Архітэктура барока на тэрыторыі Беларусі ў ХVІІ–ХVІІІ стагоддзях

Размещено на http://www.allbest.ru/

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Установа адукацыі

Гомельскі дзяржаўны універсітэт імя Францыска Скарыны

Гістарычны (завочны) факультэт

Кафедра гісторыі Беларусі

Курсавая работа

Тема:

Архітэктура барока на тэрыторыі Беларусі ў ХVІІ-ХVІІІ стагоддзях

Выканаўца: Выгляд Аксана

студэнтка групы Г-41

Навуковы кіраўнік: Лебедзеў А.Д.

Гомель, 2016 г.

Змест

Уводзіны

1. Гістарыяграфія і крыніцы

2. Культавая архітэктура

2.1 Каталіцкая культавая архітэктура

2.2 Праваслаўная культавая архітэктура

2.3 Уніяцкая культавая архітэктура

3. Палацава-паркавая архітэктура

Заключэнне

Спіс выкарыстаных крыніц

Слоўнік тэрмінаў

Уводзіны

Тэма курсавой работы актуальна тым, што архітэктура Беларусі XVII-XVIII стагоддзяў, а менавіта стыль барока, які дамінуе ў архітэктуры дадзенага перыяду, мала даследаваны і вывучаны на сучасным этапе. Гэта звязана з тым, што аб стылю барока мы даведваемся толькі пры вывучэнні гісторыі архітэктуры Беларусі, напрыклад, ва універсітэце, не маючы пачатковай базы ведаў па гэтай тэме. Патрэбна пастарацца каб тэма “Барока на тэрыторыі Беларусі” была больш раскрыта і даступна для вялікага кола людзей.

Мэта маёй работы - вывучэнне гісторыі архітэктуры Беларусі, дакладней, стылю барока на тэрыторыі нашай краіны ў XVII-XVIII стагоддзях.

Для дасягнення дадзенай тэмы неабходна вырашыць наступныя задачы:

· пазнаёміцца з паняццем “барока”;

· вызначыць асноўныя рысы беларускага барока;

· прааналізаваць развіццё культавай архітэктуры XVII і XVIII стагоддзяў;

· разгледзець палацава-паркавае будаўніцтва дадзенага перыяду.

Пры напісанні курсавой работы былі выкарыстаны наступныя метады:

· гістарычна - апісальны;

· гістарычна - параўнальны;

· гістарычна - рэтраспектыўны.

Барока (з італьянскага “barocco” - вычварны, дзіўны) - вызначальны стыль у еўрапейскім мастацтве канца XVI - сярэдзіны XVIII стагоддзяў, які ўзнік на аснове традыцый позняга Адраджэння.

Эстэтыка барока заснавана на проціпастаўленні ідэальнага і пачуццёвага ў чалавеку, яго волі і розуму з ірацыянальнасцю быцця. Мастацтва барока вызначаецца эмацыянальным і інтэлектуальным напружаннем, складанасцю выяўленчых сродкаў. Зарадзілася барока ў другой палове XVI стагоддзя ў Італіі.

Найбольш поўна барока праявілася ў архітэктуры [5, с. 288-289].

Мастацтва Беларусі XVII-XVIII стагоддзяў заўсёды прыцягвала і прыцягвае да сябе пільную ўвагу. Багатае і разнастайнае па формах, супярэчлівае, у нечым загадкавае, яно не пакідае абыякавым нікога. Прычын таму шмат. Аднак галоўнай можна назваць адну: на працягу амаль двух стагоддзяў усе галіны нацыянальнай культуры былі акрэслены стылем барока. Ні да, ні пасля яго не было стылю, у якім яскрава і пераканаўча адбілася гісторыя краіны, лёс яе народа.

Вывучэнне беларускай культуры XVII-XVIII стагоддзяў актыўна адбываецца ў апошнія гады. Многія даследчыкі звяртаюцца да багатай спадчыны мастацтва, а менавіта архітэктуры. Разглядаючы сукупнасць стыляў архітэктуры ў сваіх работах навукоўцы вялікую ўвагу надаюць кожнаму стылю асобна, у нашым выпадку - стылю барока.

1. Гістарыяграфія і крыніцы

Вывучэнню архітэктуры Беларусі XVII-XVIII стагоддзяў свае работы прысвяцілі многія гісторыкі і навуковыя дзеячы. Дадзенай тэме прысвечаны не толькі манаграфіі, а і энцыклапедычныя даведнікі і навуковыя працы.

Грунтоўныя манаграфіі перамяжоўваюцца з выданнямі энцыклапедычнага характару, гістарычныя працы - з навуковымі і папулярнымі артыкуламі. У работах гісторыкаў культуры, мастацтвазнаўцаў разгледжаны асноўныя пытанні развіцця архітэктуры XVII-XVIII стагоддзяў.

Абагульняючая праца Лазукі Барыса Андрэевіча “Гісторыя мастацтваў” прысвечана гісторыі сусветнага мастацтва ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. Значнае месца адведзена аналізу беларускага мастацтва, разгляд якога даецца ў адпаведнасці з відавым і жанравым падзелам. Вялікая ўвага прысвечана і развіццю барока на тэрыторыі Беларусі [18].

Наступнае даследванне Лазукі Барыса Андрэевіча “Гісторыя беларускага мастацтва” ў 2-х тамах прысвечана вывучэнню беларускай архітэктуры, дае поўны аналіз развіцця барока на Беларусі. Знаёміць з культавай архітэктурай, характарызуе праваслаўнае царкоўнае будаўніцтва, а таксама пабудовы каталіцкай культавай архітэктуры. Тут мы можам пазнаёміцца з палацава-паркавым будаўніцтвам [16, 17].

Энцыклапедыя “Вялікае княства Літоўскае” адлюстроўвае гісторыю і культуру шматнацыянальнай дзяржавы - Вялікага княства Літоўскага на працягу ўсяго перыяду яе існавання (ХІІІ -XVIII стагоддзяў). Акрамя слоўнікавай часткі ў томе змешчаны аглядныя артыкулы, прысвечаныя гісторыі Вялікага княства Літоўскага, а таксама архітэктуры, напрыклад: Гарадзенскі Новы замак, Полацкі Сафійскі сабор, Несвіжскі замак і іншае [5].

Габусь Тамара Віктараўна ў сваёй працы “Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока” даследуе вытокі і шляхі развіцця мураванага сакральнага дойлідства на Беларусі ад часоў прыняцця хрысціянства і да падзелаў Рэчы Паспалітай, а таксама вызначае этапы эвалюцыі мастацкага стылю беларускага барока [6].

Цыкл абагульняючых прац пад назвай “Збор помнікаў гісторыі і культуры” прысвечаны амаль кожнай вобласці сучаснай Беларусі. У ім пазначаныя даследванні на падставе навуковага абследавання помнікаў, вывучэння першакрыніц і публікацый пра час, падзеі, людзей, якім яны прысвечаны. У іх расказваецца пра помнікі археалогіі, гісторыі, архітэктуры. Кожнаму помніку прысвечаны артыкул, у якім дадзена характарыстыка яго гістарычных і мастацкіх каштоўнасцей [8-14].

Уладзімір Аляксеевіч Арлоў у сваёй навукова-папулярнай працы “Таямніцы полацкай гісторыі” цікава і дасціпна апавядае пра незалежнае Полацкае княства і лёс нацыянальнай рэліквіі - крыжа Святой Еўфрасінні, Сафійскі сабор, пра дзейнасць ў Полацку ордэна езуітаў і іншае. Паміж іншым у кнізе можна знайсці звесткі аб архітэктуры барока на Полаччыне [1].

У кнізе Федарука Анатолія Тарасавіча “ Садово-парковое искусство Белоруссии” выкладзены асноўныя гістарычныя этапы развіцця садова-паркавага мастацтва на тэрыторыі Беларусі. Характарызуюцца рэгулярныя і пейзажныя паркі і асаблівасці іх планавальнай пабудовы. Выданне змяшчае багаты графічны матэрыял і фатаграфіі [23].

