіцця чалавецтва;

ь наяўнасць пэўнай сістэмы выхваўчых уздзеянняў і уплываў.

Добра арганізаванае выхаванне стварае перадумовы для фарміравання здольнасці чалавека да самавыхавання - калі выхаванец вызваляецца ад залежнасці ад выхавацеляў.

Няма сумніву, што без ведаў аб тым, як развівалася тэорыя і практыка выхавання падрастаючых пакаленняў у мінулым, немажліва навукова абгрунтаванае вырашэнне пытанняў сучаснага выхавання.

Бясспрэчнасць сувязі навуковых дысцыплінаў гісторыі і педагогікі дае неабходнасць улічваць іх узаемную важнасць для вывучэння як мінулых падзеяў (бо і тагачасных дзеячоў таксама нечаму вучылі і яны хоць часткова карысталіся атрыманымі ведамі), так і для прагназавання будучых шляхоў развіцця чалавецтва і ўдасканальвання метадаў выхавання і навучання новых пакаленняў.

Асаблівасці выхавання маюць сваю спецыфіку ў кожным геаграфічным рэгіёне і тым больш у кожным гістарычным перыядзе. Можна сцвярджаць, што выхаванцаў рыхтуюць да жыцця ў рэаліях свайго краю і часу. Таму спасылацца на каштоўнасці свайго часу як базавыя каштоўнасці чалавецтва ва ўсе часы будзе прынамсі не да месца. Для прыкладу назавем суворае выхаванне спартанцаў і мяккія метады афінянаў. Прытым, што гэтыя дзве сістэмы існавалі ў адну эпоху і ў адным кутку зямнога шара. А калі мы кажам пра патрэбы чалавецтва ў цэлым, то ў любым грамадстве быў патрэбен чалавек, які будзе карысны дадзенаму грамадству. З гэтага вынікае, што асуджаць ці ўхваляць метады і якасць выхавання ў кожным перыядзе гісторыі і ў кожнай краіне можна толькі сыходзячы з крытэраў таго часу, хоць з-за аддаленасці ад нашых дзён гэтая карціна можа быць не зусім аб'ектыўнай.

З гэтых пазіцыяў мы і будзем сыходзіць пры разглядзе выхавання ў ісламе.

Спецыфіка выхавання ў ісламе - яго духоўнасць, і адна з найгалоўнейшых мэтаў гэтага выхавання - фармаванне богабаязнага верніка. Прычым гэта зусім не знача, што добра выхаваны мусульманін - баязлівец ці фанатык.

Ён павінен не столькі ведаць Каран (хоць асобныя малітвы адтуль ён усё ж завучвае), колькі магчы прыняць патрэбнае рашэнне ў жыццёвых справах.

Гэта абумоўлена спецыфікай рэлігіі, якую яе адэпты лічаць ладам жыцця.

2. Перад тым, як ніжэй мы паспрабуем паглыбіцца ў свет ісламскага выхавання, разгледзім некаторыя перадумовы стварэння новай сістэмы выхавання.

Сярод іх найперш вылучаецца недахоп увагі да выхавання ў часы невуцтва (да сцвярджэння ісламу), а ў нязнатных грамадскіх групах - яе поўная адсут-насць. Адносіны паміж жанчынамі і мужчынамі гэтых слаёў можна ахарак-тарызаваць няйначай як амаральнасць, бессаромнасць і распусту. Шырокі распаўсюд атрымала такая ненатуральная з'ява, як ад'юльтэр (пазашлюбныя адносіны), а устрымліваліся ад гэтага толькі тыя, каму займацца такімі рэчамі не дазваляла пачуццё ўласнага гонару. Што да міжасобасных адносінаў, то часам ад жадання жанчыны залежала, ці будуць плямёны жыць у міры, ці стануць ваяваць адно з адным, і дзеля абароны яе гонару лёгка магла быць праліта кроў. Разам з тым мужчына, бясспрэчна, лічыўся галавой сям'і, і ягонае слова было рашаючым. Увогуле ж, у грамадстве не было стабільных і агульнапрынятых законаў, правілаў паводзінаў і аўтарытэтных сацыяльных інстытутаў, што павінны былі кантраляваць выкананне гэтых нормаў. Прычына такой анархіі крыецца перш за ўсё ў тым рэлігійным вакууме, у якім апынуліся арабы на пачатку Сярэднявечча. На поўначы Аравійскага паўвострава сферы ўплыву падзялялі хрысціяне-нестарыянцы, юдэі (іудзеі) і сабеі (сабеяне, па адной версіі, пакланяліся зоркам, па іншай, з'яўляліся паслядоўнікамі Іаана-Хрысціцеля). На ўсходзе, у раёне Персідскага заліву, і на поўдні, ў Йемене панаваў сасанідскі зороастрызм (вогнепаклонства), перамежаваны хрысціянствам монафізіцкага толку, (прынесеным з Аксуму - цяпер Эфіёпіі). Цэнтральная ж і заходняя часткі паўвострава былі падуладныя паганскім вераванням, і хто толькі хацеў, мог сам сабе зрабіць якога-небудзь бажка. Як згадваюць гісторыкі, у Меццы (якая і тады была рэлігій-ным цэнтрам), у Каабе (галоўным свяцілішчы) месцілася 365 стодаў (ідалаў), прысвечаным разнастайным стыхіям і боствам. І гэта дапаўнялі шматлікія секты тыпу маніхеяў. Менавіта ў прыхільнасці да неарганізаванага паганства (маем на ўвазе менавіта шматбожніцтва) крыецца прычына адсутнасці стабільнага ладу жыцця і нормаў выхавання тагачаснага грамадства ў арабаў.

Мелі прысутнасць і некаторыя каштоўнасці. Сярод вартасцяў, якімі павінны былі вылучацца даісламскія арабы, былі мужнасць, уменне складаць вершы (толькі вершаваных стопаў у арабскай паэзіі было 27, а паэт уважаўся за духовага лідэра і гонар свайго роду), багацце (вымяралася колькасцю вярблюдаў або грошай у эквіваленце) і пладавітасць (колькасць жонкаў тады была неабмежаванай), прычым поўнавартаснымі нашчадкамі лічылі толькі сыноў.

