У другую палову XVII - XVIII ст. беларускія гарады ўвашлі ў стане страшэннага разбурэння, што прынесла дваццацігадовая смута 1648 - 1667 гг. Так, калі 18 гарадоў і мястэчак Наваградскага ваяводства да пачатку войнаў 1648 - 1667 гг. налічвалі 4071 дом, то пасля гэтага часу - 2329 дамоў, г. зн. было знішчана 1742 дамы, ці 42,8%; 8 гарадоў Берасцейскага ваяводства налічвалі адпаведна 2745 і 2012, г. зн. знішчана 57,6% дамоў; 12 гарадоў Менскага ваяводства - 1646 і 809, г. зн.50,8% даваеннай колькасці дамоў. Ад 50 да 70% дамоў страцілі за гады войнаў Полацкае, Віцебскае, Мсціслаўскае ваяводствы [4, с.252].

Гарады і мястэчкі цярпелі не толькі ад разбурэнняў. Да крайняга збяднення даводзілі жыхароў пастоі войска і ваенныя паборы. У цэлым гарадское насельніцтва Беларусі ў сярэдзіне XVII ст. зменшылася прыкладна на 55%. Прыйшло ў заняпад рамяство. Сотні кавалёў, кафляроў, разьбяроў, тысячы іншых рамеснікаў, гвалтам адарваных ад сваёй зямлі, працавалі цяпер у Расіі. У адной толькі Збройнай палаце Крамля ў 1660 г. было 68 высокакваліфікаваных майстроў з Полацка і Віцебска. Затое ў самім Віцебску пад канец вайны заставалася не больш за 70 усіх рамеснікаў. Наогул, развіццё рамеснай вытворчасці на спустошанай Беларусі і за стагоддзе не дасягнула даваеннага ўзроўню. Напрыклад, у пачатку XVII ст. у Магілёве было больш за 2 тысячы рамеснікаў, у 1745 - толькі 95. У 1650 г. у Гародні працавала 130 рамеснікаў, у 1680 г. засталося толькі 12 [3, с.521-522].

Са спыненнем ваенных дзеянняў на тэрыторыі Беларусі ў гарадах пачалося паступовае аднаўленне гаспадарчага жыцця. Гэты працэс праходзіў шляхам вяртання гарадам звыклых ім функцый цэнтраў рамёстваў, унутранага і знешняга гандлю. З адраджэннем рамяства вярталася і яго папярэдняя арганізацыя - цэхі (аб'яднанні рамеснікаў адной або некалькіх сумежных спецыяльнасцей). Разам з тым узмацнялася і значэнне некаторых з'яў, што ўзніклі ў першай палове XVII ст.: узрастанне ролі скупшчыка-пасярэдніка ўжо не толькі з купецкага асяроддзя, але і зліку разбагацеўшых майстроў, цэхмістраў. Абвастраюцца адносіны паміж цэхамі і нецэхавымі рамеснікамі, паміж блізкімі па прафесіі цэхамі.

Свавольства феадалаў і падатковы цяжар адмоўна ўплывалі на адраджэнне гарадоў і мястэчак. У адміністрацыйныя і судовыя органы паступалі шматлікія скаргі на абрабаванне феадаламі купецкіх абозаў, рабаўніцтва і бясчынствы на рынках і ў час розных з'ездаў шляхты. Феадалы рабілі ў сваіх валоданнях мытні. Незаконныя і завышаныя пошліны браліся на дзяржаўных мытнях. Гараджане пакутавалі ад празмерных падаткаў.

Адраджэнне гарадоў тармазілася таксама наяўнасцю ў іх зямельнай уласнасці феадалаў - юрыдык. Яны выкарыстоўвалі цяжкае становішча гарадоў для захопу новых гарадскіх зямель і распаўсюджвання сваёй улады на іх насельніцтва. Гэта суправаджалася павелічэннем феадальных павіннасцей.