У 1995-2000 гг. у Віцебску на беларускай мове выходзіў гістарычны навукова-папулярны часопіс - "Віцебскі сшытак" . Заснавальнікі: Віцебскі абласны краязнаўчы музей, Віцебскае абласное краязнаўчае аб'яднанне. У ім асвятляліся пытанні па гісторыі і культуры Віцебшчыны, друкаваліся малавядомыя факты, крыніцы матэрыяльнай і духоўнай культуры рэгіёна. Напрыклад, у другім нумары за 1996 год змешчаны артыкул “ З гісторыі Віцебскага базыльянскага кляштара” па гісторыі архітэктуры Віцебска [24].

У навуковай працы Кацярыны Дзмітрыеўны Квітніцкай “Монастыри Бреста” аналізіруецца архітэктура Брэста ў перыяд развіцця стылю барока на тэрыторыі Беларусі. Гэта праца была апублікавана ў перыядычным навуковым выданні “Архитектурное наследство” , якое выдаецца Навукова-даследчым інстытутам тэорыі і гісторыі архітэктуры і горадабудаўніцтва Расійскай акадэміі архітэктуры і будаўнічых навук. Гэта зборнік навуковых прац, у якім публікуюцца вынікі навейшых даследванняў па гісторыі архітэктуры [15].

Пры напісанні дадзенай работы былі выкарыстаны ілюстрацыйныя крыніцы:

· фотаздымкі (напрыклад, фота Петрапаўлаўскай царквы (Мінск), Мікалаеўскай царквы (Магілёў), Сафійскага сабора ў Полацку і інш.);

· літаграфія (напрыклад, літаграфія 1870-х гг. па малюнку Н.Орды палаца Храптовічаў ў Шчорсах);

· чарцяжы (напрыклад, чарцёж першага паверха Каралеўскага палаца ў Гродне);

· планы ( напрыклад, план Петрапаўлаўскай царквы ў Мінску і інш.).

Пісьмовая крыніца, якая была выкарыстана пры напісанні курсавой работы - гэта Віцебскі летапіс (польск. Dzieje miasta Witebska, летопись Аверки), помнік летапісання Беларусі XVIII стагоддзя. Складзены ў 1768 годзе жыхаром Віцебска С. Аверкай на основе мясцовага летапісу М. Панцырнага (звесткі за 896-1709 гг.), кароткіх гістарычных запісаў Чарноўскіх (1601-1633 гг.) і Г. Аверкі (1733-1757 гг.), а таксама матэрыялаў, сабраных аўтарам. Напісаны на польскай мове. Аснову летапіса складаюць асобныя кароткія штогадовыя запісы-паведамленні па рускай, польскай, Вялікага княства Літоўскага і сусветнай гісторыі, запазычаныя ў асноўным з польскіх хронік. Найбольш важныя арыгінальныя звесткі з гісторыі Беларусі і Віцебска, асабліва аб ваенна-палітычных падзеях канца XVII -- пачатку XVIII стагоддзяў, напрыклад, звесткі аб забойстве манахаў у Сафійскім саборы ў час Паўночнай вайны [3].

У артыкуле “Полоцкая трагедия 1705 года” Сяргея Марозава, размешчаным у газеце “Царква” (№4 (47), 2005), змешчаны звесткі аб падзеях 1705 года ў Полацку [21].

Незлічоныя ваенныя ліхалецці, а таксама нядбайнае стаўленне да сваёй культурнай спадчыны пазбавілі беларускі народ многіх каштоўных архітэктурных збудаванняў. Кніга “Страчаная спадчына”, створаная калектывам аўтараў, знаёміць з помнікамі нацыянальнага дойлідства, зруйнаванымі часам і людзьмі [20].

2. Культавая архітэктура

2.1 Каталіцкая культавая архітэктура

Развіццё беларускага дойлідства ў XVII стагоддзі адбывалася пад уздеяннем барока. Асаблівы ўздым барочнага будаўніцтва прыпадае на сярэдзіну XVII - сярэдзіну XVIII стагоддзяў. У той час яго вызначалі пышнасць, вытанчанасць, складаныя кампазіцыйныя суаднясенні аб'ёмаў, багатае вонкавае аздабленне.

Багатай і разнастайнай у XVII стагоддзі была культавая архітэктура. Нягледзячы на сваю спецыфіку, яна непасрэдна звязана з грамадзянскім дойлідствам, што асабліва наглядна праявілася ў будаванні манастыроў, кляштароў і калегіумаў. Для іх у пачатку XVII стагоддзя характэрны абарончыя рысы. Карпусы ўтваралі замкнёны ўнутраны двор. Вакол яго групаваліся будынкі рознага прызначэння: жылыя памяшканні, бібліятэка, кухня, аптэка і іншае. Часта з аднаго боку да калегіума прымыкаў касцёл. Менавіта так былі вырашаны езуіцкі калегіум у Нясвіжы, узведзены ў канцы XVI - пачатку XVII стагоддзяў, калегіумы ў Пінску (1631-1639 гг.), Бабруйску (1640 г.).

Культавае будаўніцтва пачатку XVII стагоддзя вызначаецца стылявой рознахарактарнасцю, перавагай таго ці іншага архітэктурнага стылю. Цікавы сплаў рознастылявых элементаў уяўляе Мікалаеўскі касцёл у Міры (1599 - 1605 гг.). У ім знайшлі таксама ўвасабленне вызначаныя рысы італьянскага барока (выцягнутасць плана, наяўнасць трансепта). Разам з тым Мірскі касцёл мае надзвычай самабытнае вырашэнне галоўнага фасада. Цэнтральны неф завяршае масіўная шмат'ярусная готыка-рэнесансная вежа. З двух бакоў да яе прымыкаюць невялікія круглыя бакавыя вежы, якія кампазіцыйна завяршаюць бакавыя нефы. Такое вырашэнне галоўнага фасада было ўжо выкарыстана раней у готыка-рэнесансным аднанефным фарным касцёле ў Гродне (1579-1586 гг.), але ў Міры яно ўпершыню ўзбагацілася трохнефавай базілікавай структурай. Падобныя пошукі ў галіне кампазіцыі характэрны для першай паловы XVII стагоддзя.

У першай палове XVII стагоддзя на тэрыторыі Беларусі будавалася шмат бязвежавых трохнефавых базілік, іх узвядзенне працягвалася да сярэдзіны - другой паловы XVII стагоддзя. Аднак ужо ў другой чвэрці XVII стагоддзя пашырылася будаўніцтва храмаў і касцёлаў з двухвежавым галоўным фасадам. Гэты тып стаў найбольш характэрным для беларускага барока, а своеасаблівае завяршэнне галоўнага фасада з двума вежамі па баках з'яўляецца адной з яго галоўных адметнасцей [16, с. 273].

У архітэктурных помніках барока вежы з боку алтара зніклі, а на галоўным фасадзе захаваліся, бо падтрымлівалі ўласцівую новаму стылю дынамічнасць архітэктурных мас. Яны акцэнтавалі ўвагу гледачоў на галоўным фасадзе. Паступова сфарміраваўся двухвежавы фасад як самастойны трохмерны аб'ём, які засланіў агульную кампазіцыю збудавання. Фасад-шырма, фасад-куліса - адзін з асноўных мастацкіх прынцыпаў архітэктуры барока. Гэта добра бачна ў кампазіцыі касцёла брыгітак у Гродне (1642-1651 гг.). У ім паўкруглая апсіда зліваецца з нефам у адзіны аб'ём. Галоўны фасад вырашаны ў выглядзе вузкага двухвежавага аб'ёму, шырыня якога вызначаецца шырынёй веж. У адрозненне ад гатычнага члянення фасада на тры часткі тут назіраецца пяцічасікавая рытмічная групоўка элементаў, уласцівая стылю барока (вежы, цэнтральныя і прамежкавыя палі). Вежы з'яўляюцца актыўнымі кампанентамі ў агульнай аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі збудавання. Яны маюць адзін ярус і не ўзвышаюцца над франтонам. Асаблівасць збудавання яшчэ і ў тым, што яго сцены раскрапаваны ўжо не контрфорсамі, а плоскімі ордэрнымі пілястрамі. Аналагічнае вырашэнне, ці блізкае яму, уласціва касцёлам дамініканцаў у Стоўбцах (1621-1640 гг.), бернардзінак у Мінску (1633-1642 гг.) [16, с. 277].