Выхаванне палягала ў перайманні традыцый і выдумванні новых звычаяў, і займаліся ім з немаўлятамі - жанчыны-карміцелькі, з падлеткамі - дарослыя мужчыны, а надалей - лічылася, што чалавек ужо дарослы і можа сам вызначыцца са сваімі паводзінамі, а паэзія, мантыка (варажба), паданні могуць толькі падказаць рашэнне, прытрымлівацца іх было правілам этыкету, хоць “дзікія плямёны” бедуінаў часамі маглі рабіць па-свойму. Аднак гэта было выхаванне хлопчыкаў - усялякае выхаванне, ды нават часцей і жыццё, дзяўчынкам не пакідалася. Ганаровым здзяйсненнем лічылі выкраданне дзяўчыны ў ворагаў, бо лічылася, што “іх сіла і гонар пераходзілі да племені выкрадаль-ніка”.

Такім чынам, бачым, што неабходнасць нармалізаваць грамадскія адносіны абумоўлівала будучыя перамены ў выхаваўчым працэсе.

І неўзабаве яны надышлі.

Звяртаючыся з заклікам да ўсяго чалавецтва, прарок ісламу Мухаммад дакладна сфармуляваў галоўную мэту і разам з тым указаў просты метад ажыццяўлення сваёй місіі ў гэтым свеце: “Я пасланы толькі для таго, каб удасканаліць высакароднасць маральнасці” (дакладны хадзіс).

Адэпты новай рэлігіі выхоўваліся праз акты пакланення, належныя да яе: прызнанне адзінабожжа (шахада), выкананне абавязковай малітвы (салят ці намаз), трыманне посту (саум) ў месяц Рамадан, выплочванне адсоткаў з даходаў (закят) на карысць немаёмных, пілігрымства ў Мекку (хадж).

Выхаваўчы аспект ісламу бачны ў самай сутнасці гэтых дзеянняў, паколькі абавязацельствы, што ўскладаюцца ісламам на кожнага, хто далучае сябе да гэтай канфесіі, - гэта дзеянні, што рэгулярна паўтараюцца чалавекам для выпрацоўкі ў сабе звычкі жыць з добрымі норавамі. А таксама дзеля таго, каб вернік заўжды цвёрда прытрымліваўся іх незалежна ад зменаў ва ўмовах жыцця. Прыкладам, пяціразовая малітва прызначана для ўтрымання чалавека ад неналежных дзеянняў і ўчынкаў. Паводле Карана: “… І выстойвай малітву; бо малітва утрымлівае ад мярзотнасці і непахвальнага” (29:45). Таму ўстрыманне ад дрэнных учынкаў, у тым ліку ачышчэнне ад злых размоваў і непахвальных учынкаў, - гэта вынікі малітвы. Абавязковае ахвяраванне (закят) не ёсць звычайным падаткам. Яго мэтай з'яўляецца распаўсюд міласэрнасці і спачування, а таксама ўмацаванне сяброўскіх сувязяў і адносінаў таварыскасці паміж рознымі пластамі грамадства. Што да посту, то слова “саум”(ці “сыям”) азначае ўстрыманне, і гэты панятак азначае не толькі часовае адмаўленне ад ежы, але але і крок да пастаяннага ўстрымання душы ад забароненых жарсцяў і ганебных учынкаў. У сувязі з гэтым прыводзім выказван-не Мухаммада: “Сыям не ад вады і пітва, сыям толькі ад пустаслоўя і брыдкаслоўя, і калі хтосьці цябе аблаяў ці быў няветлівы з табой, то скажы: “Папраўдзе, я трымаю пост”. Нават формула прызнання адзінабожжа, якая гучыць наступным чынам: “Я сведчу, што няма (іншага) боства, акрамя Аллага, а Мухаммад - яго раб і пасланнік”, умацоўвае сам настрой верніка, а пры роздуме можа і рэальна ўстрымаць ад недазволенага. Бо ў ёй схаваны сэнс веры - той, хто верыць у аднаго Бога, павінен апраўдваць сваю веру станоўчымі дзеяннямі, па яго паводзінах акаляючыя будуць вызначаць, якая гэта рэлігія, што яна дае для яе адэпта.

Таксама, паводле прарока, не трэба захапляцца рытуалістыкай ва ўрон унутранай духоўнасці, не падмяняць акты веры знешнім выкананнем. Гэта значыць, што выконваць патрабаванні веры трэба не з-за матыву, што падумаюць ці скажуць іншыя, а таму, што гэта павінна быць патрэбай душы.

У час да Хіджры ісламскае выхаванне ў асноўным датычылася дарослых, дзеці пераймалі паводзіны бацькоў.

«Ніякі дар… бацькоўскі з усіх дароў дзіцяці свайму не лепш, чым добрае і вольнае ад забабонаў (рус. - предрассудков) выхаванне», - адзначаў прарок Мухаммад.

Зазаначым, што выхаванне было толькі павучальным і наглядным, але яно мела эфект, паколькі методыка была даволі арыгінальнай і простай.

Адзначалася, што пэўныя дзеянні ёсць богаўгоднымі і справядлівымі, падаваўся прыклад правільнага пакланення і узор паводзінаў, а паколькі носьбіт новых ведаў (прарок) меў значны грамадскі аўтарытэт і карыстаўся вялікім даверам, то новыя звычаі, больш справядлівыя, рацыянальныя і простыя даволі лёгка прыжываліся сярод найбольш інтэлектуальных і проста больш сумленных курайшытаў.

Агрэсіўнасць з боку паганцаў (язычнікаў) вымусіла мусульманаў ратавацца ўцёкамі: першая хваля ўцекачоў папрасіла прытулку ў Аксуме, другая - у Ясрыбе (пачатак летазлічэння па Хіджры). Гэтыя падзеі пашырылі ўплыў ісламскай думкі.

Адзначым, апошняя падзея лічыцца пераломнай і асабліва знакавай у гісторыі ісламу. Упершыню ідэі гэтага веравызнання сталі набыткам шырокіх колаў грамадства, сталі ў аснове першай у свеце канстытуцыі (у Ясрыбе), вызначылі зносіны з прадстаўнікамі іншых канфесій. Гэтыя факты дэманструюць з'яўленне пэўных пераменаў у каштоўнасных арыенцірах тагачаснага арабскага грамадства, што не магло не адбіцца на выхаваўчых поглядах мусульманаў.

Нормы паводзінаў з гэтага часу дапусцілі фізічны і нават узброены супраціў варожа настроеным паганцам. Былі зроблены першыя крокі да стварэння сістэмы выхавання. Бацькоў заахвочвалі ратаваннем душы за добрае выхаванне сваіх дзяцей, дзеці імкнуліся апраўдаць давер бацькоў. Пры гэтым праблема непаразумення пакаленняў была недарэчнай, паколькі справа ду-шэўнага выратавання датычылася кожнага, паслухмянасць дзяцей была іх абавязкам перад бацькамі, а выкананне нормаў рэлігіі было абавязковым для ўсіх.

Прарок ісламу перадаў не толькі рэлігію (веравызнанне), ён стварыў новую мадэль паводзінаў (“іслам” - адданасць), можна сказаць, заклаў аснову буду-чага грамадства (грамада вернікаў - умма), пакінуў асабісты прыклад ідэальнага верніка (“мумін” - веруючы, прававерны). Асэнсуючы ролю ісламу ў гэтых аспектах выхавання цяжка не згадзіцца з думкай аб тым, што іслам - гэта лад жыцця.

Як ужо адзначалася, выхаваўчыя ўздзеянні ў той час былі скіраваны пераважна на дарослых, і мелі выгляд то звычайнай неўхвалы, то наадварот, падтрымкі, дазволу альбо простай забароны канкрэтных дзеянняў. Сыходзячы з свайго грамадскага статусу і аўта-рытэту прарок ісламу мог даць як станоўчую, так і адмоўную характарыстыку якому-небудзь індывіду, і грамада вернікаў рабіла вывады, як трэба і як не можна рабіць. Інакш кажучы, засвойвала нормы і правілы паводзінаў.

Цікавы прыклад змагання з традыцыйным вінапіццем сярод неафітаў ісламу.

Расставацца з гэтай звычкай муслімы (неафіты) ніяк не жадалі. З боку Мухамада было выстаўлена адзінае патрабаванне - цвярозасць падчас малітвы. Зразумела, ужыўшы нават невялікую колькасць алкаголю перад малітвай, захаваць цвярозы стан нязменным было немагчыма. Таму віно хоць і пілося, але невялікімі дозамі (па інерцыі), і дзякуючы пазнейшаму павелічэнню колькасці штодзённых малітваў (з 2-х да 5-ці) з часам п'янства знікла зусім. Пазней ўжыванне любых адурманьваючых рэчываў было забаронена раз і назаўжды.

Такім чынам, агульнае назапашванне ведаў па выхаванні адбылося ў самыя першыя часы існавання рэлігіі ісламу. Базай гэтых ведаў дагэтуль лічыцца Каран, а таксама Святое Паданне іслама - Сунна (у суннітаў). Прававы грунт паводзінаў мусульманаў распрацаваны вучонымі-улемамі і правазнаўцамі-факіхамі ў выглядзе шарыяту. Сам шарыят ёсць сукупнасцю нормаў і ўстанаўленняў, рупліва распрацаваным кодэксам паводзінаў, канонам, што ўтымлівае маральныя законы сямейнага і грамадскага жыцця, розныя дазволы, прадпісанні і забароны, закліканыя ўрэгуляваць адносіны верніка да Бога, да грамадства (а часам і да чалавецтва) ў цэлым і да чалавека (да самога сябе таксама) ў прыватнасці.

Сама выхаваўчая практыка спараджала такія прынцыпы выхавання, як свядомасць і актыўнасць, трываласць, паслядоўнасць, нагляднасць.

Разгледзім гуманістычны кірунак тагачаснага выхавання. Вядома, уяўленне пра гуманізм у той час рознілася з цяперашнім - прыкладам, не было выкаранена рабства, але яно ўжо асуджалася грамадствам. Рабу і палоннаму даравалі волю, калі ён мог навучыць грамаце дзяцей мусульманаў. Становішча жанчыны было больш сацыяльна абароненым, чым у даісламскі час. Колькасць жонак абмяжоўвалася да чатырох, прытым жаніцьба магла адбыцца толькі са згоды абодвух яе ўдзельнікаў, пры ўмове выплаты вясельнага дарунка (па ўзгадненні з нявестай), а таксама пры абавязковай наяўнасці сведкаў і з дазволу бацькоў. Што да наступных жонак, то іх муж мог браць толькі з дазволу папярэдніх жонак. Таму, улічваючы дастатковую складанасць працэсу, сам факт палігаміі існаваў для большасці насельніцтва намінальна. У сувязі з гэтымі фактамі нельга не прызнаць, што адносіны да сацыяльна неабароненых групаў мяняліся і станоўча ўплывалі на выхаваў-чую практыку.

Увогуле ж ісламскае выхаванне грунтавалася на прынцыпах веры і добрых справаў і кантралявалася шарыятам 9зводам законаў на базе Кур'ана і сунны) і уласна суннай (жыццёвым прыкладам Мухамада). Прытрымліваючыся сунны кожны мусульманін мог наблізіцца да маральнага і духоўнага ідэалу. Адной з важнейшых мэтаў прарочай дзейнасці Мухамада было дасягненне высокіх маральных якасцяў кожным веруючым праз перайманне персанальнага прыкладу прарока. Прадпісанні шарыяту якасна змянілі былое становішча ў поглядах на адукаванасць, і асабліва выхаванасць. Гонар сям'і і роду займалі пачэснае месца сярод іншых этычных і выхаваўчых каштоўнасцяў, першым сярод якіх адзначалася богабаязнасць.

Мараль ісламу выхоўвала агіду да распусты, да ўсяго забароненага. Цярпенне ў цяжкасцях, захаванне нормаў справядлівасці, сумленнасць, цвярозыя адносіны да жыцця, абачлівасць і эканомнасць - вось пералік тых маральных якасцяў, што карысталіся пава-гаю і да ісламу.