Роля фасада-кулісы яшчэ больш адчувальная ў касцёле дамініканцаў у Брэсце, заснаваным у 1635 г., пазней змураваны і асвячоны ў 1696 г. у гонар Святой Сафіі [15]. Помнік знесены пры будаванні Брэсцкай крэпасці. Гэта быў аднафевавы храм з характэрным для будаўніцтва дамініканцаў прамавугольным прэсбітэрыем. Па баках фасада, у адну лінію з ім, размяшчаліся чацверыковыя аб'ёмы вежаў з вітымі ўсходамі ўнутры, што рабіла яго больш шырокім за неф і самастойным у мастацка-кампазіцыйных адносінах. Фасад-куліса завяршыўся па ўсёй шырыні пластычным “брамкавым” франтонам, характэрным для позняга барока, бакавыя часткі не мелі другога яруса [6, с. 137].

У 1635 г. Л. Сапегам фундаваны касцёл Божага Цела канонікаў латэранскіх (адгалінаванне ордэна аўгусцінцаў) у Слоніме. Касцёл меў роўнавысокія неф, апсіду, прэсбітэрыя і трансепт. Фасад святыні завяршаўся атыкавым франтонам і фланкіраваўся па баках выцягнутымі “высмуклымі” вежамі, па вышыні таксама роўнымі з нефам. Сцены храма ўмацоўвалі контрфорсы, а ўнутры ён быў перакрыты, верагодна, цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі, без падпружных арак, як і іншыя касцёлы рэгіёну ў гэты час, аздоблены нізкарэльефным ляпным арнаментам.

Блізкую да гэтых святынь архітэктоніку мае касцёл Унебаўзяцця Дзевы Марыі ў мястэчку Дзятлава, размешчаным прыблізна за 40 км ад Слоніма. Касцёл фундаваны ў 1624 г. Л. Сапегам. Неф кафалікона перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі зноў жа без падпружных арак. Сцены, як і ў іншых сакральных пабудовах Сапегаў, умацаваны контрфорсамі, ім унутры адпавядаюць ордэрныя пілястры. Апсіда прэсбітэрыя з паўкруглым завяршэннем зроблена роўнавысокай з нефам, з якім мае агульны вільчык даху - прыём , характэрны для ранняга барока. Па баках вімы размешчаны сіметрычныя сакрыстыі. А вось увоходная частка прынцыпова адрозніваецца ад больш ранняга ружанскага касцёла: вежу замяняе невялікі рызаліт, завершаны атыкавым франтонам. Увогуле галоўны фасад касцёла вызначаюць надзвычай выцягнутыя вертыкальныя прапорцыі, вытанчанасць і ўзнёсласць, характэрныя для віленскага барока.

Адзін з найбольш архаічных касцёлаў гэтага рэгіёну - Юр'еўскі касцёл у в. Крамяніца-Дольная (Зэльвенскі раён) змураваны пасля 1617 г. Неф кафалікона складаецца не з трох (як у папярэдніх святынях), а з дзвюх травей, перакрытых зорчатымі нервюрнымі скляпеннямі. Аб'ёмы накрытыя дахам з агульным вільчыкам. Сцены ўмацаваны моцна выступаючымі контрфорсамі. Тарэц даху на галоўным фасадзе закрыты атыкавым франтонам з трохвугольным завяршэннем. Сам атык са ступеньчатым абрысам і рытмічнымі паўцыркульнымі нішамі мае рэнесансны характар [2, с. 250; 6, с. 95-97].

Яшчэ адным узорам ранняга барока з'яўляецца касцёл Звеставання Дзеве Марыі ў в. Вішнева (Валожынскі раён, каля 50 км ад в. Дзераўная), змураваны ў 1637-1641 гг. [6, с.108] .

На беразе р. Гальшанка ў 1637-1641 гг. быў пабудаваны касцёл Марыі. Касцёл аднафевавы, двухвежавы, з паўкруглай апсідай і бакавымі сакрысціямі. У 1771 г. дабудаваны бакавыя капліцы. Галоўны фасад фланкіраваны трох'яруснымі чацверыковымі вежамі з нізкімі купалкамі і завершаны фігурным шчытом паміж імі, крапаваны прафіляванымі карнізамі, лапаткамі [13, с. 113-114].

У культавай архітэктуры Беларусі сярэдзіны - другой паловы XVII стагоддзя пераважала аб'ёмна - прасторавая кампазіцыя двухвежавай базілікі, атрымалі далейшую распрацоўку яе асобныя элементы - вежы, франтоны, трансепты. У другой палове XVII стагоддзя быў узведзены шэраг аднанефавых двухвежавых базілік, а таксама пачалі ў гэты час будаваць трохнефавыя базілікі з двухвежавымі фасадамі. Для гэтага перыяду становяцца характэрнымі і крыжова-купальныя трохнефавыя храмы. Адным з буйнейшых на той час збудаванняў з'яўляецца касцёл езуітаў у Гродне (1647-1663 гг.). У яго архітэктурным вырашэнні дамінуе галоўны фасад. Ён прыцягвае гарманічным суаднясеннем частак масіўных веж, вертыкалямі пілястраў, гарызантальнымі чляненнямі карнізаў. Нягледзячы на лаканізм выкарыстаных архітэктурных дэталей, нават некаторую стрыманасць іх пластыкі, будынак уражвае велічнай магутнасцю, дынамікай.

Унікальным архітэктурным помнікам, дзе знайшлі адлюстраванне важныя этапы развіцця мастацкіх прынцыпаў беларускага барока, з'яўляецца касцёл кармелітаў у Глыбокім (будаўніцтва яго завяршылася ў 1654 г.). Ён адносіцца да тыпу трохнефавай базілікі з трансептам, аб'ёмна-прасторавая кампазіцыя - чатырохвежавая. У другой палове XVIIІ стагоддзя вежы на галоўным фасадзе былі разабраны да ўзроўню карніза бакавых нефаў і ўзведзены новыя, шмат'ярусныя. Выцягнутыя ярусы паступова змяншаліся ўгору. Што надавала вежам асаблівую стройнасць. Пластыка новага галоўнага фасада Глыбоцкага касцёла ўзбагацілася хвалістымі антаблементамі, разарванымі франтонамі, пілястрамі і паўкалонамі [18, с. 280-281].

Касцёл Святога Міхаіла Арханёла ў Міхалішках (Ашмянскі раён) -- помнік сармацкага барока Вялікага княства Літоўскага. Касцёл узведзены ў 1653 г. паводле праекта віленскага архітэктара-бельгійца Крыштафа Пэнса на месцы папярэдняга драўлянага храма. Касцёл двухвежавы, аднанефавы. Да прамавугольнага ў плане асноўнага аб'ёму з паўночнага ўсходу прымыкае пяцігранная апсіда з дзвюма невысокімі сакрысціямі. Асноўны аб'ём накрыты двухсхільным дахам з вальмамі над апсідай.

Галоўны фасад падзелены на два ярусы простым карнізам, завершаны чацверыкамі вежаў з чатырохсхільнымі шатровымі дахамі і атыкавым франтонам паміж імі. Нязначны перапад вышынь зальнай часткі, апсіды і вежаў стварае ступеньчатасць сілуэта будынка. Пры ўваходзе невысокі паўкруглы аб'ём накрыты конусападобным дахам. Сцены прарэзаны вокнамі з паўцыркульнымі завяршэннямі і раскрапаваны філянговымі нішамі.У інтэр'еры асноўны аб'ём мае цыліндрычнае перакрыццё з распалубкамі на падпружных арках, якія пераходзяць у магутныя пілястры. Алтарная частка з паўцыркульнымі арачнымі праёмамі. Пад хорамі размешчаны два ўваходы ў ніжнія ярусы вежаў, дзе знаходзяцца капліцы. Сцены паўкруглага аб'ёму члянёны шасцю паўцыркульнымі нішамі для скульптур. У аздабленні інтэр'ера прымаў удзел італьянскі мастак П'етра Перці. У дэкаратыўным убранні, сканцэнтраваным на паверхні сцен цэнтральнага аб'ёму, дамінуюць бела-блакітныя стукавыя барэльефы з выявамі святых і пышны раслінны арнамент, які аб'ядноўвае ўвесь дэкор у адзінае пластычнае цэлае. Асаблівым багаццем вылучаецца аздоба двух'яруснага галоўнага алтара з вітымі калонкамі. Па карнізе першага трохчасткавага яруса фігуры ўкленчаных епіскапаў, у цэнтры фігуры двух анёлаў. Галоўны алтар, як і восем іншых, абрамлены акантам, з завіткоў якога нібы вырастаюць галовы дракона, сірэн і іншых фантастычных істот. На шырокіх сценавых пілонах гарэльефы 12 апосталаў. Пастаўленыя на квадратныя кансолі з маскаронамі розных тыпаў і памераў, яны амаль поўнасцю аддзелены ад сцен і ствараюць эфект руху [6, с. 176-182].

Значная частка культавых будынкаў узводзілася з дрэва. Драўляны касцёл і кляштар дамініканцаў у Клецку пабудаваны на фундацыі кашталяна мінскага А. Слушкі ў першай палове XVII стагоддзя. На галоўным фасадзе клецкага касцёла прысутнічаюць: ордэрныя элементы, бакавыя часткі атыка франтона аздоблены нероўнабаковымі філянговымі нішамі. Масіўныя чацверыкі вежаў, у якіх знаходзяцца прасторавыя маршавыя лесвіцы, раскрапоўваюць надзвычай тоўстую сцяну галоўнага фасада. Трохчасткавую структуру маюць нефы кафалікона, перакрытыя цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі на падпружных арках. Больш адметных рыс у алтарнай частцы клецкага касцёла, вонкавы выгляд якой не адпавядае яе ўнутранай арганізацыі. Яна складаецца з прамавугольнага прэсбітэрыя з алтаром на плоскай тацовай сцяне, за якім размешчана паўкруглая апсіда.

Для гісторыі беларускай архітэктуры XVIIІ стагоддзя было часам панавання і развіцця барока. Для манастырскіх і кляштарных комплексаў уласцівы таксама вызначаныя прыёмы кампазіцыйнай пабудовы, якія ўзыходзяць да XVII стагоддзя.

Храмавае будаўніцтва на Беларусі вялося ў асноўным каталіцкімі ордэнамі і каардынавалася Ватыканам. Яго прадстаўнікі кіраваліся пэўнымі патрабаваннямі, распрацаванымі яшчэ ў перыяд узнікнення Контррэфармацыі. Прынесеныя на беларускую глебу вызначаныя ўзоры архітэктуры інтэрпрэсіраваліся мясцовымі дойлідамі. З цягам часу выпрацавалася архітэктурна-мастацкая сістэма, у якой адлюстравалася нацыянальная своеасаблівасць стылю барока. Гэта адбылося ў позні перыяд яго існавання: у сярэдзіне - другой палове XVIII стагоддзя. Першыя будынкі, адпаведныя названай сістэме, былі ўзведзены ў Вільні, што і вызначыла назву своеасаблівага стылістычнага напрамку ў дойлідстве - “віленскае барока”.

Адназначны напрамак у беларускім барока характарызаваўся складанымі аб'ёмна-прасторавымі суадносінамі частак фасада, у якім галоўная роля належала вежам. Размешчаныя па баках будынка, яны звычайна складаліся з некалькіх ярусаў і паступова звужаліся, што стварала ўражанне перспектыўнага скарачэння, вышыні і стройнасці. Паміж вежамі знаходзіўся двух'ярусны франтон. Яго чляненне супадала з падзелам вежаў карнізамі, іншымі гарызантальнымі цягамі. У аздабленні фасадаў культавых будынкаў для віленскага барока было ўласціва шырокае выкарыстанне пілястраў, паўкалон, валют, вежачак, асобных гранёных аб'ёмаў (“бань”), што надавала іх знешняму выгляду незвычайна выразную пластычнасць, паступовую змену акцэнтаў пры розных пунктах гледжання [10, с. 214].

У цэнтры вёскі Юравічы Гомельскага раёна ў 1710 годзе быў пабудаваны комплекс, з цэглы, на месцы драўлянага кляштара, узведзенага ў другой палове XVII стагоддзя. З 1778 года тут дзейнічаў езуіцкі калегіум. У 1820 годзе перададзены бернардынскаму ордэну. Закрыты пасля паўстання 1863-1864 гадоў. Комплекс уключае касцёл і корпус калегіума, аб'яднаныя ў адзіную кампазіцыю. Разгледзім касцёл.

Касцёл. Трохнефавая мураваная базіліка з выцягнутай паўкруглай апсідай і двухвежавым галоўным фасадам, які падзелены на тры ярусы развітымі антаблементамі, расчлянёны вязкамі пілястраў, крапаваны франтонамі. Разнастайныя нішы і вокны аздоблены складанымі профілямі і лепкай. Бакавыя сцены расчлянёны спаранымі лапаткамі і неглыбокімі нішамі. Абапал алтара двухпавярховыя сакрысціі. Да паўночнай сакрысціі прылягае двухпавярховы калідор .

Прыкладам віленскага барока з'ўляецца фасад касцёла кармелітаў у Глыбокім. Мы ўжо ведаем, што касцёл быў пабудаваны ў XVII стагоддзі. Галоўная асаблівасць касцёла - наяўнасць не дзвюх або адной, а чатырох веж, дзвюх на фасадзе і дзвюх у алтарнай частцы. Галоўны фасад быў перабудаваны ў 1735 годзе пад кіраўніцтвам архітэктара Іосіфа Фонтана ІІІ.

Фасад касцёла кармелітаў з'яўляецца не толькі адным з першых, але і адным з лепшых прыкладаў віленскага барока. У ім праслежваюцца практычна ўсе характэрныя рысы стылю. Па-першае, хоць у гэтым стылі будаваліся розныя касцёлы, але гэты сілуэт з дзвюма імкнучыміся ўгору вежамі стаў, можна сказаць, візітнай картачкай стылю. Другая характэрная рыса віленскага барока - плаўна выгнутыя лініі.

Структуру трохнефавай базілікі з двухвежавым фасадам меў таксама касцёл Святога Антонія бернардынцаў. Касцёл не існуе, яго выява вядома па піктаграфічнай карце бернардзінскіх манастыроў сярэдзіны XVIII стагоддзя.

Яркімі прыкладамі віленскага барока сталі: касцёл Святой Кацярыны, вароты Базіліянскага манастыра ў Вільні і фасад касцёла Святога Яна.

Рысы позняга барока ўласцівы Міхайлаўскаму касцёлу ў вёсцы Германавічы (Шаркоўшчынскі раён, 1787 г.), касцёлу езуітаў у вёсцы Лучай (Пастаўскі раён, 1766-1776 гг.) [17, с. 341-346].

Касцёл Маці Боскай (Віленскі раён), пабудаваны ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. Прамавугольны ў плане будынак накрыты высокім двухсхільным дахам з вальмай над алтарнай часткай. Сцены апрацаваны плоскімі пілястрамі. Галоўны фасад завершаны атыкавым франтонам складанай формы з паўцыркульным аконным праёмам.

Касцёл Апекі Боскай (Дзяржынскі раён), пабудаваны ў другой палове XVIII стагоддзя з дрэва. Трохнефавая двухвежавая базіліка на высокім мураваным цокалі. Галоўны фасад быў фланкіраваны чацверыковымі вежамі з фігурнымі завяршэннямі.

Успенскі касцёл (Дзяржынскі раён), пабудаваны ў 1751 г. з дрэва (у 1886 г. пераабсталяваны пад царкву, не захаваўся). Касцёл крыжовы ў плане са слаба развітым трансептам і пяціграннай алтарнай пабудовай [13, с. 148-149; 167].

Касцёл Дзевы Марыі (Маладзечанскі раён), помнік драўлянага дойлідства другой паловы XVIII стагоддзя. Храм двухвежавы, з пяцігранным алтарным прырубам і паўночнай сакрысціяй. Галоўны фасад фланкіраваны невысокімі чацверыковымі вежамі, надбудаванымі па вуглах даху. Паміж вежамі размешчаны франтон. Сцены касцёла прарэзаны здвоенымі вокнамі, вертыкальна ашаляваны і ўмацаваны па перыметры сцяжкамі [14, с. 38].