Такое становішча часткова скарэктавала і аптымізавала ісламскае выхаванне, мэтай якога было прывіць комплекс маральных якасцяў, носьбіт якіх адносіцца да свету так, як бы ён жыў у ім вечна, а адносіны да Бога павінны былі быць такімі, што чалавек павінен быць гатовы стаць прад Ім кожную хвілю.

Суаднесенасць цела і духа мае быць адным з важных маральных правілаў. Таму мусульмане пачалі сур'ёзна і з увагай адносіцца да фізічнай падрыхтоўкі будучых пераемнікаў. Паводле падання, другі праведны халіф, Умар ібн Хаттаб (634-644), часта заклікаў мусульманаў навучаць сваіх дзяцей плаваць, ездзіць конна, страляць з лука. Яго паслядоўнікаў таксама цікавілі падобныя ж пытанні. Такая ўвага да вывучэння вайсковай справы спарадзіла неабходнасць свецкага, жывога і цікавага выхаваўчага працэса. Прытым паходжанне крыніцаў гэтага выхавання магло быць і персідскім, і старагрэцкім, і візантыйскім, і індыйскім. Мусульмане даволі паспяхова карысталіся станоўчым культурным вопытам папярэднікаў.

Увогуле, першапачатковыя педагагічныя веды мелі вельмі моцны грунт веры. Паводле запаветаў ісламу найважнейшымі абавязкамі бацькоў з'яўляюцца нараджэнне і належнае выхаванне фізічна і маральна здаровых карысных і паважаных удзельнікаў грамадства і прадстаўнікоў чалавецтва.

Таму бацькі павінны сачыць, каб іх дзеці падрасталі сумленнымі, мужнымі, моцнымі духам, загартаванымі фізічна і маральна. Прарок Мухамад сказаў:

“Добра даглядайце дзяцей, дайце ім найлепшае выхаванне, бо бацькі заўжды ў адказе перад Богам і грамадствам за выхаванне дзяцей”. Аб абавязках дзяцей сказана ў Каране: “Маліцеся толькі да Бога, але павагу выказвайце да бацькоў. Зрабіце для іх усё, што ў вашых сілах, будзьце з імі ветлівыя і ўважлівыя, нічым не псуйце іх настрою, не судзіце іх, не ўзвышайце на іх голас. Заўжды кажыце ім прыемныя і добрыя словы, маліцеся за іх, прасіце Стваральніка, каб Ён распрасцёр над імі Свае міласэрныя крылы, слухайце іх… Калі вы будзеце чыніць добрае бацькам, то Ўсявышні прабачыць вам усе вашыя грахі…”. Пра адносіны з родзічамі прарок ісламу сказаў наступнае: “Правы старэйшых брата ці сястры над малодшымі прыроўніваюцца да правоў бацькі”; “Тым, у каго няма бацькі, дзядзька павінен замяніць яго, а ў каго няма маці - цётка”. Правы суседзяў у ісламе стаяць адразу пасля правоў родных. “У суседзяў ёсць вялізныя абавязкі аднаго прад адным. Калі твой сусед галодны, а ты - сыты, то цябе нельга лічыць поўнасцю веруючым”; “Той хто верыць у Бога і ў замагільнае жыццё, павінен дапамагчы свайму суседу”; “Пачуўшы паклёп суседзяў і на суседзяў спачатку ўпэўніся, а потым вырашай”; “Той не верыць (у Бога), ад зла якога неспакойны яго сусед”.

Яшчэ адна вялікая загана, ад якой церпіць мараль - двулічнасць, яна датычная да тых вернікаў, што падменьваюць сапраўдную веру рытуалістыкай, і тых, чые учынкі ідуць не поруч са словамі. Намінальнае выкананне запаветаў веры не можа замяніць цвёрдую ўпэўненасць і высакародныя імкненні.

3. Рэлігійнае становішча часоў Халіфата ўяўляла сабой стракатае спалучэнне розных плыняў і сектаў, што вытлумачалася пэўнай атмасферай талерантнасці, што панавала тады. Іслам таксама не абмінуў лёс расколу, першапачаткова палітычнага (суніты і шыіты), а пасля і ідэалагічнага (харыджыты, карматы, ісмаіліты, асасіны і інш.). Што да праблемы падзелу сунізму на мазхабы (багаслоўскія школы), то яна чыста ўяўная, паколькі самі іх заснавальнікі (Малік, аш-Шафіі, Абу Ханіфа, Ібн Хамбал) не прэтэндавалі на тое, што называецца словам “апошняя інстанцыя”. Паводле іх словаў, яны прапанавалі знайсці і выкрасліць з іх аўтарытэтных працаў тое, што будзе супярэчыць Кур'ану і Сунне.

У перыяд ранняга Сярэднявечча склалася сістэма мусульманскай адукацыі. З VIII - IX стст. шырока распаўсюдзіліся мектэбы (ніжэйшая школа), што садзейнічала навучанню грамаце сярод насельніцтва. У пачатковай школе ішоў працэс навучання па пэўнай праграме, у якую уключалася і выкладанне асноваў шарыята і нормаў этыкі. На гэтым этапе вучні вучыліся чытаць, пісаць, асвойвалі пачаткі арыфметыкі, вывучалі жыццяпіс прарокаў і правед-нікаў. Вядома, што халіф Умар ібн Хатаб рэкамендаваў выкладаць у школах паэтыку і іншыя літаратурныя накрункі. Паводле іншых звесткаў, у школах была ўведзена забарона на вывучэнне кнігаў, напісаных хрысціянскімі аўтарамі. Акрамя таго, з маральных меркаванняў забаранялася вывучэнне пустых вершаў непавучальнага зместу.

Адначасова ўзнікаюць сярэднія ісламскія навучальныя ўстановы - медрэсэ. Яны рыхтавалі імамаў, чынавенства, настаўнікаў. У медрэсэ вывучалі рэлігію, правазнаўства, філасофію (“фалсафа”), матэматыку, астраномію, арабскую і персідскую літаратуры, медыцыну (!) і некаторыя прыкладныя навукі. Такім чынам, ідэя аб рознабаковым развіцці асобы атрымала жыццё ўдалечыні ад Еўропы, і за шмат вякоў да дзеячаў Адраджэння.