Касцёл Міхаіла Архангела ў в. Лужкі фундаваны ў 1744 годзе Валерыянам Жабам, прыхільнікам і патронам ордэна піяраў, а змураваны да 1756 года ў паўднёва-ўсходняй частцы вёскі. Лужкоўскі касцёл таксама адзін з найбольш яркіх узораў віленскага барока. Пры простай аднанефавай тэктоніцы аб'ёмна-прасторавая кампазіцыя збудавання надзвычай дынамічная і выразная. Да кампактнага нефа, перакрытага цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі, але без падпружных арак, далучана больш нізкая апсіда прэсбітэрыя з лучковай алтарнай сцяной і сіметрычнымі сакрысціямі па баках. Вышыні дахаў дынамічна нарастаюць ад алтара да шмат'ярусных «тэлескапічных» вежаў на галоўным фасадзе. Чацверыковыя аб'ёмы вежаў разгорнуты ад аснавання дыяганальна да сцен нефа, ствараючы трапецападобную глыбінна-прасторавую структуру фасада -- велічную тэатральную дэкарацыю, прызначаную ўразіць і захапіць верніка. Аптычна-ілюзіяністычны і эмацыянальна-мастацкі эфект узмацняецца надзвычай вытанчанымі экспрэсіўнымі прапорцыямі ярусаў вежаў і архітэктурнага ордэра. Падобны разварот вежаў, але ў спалучэнні з выпуклай цэнтральнай часткай фасада, ужыты крыху раней, у 1733-1738 гг. архітэктарам Якубам Фантана ў касцёле бенедыкцінак у Драгічыне (на Беласточчыне).

У інтэр'еры лужкоўскага касцёла ў выніку канструкцыйнай і кампазіцыйнай незалежнасці вежаў нартэкс адсутнічае: вылучаны толькі невялікі ўваходны тамбур. Над ім месцяцца арганныя хоры з хвалістай агароджай, што злучаюць паміж сабою вежы, у адной з якіх размешчаны вітыя ўсходы. Для ўспрыняцця распора скляпення даволі вялікага пралёту (пры адсутнасці падпружных арак) падоўжныя сцены нефа ўмацаваны магутнымі разгрузачнымі аркамі, абапёртымі на шырокія пілоны, якія, каб візуальна замаскіраваць іх масіўнасць, дэкараваны паўкалонамі на п'едэсталах з фантазійнымі капітэлямі, скампанаванымі з лісця аканта, валют і галовак пуцці. Паверхні скляпенняў, прасценкаў і аконных ніш аздоблены фрэскавай размалёўкай.

Архітэктурна-мастацкі вобраз гэтага невялікага па абсалютных памерах вясковага храма вызначаецца маляўнічасцю і экспрэсіяй кампазіцыі, прафесійным і ўдалым выкарыстаннем ілюзіяністычных прыёмаў позняга беларускага барока, багатым сінтэзам мастацтваў [6, с. 112-115].

Святадухаўскі касцёл пабудаваны ў 1750 годзе з цэглы. Асноўны квадратны ў плане аб'ём невялікім уступам пераходзіць у паўкруглую апсіду, арыентаваную на ўсход. Уся пабудова накрыта стромкім двухсхільным дахам, паўкруглым над алтарнай часткай. Сцяна галоўнага фасада завершана франтонам маляўнічага ўвагнута-выпуклага абрысу. Вось сіметрыі пабудовы падкрэслена праёмам увахода. Пры перабудове касцёла ў праваслаўны храм у сярэдзіне вільчыка даху была зроблена цыбулепадобная галоўка на высокім васьмерыковым барабане. Пластыку архітэктуры ўзбагачаюць скругленыя вуглы будынка, лапаткі і нішы з ракавінамі на галоўным фасадзе. Галоўнае памяшканне перакрыта цыліндрычным скляпеннем, апсіда - конхай. Будынак асветлены чатырмя лучковымі аконнымі праёмамі і круглай люнетай у апсідзе [8, с. 156].

Міхайлаўскі касцёл, пабудаваны ў 1782 годзе з цэглы.

Касцёл аднанефавы, з пяціграннай апсідай і сакрысціяй з паўночнага боку. Галоўны фасад завершаны вялікім шмат'ярусным франтонам, які аздоблены магутным карнізам, здвоенымі пілястрамі з капітэлямі карынфскага ордэна. Плоскасці сцен прарэзаны невялікімі паўцыркульнымі вокнамі, уваходны партал лучковы. Тарэц апсіды з плоскімі пілястрамі па вуглах завершаны атыкам, дабудаваным у пачатку XX стагоддзя [11, с. 189].

Характэрнай рысай разгледжаных збудаванняў ранняга барока з'яўляецца адсутнасць у іх падпружных арак, якія б умацоўвалі цыліндрычныя з распалубкамі скляпенні, што ранней не адзначалася даследчыкамі. З'яўленне і пашырэнне ў архітэктуры храмаў ранняга барока падпружных арак дазволіла больш рацыянальна размеркаваць іх распор і пазбавіцца такіх архаізуючых гатычных элементаў як контрфорсаў.

Пры разглядзе помнікаў касцельнай архітэктуры позняга барока Беларусі мы не раз вярталіся да пачатку віленскага барока і падзелаў Рэчы Паспалітай, што дазволіла знайсці агульныя і спецыфічныя рысы стылявой эвалюцыі ў храмабудаўніцтве розных каталіцкіх ордэнаў і сакральных збудаваннях рознай архітэктурнай тыпалогіі.

2.2 Праваслаўная культавая архітэктура

Значная частка культавых збудаванняў узводзіліся з дрэва. На жаль пераважная большасць з іх не захавалася. На падставе гістарычных дакументаў можна аднавіць агульныя рысы гэтых пабудоў. У пачатку XVII стагоддзя атрымаў распаўсюджанне клецевы тып, храмы падоўжна-восевай кампазіцыі з трох прамавугольных зрубаў.

Першая царква была драўляная. Мураваная Петрапаўлаўская царква ў Мінску была пабудавана хутчэй за ўсё ў 1620-1630-я гг. Па мастацка-стылявых характарыстыках Петрапаўлаўская царква набліжаецца да больш ранніх помнікаў каталікага храмабудаўніцтва, напрыклад, да касцёла бернардзінцаў у Гродна. Абодва храмы маюць амаль аднолькавую будову ўласна базілікі - трохнефавай, шасціслуповай, без трансепта. Агульныя готыка-рэнесансныя рысы прысутнічаюць і ў вырашэнні алтарнай часткі. У Петрапаўлаўскай царкве адна апсіда больш нізкая за асноўны неф, ад якога аддзелена мураваным франтонам і накрыта асобным дахам. У той жа час алтарная апсіда ў праваслаўнай царкве не мае выцягнутай вімы, уласцівай касцёлу.

Навацыйнай для праваслаўнага храмабудаўніцтва таго часу рысай архітэктуры мінскай Петрапаўлаўскай царквы з'яўляецца яе двухвежавы фасад, у якім незвычайна і арганічна спалучаліся мастацкія прынцыпы барока з традыцыямі мясцовай готыкі. У дадзеным выпадку чацверыковыя вежы па-гатычнаму фланкуюць вуглы будынка, як у цэрквах-крэпасцях, а не надбудаваны над фасадам-нартэксам, з'яўляючыся яго часткай, што характэрна для больш позніх барочных касцёлаў. Падобнае размяшчэнне вежаў, як і наяўнасць у іх байніц, пацвярджаюць думку пра першапачатковы абарончы характар Петрапаўлаўскай царквы. Але ў той жа час вежы тут змянілі сваю форму з круглых абарончых на прызматычную і сталі важным элементам кампазіцыі раннебарочнага фасада. У трактоўцы галоўнага фасада як самастойнай кампазіцыі, незалежнай ад тэктонікі храма, крыецца яго барочная сутнасць, нават пры вельмі аскетычным мастацкім абліччы [14, с. 38].

Богаяўленская царква ў Магілёве мела значна больш кананічных формаў праваслаўнай культавай архітэктуры пры агульнай стылявой барочнай накіраванасці. Ужо ў дарэвалюцыйна-краязнаўчай літаратуры пра Богаяўленскі сабор Магілёва адзначаецца: “Наружный вид храма - смешанного итальянского стиля XVI века”. Тэрмін “барока”, зразумела, яшчэ не ўжываецца, але гэта вызначэнне адлюстроўвае барочны характар збудавання. Храм уяўляў трохнефавую базіліку з трансептамі і паўцыркульнымі апсідамі. Такім чынам у яго аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі спалучаліся формы заходнееўрапейскай культавай эпохі барока і традыцыйныя элементы праваслаўнага дойлідства старажытнарускага перыяду. Хаця падкупальны квадрат ад пачатку быў вылучаны кампазіцыйна і канструкцыйна ўзмацненнем апорных слупоў, купал над ім пастаўлены толькі ў 1700 г. У пралётах трансепта існавалі дадатковыя слупы, якія фарміравалі базілікальную структуру інтэр'ера. У той жа час бакавыя крылы трансепта разам з бакавымі апсідамі стваралі асобныя прыдзелы. Пазнейшая ўстаноўка купала павялічыла перадалтарную прастору ў вышыню і шырыню. Галoўны фасад меў плоскі двухвежавы аб'ём і далучаўся да цэнтральнага нефа, закрываючы яго з заходняга боку. Кампазіцыя фасада мела выразныя гарызантальныя чляненні, што падзялялі яго на тры ярусы, а вертыкальныя элементы на кожным ярусе чаргаваліся ў асобным рытме, як у іканастасе [25, с. 19].

У архітэктуры фасада Богаяўленскага сабора своеасабліва зліліся мясцовыя будаўнічыя традыцыі з эстэтычнай канцэпцыяй барока.

Тыя ж прыёмы ў арганізацыі агульнай тэктонікі мас і кампазіцыі фасада амаль цалкам паўтораны пазней у Мікалаеўскай царкве Магілёва.

Спачатку царква была ўзведзена ў дрэве, а змуравана толькі ў 1669 - 1672 гг. Абодва магілёўскія храмы маюць структуры трохнефавай крыжова-купальнай базілікі з двухвежавым галоўным фасадам і трыма алтарнымі апсідамі. Аднак базіліка Мікалаеўскай царквы скарочана на адзін крок слупоў, у выніку чаго яна выглядае больш кампактнай, амаль крыжова-цэнтрычнай. Роўнавысокія цэнтральны неф і трансепт накрыты ўзаемна перпердыкулярнымі высокімі дахамі з ідэнтычнымі франтонамі на чатырох тарцах, аздабленне якіх нагадвае франтон праваслаўнай царквы-крэпасці ў Мураванцы. Як і ў Богаяўленскім саборы, перадалтарную віму ў Мікалаеўскай царкве ўтварае працяг цэнтральнага нефа, а тры кананічныя праваслаўныя паўкруглыя апсіды невялікія па памерах і кампазіцыйна падпарадкаваны дамінантнай ідэі крыжа ў тэктоніцы збудавання. Аб'ём нартэкса Мікалаеўскай царквы таксама далучаны толькі да цэнтральнага нефа, але тут ён мае больш развітую ў вышыню кампазіцыю: над узроўнем карніза ўзвышаюцца два ярусы чацверыковых вежаў і трох'ярусны атыкавы франтон. Асноўны дэкаратыўны матыў галоўнага фасада - зноў жа плоскія арачныя паўцыркульныя падвесныя нішы, што нагадваюць аркатуру іканастаса. У той жа час астатнія фасады аздоблены ордэрнымі пілястрамі. Тут прысутнічае невялікі гранёны ўваходны аб'ём, што імітаваў абарончы барбакан [6, с. 137].

Выяўленая ў Мікалаеўскай царкве тэндэнцыя да стварэння цэнтрычна-крыжовай кампазіцыі невыпадковая і тлумачыцца ідэалагічным канфесійным супрацьстаяннем, што абвострылася падчас вайны сярэдзіны стагоддзя. На яе архітэктуру, відавочна, паўплывала раннехрысціянская ідэя, заключаная ў архітэктоніцы невялікай групы праваслаўных храмаў гэтага рэгіёна, пабудаваных некалькі раней у традыцыях мясцовага драўлянага дойлідства.

Сярод іх - Успенская саборная царква Куцеінскага жаночага манастыра пад Оршай. Мураваная Успенская царква Куцеінскага манастыра мела строгую цэнтрычна-крыжовую кампазіцыю з купалам. Чатыры амаль аднолькавыя прамавугольныя аб'ёмы, якія паўтаралі простыя зрубы шматлікіх праваслаўных драўляных цэркваў Верхняга Падняпроўя, прасторава ўтваралі форму, блізкую да роўнаканцовага грэчаскага крыжа ад падмуркаў да ўзроўню агульнага карніза. Вышэй яна падкрэслена перакрыжаванымі двухсхільнымі дахамі з ідэнтычнымі франтонамі на тарцах. Тымпаны франтонаў дэкараваны трайчастай аркатурай і завершаны галоўкамі, арыентаванымі па баках свету, а не па дыяганалях плана, як у артадаксальным праваслаўным “пяцігалоўі” Маскоўскай Русі. Сяродкрыжжа ўвенчваў масіўны самкнуты барочны купал з галоўкай, пастаўлены на глухім васьмігранным барабане. Гранёныя формы апошняга таксама сведчаць пра ўплыў драўлянага дойлідства, дзе прынцыпова немагчыма дасягнуць ідэальна круглай формы. Тры невялікія паўкруглыя апсіды, хаця па колькасці і адпавядалі праваслаўнаму канону, але згрупаваны прынцыпова інакш: яны далучаліся не да вуглавых кампартарментаў, як у крыжова-купальным храме, а да крылаў трансепта, якія мелі асобныя ўваходныя аб'ёмы. Дэкор сцен - ордэрныя пілястры.

Амаль аналагічную будову мела Успенская царква ў Магілёве, змураваная да 1670 г. Яе адрозненне - у яшчэ большым павелічэнні заходняга аб'ёму, увыніку чаго план на ўзроўні карніза (без апсід) атрымаў форму выцягнутага лацінскага крыжа. Характэрна, што гранёныя ўваходныя аб'ёмы-“барбаканы” магілёўскіх Успенскай і Мікалаеўскай цэркваў ідэнтычныя [6, с. 112-115].

Спаса-Праабражэнская царква, пабудавана ў 2-й палове XVI - пачатку XVII стагоддзяў. Спачатку кальвінскі збор, пазней касцёл Міхаіла- Архангела, з 1865 г. - Спаса-Праабражэнская царква. Спачатку храму надавалася абарончае значэнне і, верагодна, па ўсім перыметры яго, у верхняй частцы сцен, былі байніцы. У XVII стагоддзі прыбудавана вежа. Храм перабудаваны ў 1678 г. і 1865 г., аб чым сведчыць рознахарактарная апрацоўка асобных частак фасадаў і розная таўшчыня сцен. Часткова разбурана ў Вялікую Айчынную Вайну. Царква - мураваны прамавугольны ў плане аднанефавы безапсідны храм, накрыты высокім двухсхільным дахам. Галоўны фасад вылучае 35-метровая пяціярусная шатровая вежа. Першы ярус яе чатырохвугольны, астатнія - васьмігранныя. Па ўсім перыметры сцен, у месцы, дзе, як мяркуюць, былі байніцы, і вежы праходзяць атыкавы пояс. У сукупнасці дэталі дэкору надаюць будынку манументальнасць [14, с. 52-53].

У сакральным дойлідстве Вялікага княства Літоўскага ў сярэдзіне XVIII стагоддзя з'явіўся тэрмін “віленскае барока”, як мастацтвазнаўчае вызначэнне архітэктурна-мастацкай сістэмы, сфармуляваны і распрацаваны ў 1930-я гг. у навуковых колах Заходняй Беларусі, цэнтрам якой па-ранейшаму заставалася Вільня. У азначаным тэрміне адлюстравалася ўсведамленне адметнасці і непаўторнасці гэтага каштоўнага пласта нацыянальнай матэрыяльнай культуры.