Час ад часу мухтасіб (чыноўнік, што сочыць за выкананнем прадпісанняў шарыята) правяраў, каб навучэнцы не карысталіся кнігамі амаральнага зместу. Гэта значыць, што выхаванне і адукацыя знаходзіліся пад наглядам дзяржавы.

Нягледзячы на тое, што школьная праграма была ў асноўным разлічана на навучанне і выхаванне юнакоў (вучоба дзяўчат часам нават проста забараня-лася), у гісторыі іслама, нават у часы жорсткіх адносінаў да выканання падрабаванняў сунны, ёсць нямала выпадкаў, што сведчаць пра ўвагу мусульманаў да арганізацыі навучання дзяўчат ці хаця б аб адсутнасці veto (забароны) на жаночую адукацыю.

Стаць адукаванымі ў ісламскіх краінах у пэўныя прамежкі часу магла практычна кожная жанчына, нават з фізічнымі недахопамі і калецтвамі. У 1227 годзе ў Александрыі была вядома жанчына з Ірана па імені Бінт (дачка) Хадай-Вердзі, якая не мела абедзвюх рук. Тым не менш, яна прыклала шмат намаганняў для спазнання навук. Яна навучылася хораша пісаць, трымаючы палачку для пісьма пальцамі ног.Такім чынам, мы можам казаць, што дзякуючы ісламскай сістэме адукацыі жанчынам была прадстаўлена мажлівасць нароўні з мужчынамі дасягаць поспеху ў галіне навукі і пазнання.

У маралі і ў палітыцы рэальна дзейнічаючым фактарам было выхаванне, заснаванае на Кур'ане і сунне. Тэаратычныя дыспуты мелі ўплыў толькі ў абмежаваных колах датычных да дыскусіі тэарэтыкаў. На становішча дзяржаўнага ладу і працэс падрыхтоўкі і выхавання вучоных яны не ўплывалі.

Жорсткасць такіх правіцеляў, як абасідскі халіф аль-Мутазед (870-892), індыйскі ўладар Кутб Шах (1512-1543) і Тамерлан (1369-1404), і іх учынкі не мелі нічога агульнага з ісламскім выхаваннем і асуджаліся грамадствам.

Носьбітамі ісламскага выхавання і ісламскае этыкі былі такія правіцелі, як Умар ібн Абу ал-Азіз (717-720) і Салах ад-Дзін Аюбі (1138-1193), вядомы еўрапейцам як Саладзін, што строга выконвалі патрабаванні шарыята. У часы крыжовых паходаў, калі мноства еўрапейскіх феадалаў апынуліся на мусульманскім Усходзе, аўтары хронікаў адзначылі, што Саладзін па высакароднасці пераўзышоў іх усіх. Цягам гэтых крывавых, зацятых войнаў крыжаносцы сваімі ўчынкамі пацвердзілі, што па ўзроўню мужнасці, адданасці дадзенаму слову, спагадзе да абяздоленых яны адстаюць ад мусульманаў. Нават у гандлі, купецкай справе мусульманін па надзейнасці, вернасці дадзенаму слову ў цэлым стаяў вышэй за еўрапейскага купца. Маральныя ідэалы рыцараў у Еўропе шмат у чым фарміраваліся ў выніку кантактаў з мусульманамі. Бертэлемі Сен-Гілер без перабольш-вання сцвярджае, што тое, што ў еўрапейцаў новай эпохі лічыцца хрысціянскай мараллю, ёсць нічым іншым, як удасканалены этыкет, запазычаны ў мусульманаў. У час крыжовых войнаў мусульманская мараль выклікала захапленне ў іх ворагаў.

Нават з улікам таго, што арабы дапяклі хрысціянам ў VII-VIII стагоддзях, не паддаюцца вытлумачэнню жорсткасць і бяздушша ваяроў крыжа, што цягам 200 год бясчынна захоплівалі і грабілі Святую зямлю. Хоць, калі ў абодвух выпадках і мелі месца захопніц-кія мэты, то гісторыкі ўсё ж часцей адзначаюць спецыфіку культураў Андалузіі, Турцыі, Паўночнай Афрыкі, што ўзбагацілі сусветную культуру сваім важным унёскам,чым нейкую выключнасць культуры крыжакаў у Леванце (акрамя, бадай што, складання ідэальнага феадальнага заканадаўства - Ерусалімскіх асізаў).

Па звестках мусульманскага аўтара, “харобрыя воі Святога крыжа па жорсткасці і крыважэрнасці мала чым розніліся з драпежнымі звярамі”.

Паводле Фулькерыя Шартрскага (“Ерусалімская гісторыя”), пры ўзяцці храма Саламона “... было зарэзана (курсіў мой - Р.Д) амаль дзесяць тысячаў чалавек… Не пашкадавалі ні жанчын, ні немаўлятаў”.

Якія ж плыні вызначалі выхаваўчы працэс ў ісламскім грамадстве?

Іх мноства, бо ў кожнай мусульманскай краіне пасля распаду Ісламскага халіфата пры Аббасідах, дамінавалі свае ідэалагічныя вучэнні, але аснова была адна - іслам, рэлігія і лад жыцця (выключэннем будуць дэструктыўныя хімераідальныя (па Л. Гумілёву) антысістэмы тыпу дзяржавы карматаў).

У VIII ст. халіф Мамун (813-833) абвясціў дзяржаўнай рэлігіяй вучэнне мусульманскіх філосафаў-рацыяналістаў - мутазілітаў (“аддзяліўшыхся”).

Яны лічылі галоўнай якасцю Бога справядлівасць, якая мае дае свабоду чалавечай волі і здольнасць Аллага здзяйсняць толькі самае лепшае. Для нас найбольш цікавы педагагічны складальнік іх ідэяў. Яны выступалі за распаўсюд ведаў, аддзеленых ад рэлігіі, і апелявалі да розуму, як да адзінай крыніцы ведаў. У адным з мутазіліцкіх трактатаў адмаўлялася наяўнасць прыроджаных ідэй у дзіцяці, падкрэслівалася ў сувязі з гэтым значнасць правільнага выхавання і адукацыі. Аўтар пісаў, што “розум дзіцяці падобны да чыстага аркуша паперы. але як толькі на ім нешта напісана, то гэта цяжка сцерці”. У трактаце “Аб працоўнай дзейнасці” адзначалася: “Ведай, што дзейнасць, уласцівая чалавечаму роду, бывае двух відаў: пазнавальная і працоўная... Ведай, што не бывае ведаў без навучання і засвойвання навукі”.