Помнікам праваслаўнай культавай архітэктуры віленскага барока з'яўляецца Праабражэнская царква Валожынскага раёна Мінскай вобласці. Аднанефавы прамавугольны ў плане храм з выцягнутай паўкруглай апсідай, да якой з паўночнага боку прымыкае рызніца, з паўднёвага - Нікольская капліца з трохграннай алтарнай часткай. Галоўны заходні фасад завершаны франтонам і быў фланкіраваны вежамі. Сцены расчлянёны пілястрамі і лучковымі вокнамі. Купал з галоўкай на гранёным барабане надбудаваны пазней. Унутраная прастора перакрыта цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі і падпружнымі аркамі.

На паўднёва-заходняй ускраіне вёскі Грынкавічы Крупскага раёна, на высокім узгорку, у канцы XVIII стагоддзя была пабудавана Праабражэнская царква. Аднарубны храм накрыты вальвавым дахам, на вільчыку якога ўзвышаецца невялікая галоўка на двух'ярусным васьмерыку, завершаная ажурным крыжом чыгуннага ліцця. Цэнтральны ўваход вылучаны двухсхільным казырком, што апіраецца на два слупы васьмівугольнага сячэння. Аконныя праёмы бакавых фасадаў невялікія, прамавугольныя, высокай пяціграннай апсіды - лучковыя [13, с. 129-130; 232;].

У цэнтры вёскі Старая Беліца Гомельскага раёна ў першай палове XVIII стагоддзя была пабудавана Мікалаеўская царква з дрэва. Храм трохзрубны, восевай кампазіцыі. Да цэнтральнага квадратнага ў плане аб'ёму з захаду і ўсходу прылягаюць пяцігранная апсіда і бабінец. Усе аб'ёмы завершаны фігурнымі галоўкамі на шасцігранных барабанах цэнтральны з іх - светлавы). Пачатковая кампазіцыя парушана прыбудаванымі пазней тамбурамі - цэнтральным і двума бакавымі. Сцены складзены з брусоў, якія звонку вертыкальна ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі. Высока размешчаныя аконныя праёмы прамавугольнай формы. Інтэр'ер мае трохчасткавае вырашэнне. Аб'ёмы злучаны шырокімі арачнымі праёмамі [10, с. 141].

У другой палове XVIII стагоддзя ў Слуцку была пабудавана Міхайлаўская царква, з дрэва. Аб'ёмна-прасторавая кампазіцыя царквы складаецца з шмат'ярусных трох зрубаў, пастаўленных па падоўжнай восі, з павелічэннем вышынь ад алтарнай часткі да званніцы. Прамавугольныя ў плане алтарную і зальную часткі акружае галерэя, якая раскрыта да цэнтральнага зруба і ўтварае ярус-аснову для верхніх ярусаў. Над бабінцам, які завершаны з трох бакоў франтонамі, узвышаецца званніца з шлемападобным купалам і высокім шпілем. Асноўны зруб завершаны васьмерыком на чацверыку, накрыты двухзаломным дахам, увенчаных гранёным грушападобным купалам з галоўкай. Над алтарнай часткай - чацвярык з шлемападобным купалам з галоўкай. Фасады дэкарыраваны драўлянымі ліштвамі, карнізамі, дэнтыкуламі пад карнізам верхняга яруса званніцы. Гарызантальна ашаляваныя сцены прарэзаныя лучковымі аконнымі праёмамі [14 , с. 168-169].

Троіцкая царква пабудавана ў 1768 годзе з цэглы. Двухвежавая трохнефавая базіліка з паўцыркульнай апсідай, абапал якой размешчаны сакрысціі. Фасады прарэзаны рознымі па форме і вышыні аконнымі праёмамі - паўцыркульнымі, лучковымі, круглымі. Двухсхільны дах закругляецца над апсідай, упрыгожаны фігурнай вежачкай на чацверыку. Архітэктурны дэкор сканцэнтраваны на галоўным заходнім фасадзе. Складаны ўвагнута-выпуклы антаблемент падзяляе яго на два ярусы. Сілуэт верхняга яруса ўтвараюць васьмігранныя трох'ярусныя вежы са шлемападобнымі завяршэннямі і фігурны шчыт паміж імі. Вертыкальнасць агульнай кампазіцыі галоўнага фасада падкрэсліваюць пучкі пілястраў і ступеньчатыя контрфорсы, якія ўмацоўваюць сцены. Цэнтральны неф перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі. Архітэктурна-дэкаратыўны акцэнт інтэр'ера - галоўны алтар, вырашаны ў выглядзе каланады з крывалінейнымі антаблементамі, упрыгожаны скульптурнымі групамі анёлаў. На паўночнай сцяне апсіды выступае амбон з балдахінам. Над ім узвышаецца статуя Майсея. У нартэксе на дзвюх калонках - хоры [8, с. 79].

Стыхія эстэтыкі віленскага барока ўсхвалявала архітэктурныя формы, карэнным чынам змяніла іх прапарцыянальны лад, прымусіла канструкцыі працаваць на стварэнне ірэальных, алагічных, падманных уяўленняў.

беларускі культавай паркавай палацавай барока

2.3 Уніяцкая культавая архітэктура

Самая старажытная хрысціянская святыня на Беларусі - праваслаўны Сафійскі сабор у Полацку перайшоў да уніятаў у канцы XVI стагоддзя. У 1607 г. будынак пацярпеў ад пажару. “1607-ы - новая бяда. Верхні замак знішчаны пажарам. Агонь не злітаваўся і над Сафійскім саборам. Паслы полацкага ваяводства прывезлі з сойма пастанову: “ Руины церкви старой святой Софии забудовать и поправить, абы там коштам своим обыватели книги земские и градские своего воеводства ховали”. Адбудоваю святыни кіраваў арцыбіскуп (архіепіскап) полацкі і віцебскі Іясафат Кунцэвіч” [1, с. 210]. Сабор быў адноўлены да 1618 г. Вядома, што пры перабудове па загаду уніяцкага архібіскупа Я. Кунцэвіча былі зняты вярхі вуглавых баявых вежаў храма-крэпасці “як непатрэбныя і царкве ніякай красы не прыдаваўшыя” [22, с. 129].

Падчас Паўночнай вайны (1705-1710 гг.) горад займалі рускія войскі. У 1705 годзе адбылося забойства манахаў у Сафійскім саборы, аб якім у газеце “Царква” Сяргей Марозаў апублікаваў свой артыкул “Полацкая трагедыя”.

Аўтар артыкула піша, што ў 1705 годзе Пётар І са сваёй дружынай накіроўваўся ў Прыбалтыку. Шлях пралягаў праз Віцебск і Полацк, каля якога ўжо стаяла лагерам шматтысячнае маскоўскае войска на чале з князем Аляксандрам Меншыкавым. Мясцовыя жыхары неслі ўсе нягоды па яго ўтрыманні. Была добрая падстава адпомсціць уніятам за іх “адступніцтва”. Праязджаючы праз Віцебск, цар наказаў знішчаць іконы з выяваю Іасафата Кунцэвіча. Хваліўся, што спаліць астаткі уніяцкага святога. Тады захопнікі разбілі і скінулі ў Дзвіну помнік полацкага архіепіскапа, усталяваны ў Віцебску на месцы, дзе было скінута ў раку знявечанае цела пакутніка.

Гэтыя звесткі даходзілі і да жыхароў Полацка. Асабліва боязна ім было за раку з астаткамі Святога Іасафата. Манахі дамовіліся з літоўскім канцлерам Карлам Радзівілам, што той схавае яе, а пасля вайны верне назад. Такім чынам раку вывезлі з Сафійскага сабора ў Жыровіцкі манастыр.