Адносіны настаўніка і вучня ў пэўнай ступені вызначаны ў наступным выразе з таго ж трактата: “Ведай, што твой настаўнік - стваральнік тваёй душы ў той жа ступені, як твой бацька - стваральнік твайго цела”.

Але нават даводзячы, што веды да веры не маюць аніякіх адносінаў, яны не забываліся пра агромністую этычную базу, закладзеную ў аснове іслама (а гэта таксама веды, хоць і этычныя).

У ІХ ст. засноўваецца вучэнне з неперакладальнай назвай суфізм. Справа ў тым, што нараджаўся суфізм у час змяшання культураў і моваў, і па адных версіях корань “су” мае сувязь з цюркскім словам падобнага гучання “вада” (што можа быць звязана з ачышчэннем), альбо грэчаскім словам “сафія”(мудрасць), па іншых - з арабскім словам “суф” (“грубая поўсць”). З гэтага матэрыялу вырабляецца адзежа, бурнус, які як дыплом уручаецца выпускнікам суфісцкіх школ. Іншыя прытрымліваюцца ідэі аб падабенстве старагрэцкага “сафія”(мудрасць) або “сафістыка” (мудрагелістасць) з назвай новага вучэння. Да ХІІ ст. ён знаходзіўся ў канфрантацыі з сунізмам, асноўнай плынню ў ісламе. Суфіі напачатку не выконвалі абавязковых малітваў, карысталіся радзеннямі, што даводзілі іх да стану экстаза і, на іх думку, дапамагалі “дакранацца” да Бога. Суфіі заўжды ўнутрана засяроджаны, яны лічаць, што атрымліваюць эманацыю, сыходзячую ад Госпада. На думку суфіяў, галоўная мэта чалавека - разуменне, пазнанне Аллага, а не фізічныя захапленні. Базавы панятак суфізму - тарыкат (арабск. “шлях”), рэлігійнае вучэнне, свайго роду духоўна-містычны ордэн, годны шлях. Для дасягнення найвышэйшай годнасці вучань - мюрыд павінен прайсці спецыяльнае навучэнне шарыяту пад кіраўніцтвам шэйха (“старца”).

Тэорыя і практыка суфізма адлюстраваны ў наступным:

§ пастаянны роздум над Кур'анам, прытрымліванне Кур'ана і сунны;

§ выкананне 5-ці абавязковых і ўсіх дадатковых малітваў;

§ радзенні - абрад з песнапеннямі і кружэннем;

§ выстойванне пасту;

§ адмова ад матэрыяльнага боку жыцця і зацікаўленасці ў ёй.

§ культ беднасці;

§ эсхаталагічны настрой (неадступнае чаканне Суднага дню);

§ непахіснасць пры цярпенні нястачаў, нягод;

§ увага да перажыванняў;

§ тонкае ўспрыманне рэлігійных матываў;

§ бязмежная любоў да Бога, імкненне зразумець Яго.

Як бачна з прыведзенага спісу, выхаваўча-адукацыйны складнік мае вельмі вялікае значэнне для падрыхтоўкі суфія.

Выхаванне суфія цягнецца доўгія гады. Суфізм звязаны з паняткамі містыцызму і рыцарства. Містыцызм у ісламе - гэта высокая маральнасць веруючых, адданасць, паслядоўнае следаванне прыкладу прарока ва ўсіх жыццёвых справах, удасканальванне ўласных паводзінаў і выканання абавязкаў, устаноўленых ісламам. Вядомы ў ХІVст. шэйх Зайнуддзін-Абубекр Тайбадскі ўручыў Тамерлану пярсцёнак з надпісам “Калі будзеш справядлівы, то ва ўсім зазнаеш поспех”.

Што ж да характару сувязі з рыцарскімі нормамі, то для суфіяў яны сканцэнтраваны ў бескарыслівым служэнні іншым без усведамлення значнасці гэтага служэння. Другая важная рыса суфія-рыцара - павага да іншых рэлігіяў, яны не ўхвалялі нецярпімасці (інталерантнасці) і фанатызму ў гэтым пытанні.

Сярод суфістаў Сярэднявечча адзначым выдатнага ўзбецкага пісьменніка Алішара Наваі. Яго погляды маюць падабенства з сярэднявечным гуманізмам еўрапейскага Адраджэння, але пераважна гэта ўсё ж прадстаўнік ісламскіх колаў. У сваім філасофска-дыдактычным трактаце “Улюбёны сэрцаў”, напісаным у 1500 г. Наваі абагульняе свой жыццёвы вопыт, уражанні, выкладае свой сацыяльна-палітычны і маральна-этычны светапогляд. Дадзена ацэнка розным сацыяльным пластам тагачаснага грамадства, іх паводзінам і ўчынкам.Так, прыкладам, характарызуюцца вышэйшыя кіраўнікі дзяржавы пасля шахаў - канцлеры:

Хто п'яніца, распуснік ці махляр,

Ён край задарма збудзе, як гандляр.

Калі ў ім грубасць і ўпартасць напалам,

Халат ягоны разумнейшы, чым ён сам.

(Пераклад Радкевіча Д.М.)

Гэта месневі (чатырохверша) можа датычыцца кожнага грамадзяніна.

Асаблівае месца займаюць выкладчыкі і школьныя настаўнікі (такі падзел у аўтара): “Выкладчык ад нядобрага павінен ў баку трамацца, ад брудных справаў ухіляцца”. Глава “Аб школьных настаўніках” даводзіць, што “выхаванне нават аднаго дзіцяці магутнага мужа ператоміць; настаўнік вучыць і выхоўвае дзяцей, і тым вялікую работу робіць”. Аўтар іранізуе з гэтай нагоды: “Гэтая цяжкая праца робіць іх тупымі - такое мучэнне кожнага з розуму з вядзе”.

Знайшла ў працы месца і характэрная суфізму ідэя бескарыслівага служэння: “Калі чалавек сапраўдны, ён сябе чалавекам не кліча, самую цяжкую працу нават працай не паліча”. Пра падарожнага мніха - дэрвіша, сказана з павагай. “Дэрвіш - той, хто прывык з усім мірыцца, і нават калі цяжка на душы, быць добрым і не сварыцца. Каб ачысціцца ад бруду жарсцяў, ён мусіць жыць у нястачы, змардоўваць сваё цела, ісці шляхам устры-мання і дасягнуць гэтым шляхам палаца дасканаласці. Яны выхаваныя і вялікадушныя, сябру і ворагу жадаюць дабра”.

Каштоўнасць гэтай працы і ў тым, што ў ёй прыводзяцца “карысныя выслоўі і прымаўкі”, фактычна афрызмы. Яны асвятляюць маральна-этычныя пытанні: “…Той, хто не дзейнічае згодна сваім словам, для ўсіх толькі бескарысны пустабрэх”; “Прага (сквапнасць) - гэта пажар, што паліць дом сумлення, бура, што раскідвае гумно гонару, тушыць светач мудрасці”; “Цярпенне - гэта адмова ад жыццёвых выгодаў і цялесных асалодаў”; “Самаўпэўнены - неразумны”; “Сціплыя людзі не любяць шмат гаварыць, яны больш любяць слухаць” (гэта сцвярджэнне перагукваецца з выразам легендарнага Хаджы Наср-ад-Дзіна: “Паколькі ў чалавека толькі адзін рот і два вухі, належыць яму слухаць у два разы больш, чым гаварыць”); “Высакароднасць і мужнасць - бацькі, а вернасць і сумленне - іх дзеці-блізняты; колькі бляску і велічы ў бацькоў, столькі хараства і ззяння ў дзяцей”; “Не шкадуй траціць на сябе тое, што зарабіў сваім потам, не пакідай яго, каб яно дасталася тваім ворагам ці сябрам потым”, “Той, хто распытвае аб тым, чаго не ведае, выяўляе сваю вучонасць, той, хто саромеецца распытваць, паказвае сваю дурноту”, “Не выхоўваць здольнага - несправядліва, выхоўваць няздатнага - марная праца. Першага не загубі, пакінуўшы без выхавання, на другога не марнуй сілы, каб яго выхаваць”.

Як думаецца, шмат з чым можна згадзіцца нават немусульманіну. А ідэі суфізму, прынамсі, іх практычны бок у выглядзе талерантнасці, сціпласці, вытрымкі, адданасці і раней, і цяпер захаваўся сярод усіх разумных і выхаваных людзей.

Ісламскае выхаванне атрымала новае пацверджанне і было ўзбагачана пэўным уплывам суфізму. З пазіцый сучаснай тэорыі і практыкі выхавання пры пэўных перадумовах, можно казаць пра каштоўнасць вучэння аскетаў, хоць і простая прыстойнасць звычайнага верніка не менш каштоўная.

4. Увогуле, сучаснае ісламскае выхаванне грунтуецца на традыцыях, характэрных для кожнай мясцовасці, а таксама на аўтарытэтных дакладных пісьмовых крыніцах, годных даверу. Да іх адносяць Каран (Кур'ан), сунну (рэлігійную практыку парарока Мухамада), хадзісы (толькі дакладныя, г. зн. паданні, што перадалі не перадузятыя, шчырыя мусульмане), высновы факіхаў (ісламскіх правазнаўцаў). Хоць гістарычна склалася так, што побытавая практыка мусульманаў у розных народаў свая, адрозная ад іншых (прыкладам, захаванне кроўнае помсты (жыхары Каўказу), дамінаванне мужчын ў розных сферах жыцця (краіны Афрыкі, арабскі свет) ды інш.), але базавыя каштоўнасці ў іх адны.

Менавіта іслам стаў першай рэлігіяй - гарантам правоў чалавека. Кожны вернік (нават немусульманін) гарантавана мае наступныя правы:

1. Права на жыццё;

2. Права на свабоду;

3. Права на роўнасць;

4. Права на свабоду выказвання;

5. Права на палітычную свабоду і незалежнасць;

6. Права на свабоду перамяшчэння;

7. Права на палітычны прытулак;

8. Права на правасуддзе;

9. Права на роўнасць кожнага перад законам;

10. Права на працу, што забяспечвае годнае жыццё;

11. Права на сацыяльны дабрабыт;

12. Права на заключэнне шлюбу;

13. Права на абарону ўласнага гонару;

14. Права на прыватнае жыццё;

15. Права на бяспеку;

16. Права на адукацыю;

17. Права на пратэст супраць тыраніі;

18. Права на свабоду выяўлення;

19. Права на свабоду сумлення і перакананняў;

20. Права на абарону рэлігійных пачуццяў;

21. Права на годнае жыццё;

22. Права на удзел у дзяржаўных справах.

Сумленне ўважаецца за лепшага дарадцу розуму ў пытаннях, што даты-чацца прыватнага выбару, любога выпадку, што не мае дакладна вызнача-нага статусу (да іх адносяцца, напрыклад, курэнне тытуню).

“Як парушаюцца правы? Правы парушаюцца тады, калі грахі чыняцца адкрыта і ніхто не ўтрымлівае грэшнікаў ад памылак” (хадзіс, прыведзены Таргіба).

“Той з вас, хто бачыць нешта нядобрае, павінен выправіць гэта рукой сваёй; калі ў яго не хопіць на гэта сілы, ён павінен выправіць гэта словам вуснаў сваіх; але калі і на гэта ў яго не стане сілаў, то ён прынамсі мусіць асудзіць гэта сэрцам сваім” (Прарок Мухамад, хадзіс прыведзены Муслімам).

Дарэчы, менавіта гэтыя дзеянні ёсць адным з базавых складнікаў джыхаду (арабск. “імкнкненне”, “высілак”,”руплівасць”). Тэрмін “джыхад” не мае значэння “святая вайна”, прынамсі ў Каране. Тамсама прама абвяшчаецца: “Той, хто забіў аднаго чалавека, нібыта забіў ўсё чалавецтва”.