30 чэрвеня 1705 года цар Пётар І прыймаў у Полацку віншаванні ад сваіх афіцэраў і генералаў, ад князёў па выпадку дня Святых апосталаў Пятра і Паўла. Гасцей частавалі напоямі, развесяліўся і імяніннік. Вечарам полацкія вяльможы рабілі банкет. Не дачакаўшыся царскага банкета, падручны цара Пятра І Аляксандар Меншыкаў вырашыў пайсці па сваіх справах у месца свайго квартыравання, але не дайшоў… Па дарозе ён звярнуў у Сафійскі сабор, дзе ішло вячэрняе богаслужэнне. Свяшчэннік гаварыў пропаведзь у хвалу Святога апостала Пятра, аб яго першынстве сярод апосталаў, што ён з'яўляецца главой Царквы, а Папы Рымскія - яго пераемнікамі. Гаварыў аб главенстве рымскага патрыярха над іншымі патрыярхамі. Убачыўшы ў царкве Меншыкава, свяшчэннік пачаў хваліць царкоўную унію. Меншыкаў быў разлючаны і кінуўся да цара. Той жа быў добра падпілы, спытаў у Меншыкава, дзе ён быў. Даведаўшыся, што прапаведнік васхваляў рымскую і уніяцкую веру, Пётар І , ужо даўно разлючаны на уніяцтва, узвар'яцеў і, разам з Меншыкавым і афіцэрамі, накіраваўся ў Сафійскі сабор.

Богаслужэнне ў саборы ўжо закончылася. Веруючых у саборы не было, хоць ён быў адкрыты. У ім малілася шэсць свяшчэннікаў і манахаў. Нечакана царкву напоўнілі расійскія афіцэры. Цар голасна патрабаваў правесці для яго экскурсію ў храме. Свяшчэннік падрабязна распавядаў аб паходжанні ікон. Пётар І не прыхоўваў сваёй раздражальнасці, шукаючы падставы для сваркі. Калі падышлі да алтара святога Іасафата, на якім стаяла скульптура святога з тапаром у галаве, якая нагадвала аб пакутніцкай смерці святога Іасафата. “Які гэта святы? - спытаў Пётар І. - Святы пакутнік Іасафат, - адказаў свяшчэннік. - Ды хто ж яго замучыў?! - не змірыўся цар”. Вар'яты агонь запалаў у вачах цара і яго кулак накіраваўся на свяшчэнніка, які заліты кроўю упаў на падлогу. Гледзячы на свайго разлючанага цара, яго акружэнне пачало расправу над іншымі манахамі. Двое з манахаў змаглі ўцячы, чатыры - былі пасаджаны ў турму. Архімандрыда Якава Кізілоўскага і Канстанціна Заячкоўскага забралі ў свой лагер. Іх усю ноч катавалі, каб даведацца, дзе былі схаваны багацці манастыра і моцы Святога Іасафата. Нічога не дабіўшыся, манахаў прысудзілі да павешання.

Пасля гэтай “перамогі” над уніяй у Полацку Сафійскі сабор аддалі на разграбленне [21, с. 5-7].

У Віцебскім летапісе таксама ёсць запіс аб гэтым здарэнні: Eodem anno [1705], mense Iulli 11 die in ecclesia S. Sofiae ipse occidit 4 basilianos in Polocia (“В том же [1705] году месяца июля 11 дня в храме Святой Софии сам [царь] убил 4 базилиан в Полоцке”) [3].

Па загаду Пятра І Сафійскі сабор быў пераўтвораны ў склад боепрыпасаў. 11 чэрвеня 1705 года, у час Паўночнай вайны, сабор быў закрыты расійскай арміяй. 1 мая 1710 г. у сутарэннях сабора нечакана ўзарваўся порах, і храм быў амаль цалкам разбураны выбухам.

Па ініцыятыве і на ўласныя сродкі полацкага архібіскупа Ф. Грабніцкага на месцы зруйнаванага храма ў 1738-1750 гг. быў змураваны новы велічны Сафійскі сабор. Храм як уніяцкі быў пераарыентаваны алтаром на поўнач. Вонкава аб'ёмна-прасторавая структура будынка набыла формы трохнефавай аднаапсіднай базілікі з двухвежавым фасадам-нартэксам. Сіметрычна тром усходнім алтарным апсідам праваслаўнага храма ХІ стагоддзя была ўзведзена аналагічная заходняя група апсід. Разам яны трактаваны ў кампазіцыі збудавання як рамёны невысокага трансепта, больш нізкага за асноўны неф. У выніку ядро кампазіцыі мае план у сячэнні вышэй бакавых нефаў у выглядзе роўнаканцовага грэчаскага крыжа, а на ўзроўні вянчаючага карніза крыж у плане збудавання ўвогуле знікае, не акцэнтуючы ніякай сімволікі. Сярэднія апсіды, у якіх размяшчаліся алтары святых Язафа і Ануфрыя, атрымалі барочнае завяршэнне ў выглядзе самкнутых купалаў са светлавымі ліхтарыкамі.

Асаблівая ўвага нададзена новай архітэктурнай гармоніі галоўнага паўднёвага фасада. Ён мае не плоскарную, а прасторавую структуру з двума магутнымі пяціяруснымі вежамі па баках і заглыбленнымі паміж звязкамі слаістых пілястраў прасценкамі. Тры верхнія сквазныя ярусы вежаў рэзка скарачаюцца ўгору па памерах, што стварае моцную аптычную перспектыву і ілюзію амаль касмічнай узнёсласці. Упершыню ў полацкай Сафіі падобныя франтоны-“дыядэмы” ўзведзены на абодвух тарцах двухсхільнага даху цэнтральнага нефа. У прапарцыянальным ладзе будынка перавага аддадзена вертыкалям, нягледзячы на тое, што першае гарызантальнае чляненне пераходзіць на ўзроўні карніза бакавых нефаў. Архітэктурным чляненням уласціва неакрэсленасць, яны шмат разоў дубліруюцца. Звязкі пілястраў пры захаванні плоскаснай ордэрнай асновы кожнага элемента набываюць аб'ёмны характар, актыўна ўзаемадзейнічаюць з прасторай. Лініі карнізаў плаўна выгінаюцца. Пластыку фасада ўзмацняюць фігурныя філянговыя нішы і манахромны ляпны дэкор. Верхнія ярусы вежаў, як і франтона, аздоблены пілястрамі-валютамі, пастаўленымі па дыяганалях чацверыкаў.

Усе гэтыя архітэктурна-мастацкія сродкі характарызуюць стылістыку віленскага барока. Уніяцкі Сафійскі сабор у Полацку храналагічна з'явіўся першым збудаваннем, у якім цалкам і паслядоўна былі ўвасоблены эстэтычныя характарыстыкі віленскага барока [20, с. 55-60].

Яшчэ адным шэдэўрам віленскага барока полацка-віцебскага рэгіёну з'яўляецца уніяцкая Петрапаўлаўская царква ў в. Беразвечча, якая размяшчалася на ўсходнім беразе возера Вялікае (зараз у межах г. Глыбокае).

Храм меў шмат чаго роднаснага з полацкім Сафійскім саборам. Гэта была трохнефавая базіліка з трансептам і двухвежавым фасадам-нартэксам. Пры агульнай традыцыйнасці структуры яе архітэктурная задума смелая і наватарская. Трансепт, які стварае семантычны крыж у верхнім сячэнні, роўнавысокі з цэнтральным нефам, але не роўнашырокі з ім, што выключае стварэнне на iх перасячэнні падкупальнага квадрата і купала. Як і ў полацкім саборы, трансепт размешчаны роўна пасярэдзіне трохчасткавай структуры кафалікона, у выніку чаго ядро кампазіцыі ўтварае папарна роўнаканцовы крыж, невялікія травеі вузкiх бакавых нефаў нагадваюць вуглавыя кампартаменты візантыйскай планавай схемы. Дзякуючы магутнай паўкруглай алтарнай частцы, якая завяршала шырокі цэнтральны неф, стваралася ўражанне, што ў вонкавай будове мас трансепт нетрадыцыйна ссунуты ў бок галоўнага фасада.

Перакрыжаваныя двухсхільныя дахі над цэнтральным нефам і трансептам на закругленных тарцах завяршаліся выпуклымі франтонамі-“дыядэмамі” з пластычным трохпялёсткавым абрысам. У параўнанні з полацкай Сафіяй тэма франтонаў у Петрапаўлаўскай царкве распрацавана больш поўна і шматпланава. Чатыры франтоны-“дыядэмы” вянчаюць (па баках свету) кожны сваю частку і, як карона, будынак у цэлым, адпаведна важнаму прынцыпу стылю барока - “падпарадкаванне частак цэламу”.