У побытавай практыцы джыхадам можа лічыцца любое не забароненае шарыятам дзеянне, здзейсненае ў імя Аллага. Прычым ваенныя дзеянні, нават самыя апраўданыя, лічацца “малым джыхадам” і не маюць высокай каштоўнасці; вялікі джыхад у ісламе - джыхад біль-нафс (арабск. “барацьба з сабой”, дакладней “змаганне са сваёй дрэннай натурай (з заганамі і недахопамі)). Гэта асабістая, персанальная барацьба, якая ўключае ў сябе любоў і пашану перадусім да Бога, ігнараванне тых, хто адмаўляе веру, супраціў тым, хто прыцясняе вернікаў, данясенне паслання Аллага да няверных, непахісна ісці прамым шляхам.

Вайсковы канфлікт - па ісламу гэта крайняя мера, яе ўжыванне абмежавана толькі выключнымі выпадкамі, такімі, як абарона грамады вернікаў ад агрэсіі альбо вызваленне прыгнечаных. У ісламе вайна вядзецца згодна з дакладна вызначанымі правіламі. Мусульманскія салдаты не маюць права нішчыць пасевы, высякаць дрэвы на варожай тэрыторыі, чыніць несправядлівасць у дачыненні да мірных жыхароў, мусульмане павінны даглядаць палонных.

“Зірніце на свае памылкі. Гэта ўстрымае вас ад пошукаў чужых памылак,” - гэты афарызм дакладна характэрызуе адносіны мусульманаў да памылкаў.

Усе мусульмане ўдзячны Богу за сваё жыццё, нягледзячы ні на якія абставіны і ні на якія цяжкасці, што страчаюцца ім на жыццёвым шляху. Вялікай перавагай верніка над атэістам ёсць у адносінах да смерці - вернік лічыць і жыццё, і смерць дабротамі, паколькі першая ёсць толькі экзаменам, іспытам, а апошняя нясе з сабою надзею на прадвечнае шчасце і пакой душы.

Мусульмане лічаць, што любы чалавек мае права на выбар, які робяць цягам усяго жыцця, на выбар паміж верай і нявер'ем, таму нельга адабраць жыццё, падоранае Богам, ані ў аднаго чалавека.

Іслам не ставіць монатэістаў і шматбожнікаў на адну ступень. У прыватнасці, прызнаецца, што праведныя людзі Пісання (хрысціяне і юдэі), што выконваюць Боскую волю, трапяць у рай (2:62). А тыя, хто ўпарціцца ў нявер'і, апынуцца ў пекле. Аднак і гэтыя няверныя, на думку мусульманаў, усё ж маюць права на жыццё (калі яны не знаходзяцца ў стане вайны з мусульманамі).

Гаворачы пра важныя асаблівасці ісламскага выхавання, нельга не адзначыць ролю сямейнага, хатняга выхавання, якое заснавана на каштоўнасцях роднасных повязяў, сямейнай еднасці. Муж не павінен крыўдзіць жонку, абавязаны шанаваць яе. Дзіця мусіць слухацца бацькоў, прычым маці для яго павінна быць вышэй за бацьку. Па-за сям'ёй існаваў інстытут сацыяльнага кантролю - людзі сталага веку глядзелі за малымі, вырашалі іх спрэчкі.

Яшчэ адзін аспект - дэклараванне прынцыпу братэрства па веры (агульнавядомы зварот “брат”, “сястра” мусульманаў адзін да аднаго - толькі знешняя праява гэтага прынцыпу).

5. Сыходзячы з вышэйпрыведзеных звесткаў, мы паспрабавалі акрэсліць іслам, як рэлігію, што ўзбагаціла выхаванне сваім уплывам, што дало сусветнай гісторыі педагогікі адзін з лепшых прыкладаў рацыянальнага і разам з тым духовага выхавання, збудаванага на ідэалістычных тэасафічных (тут: натхнёных Боскай мудрасцю, а не ідэямі тэасофаў) каштоўнасцях.

Так мусіць быць, канешне, у ідэале. Дасягненне выхаваўчых мэтаў залежыць ад узроўню выхаванасці тых, на каго ўскладзена гэтая місія. Выхаванасць кож-нага верніка - гэта норма і абавязак у ісламе. І выхоўваць павінна маральна моцнае, справядліва пабудаванае грамадства. Яно ж, у сваю чаргу, складаецца з людзей, якія мусяць несці персанальную адказнасць перад Богам і адзін перад адным. Гэта круг можна лічыць замкнёным, калі дадаць яму яшчэ адзін складнік - рэлігію і яе практычнае ўвасабленне - жыццё.

Іслам, на думку мусульманаў, увасабляе сабой ідэальны лад жыцця, што надае яму і маральную, і выхаваўчую каштоўнасць. Зразумела, што адэпт кожнай рэлігіі прытрымліваецца аналагічнай думкі, але толькі іслам так падрабязна і адназначна трактуе нормы паводзінаў, стан мыслення і адносіны да свету і ўсяго, чым ён поўніцца.

Таму кожны мусульманін павінен разумець і ўсведамляць, што ён з'яўляецца ў вачах акаляючых яго людзей узорам, годным пераймання.

Літаратура

1. Алишер Навои. «Возлюбленный сердец». - Ташкент, 1970. с. 10 - 63; 71 - 103, 149 - 155.

2. Аль-Газали М. Нравственность мусульманина. - М., Умма, 2005. с. 12 - 44 3. Зарринкуб А.Х. Исламская цивилизация. - М.: «Андалус», 2004. с. 157 -168.

4. Матвеев К.П. История ислама. М.: АСТ, 2005. с. 154 - 159, 160 - 163, 254.

5. Мехмет Соймен. Настольная книга мусульманина (правила и законы исламской религии). Анкара, 1998. с. 31, 103 - 108, 117 - 128.

6. Изречения Мухаммада. Сборник достоверных хадисов. - Мн., 2004. с. 59.

6. Сафи ар-Рахман аль-Мубаракфури. Жизнь пророка, да благословит его Аллах и да приветствует. М.: Умма, 2003. с. 48 - 50

7. Ханников А.А.. Ислам. - Мн.: Книжный Дом, 2006. с. 116 - 119; с. 169 - 173.