Пераносячы ўсе цяжкасці феадальнага свавольства, саслоўнага прыніжэння, рабаўніцкія паборы, гараджане дабіліся больш рашучых дзеянняў гарадскога самакіравання - магістратаў - у адстойванні неаднароазова пацверджаных у мінулыя гады саслоўных правоў і прывілеяў. Калі ж магістрату не ўдавалася законным парадкам спыніць свавольства адміністрацыі, феадалаў, духавенства, гараджане са зброяй у руках адстойвалі свае правы. Так было, напрыклад, у Полацку ў 1667 г., у Гародні ў 1670 г. і ў 1726 г., у Менску ў 1700 г., у Магілёве ў 1733 г.

Але нават і ў такіх неспрыяльных умовах ішло паступовае адраджэнне гарадоў і мястэчак. Гэтаму працэсу садзейнічала далейшае развіццё таварна-грашовых адносін, павелічэнне ролі плацяжоў у феадальных павіннасцях сялянства, пашырэнне работ з грашовай аплатай у памесных гаспадарках. Паступовае ўмацаванне вярхоўнай ўлады і яе мясцовых органаў вяло да некаторага змяншэння феадальнага свавольства ў краіне, да паляпшэння ўмоў унутранага і знешняга гандлю. Хутчэй за іншыя аднаўляліся Магілёў, Віцебск, Менск, Нясвіж, Наваградак. Ажыўленне гарадоў праявілася найперш у павелічэнні колькасці насельніцтва. Але большасць гарадоў і мястэчак амаль да сярэдзіны XVIII ст. усё яшчэ заставалася ў глыбокім заняпадзе [3, с.523-524; 4, с.253].

Значныя зрухі ў іх эканамічным становішчы адбываюцца толькі ў другой палове стагоддзя. Расла колькасць гарадскога насельніцтва, а разам з ёю развівалася і рамесная вытворчасць, промыслы, гандаль, павышалася значэнне гандлёва-прамысловай дзейнасці ў занятках гараджан. У той жа час важным заняткам насельніцтва нават буйных гарадоў заставалася сельская гаспадарка. Важнейшай рысай развіцця гарадскога рамяства было тое, што захоўвалася дасягнутая раней таварнасць рамесніцкай вытворчасці. Другая важная рыса - значнае павелічэнне рамеснікаў, якія не ўваходзілі ў цэхавыя арганізацыі.

Рамесніцкае насельніцтва ў найбольш буйных гарадах гарадах складала 30-40%, а ў менш буйных - 10-25 % ад агульнай колькасці жыхароў. Яно дзялілася на некалькі груп. Першую, найбольш шматлікую групу складалі рамеснікі, якія займаліся апрацоўкай металаў. У Мінску ў другой палове палове XVIII ст. яны складалі 32% ад агульнай колькасці рамеснага насельніцтва горада, у Пінску - 31, у Слуцку - 22, у Магілёве - 17%. Да гэтай групы адносіліся кавалі, слесары, залатых і сярэбраных спраў майстры, меднікі, бляхары і майстры зброевай справы. Другую па колькасці групу складалі рамеснікі па скураному вырабу. У Менску ў гэтай галіне было занята каля 27% усіх рамеснікаў. Трэцяя група - гэта краўцы, ткачы, прадзільшчыцы, суконшчыцы, шапачнікі, шубнікі і іншыя майстры па вырабу адзення. Іх было значна менш. Чацвёртую групу складалі рамеснікі будаўнічых спецыяльнасцей - цесляры, сталяры, цагельнікі, муляры, печнікі, шкляры. Значная частка гарадскіх рамеснікаў займалася вырабам прадуктаў харчавання. Усяго ў гэты перыяд у Пінску налічвалася 44 рамесныя спецыяльнасці, у Гародні - 45, у Менску - каля 50, у Слуцку і Магілёве - звыш 60.

З другой паловы XVIII ст. узрасла таварнасць рамяства, што ў сваю чаргу садзейнічала развіццю першасных форм капіталістычнай вытворчасці, выкарыстанню наёмных работнікаў. Але наёмная праца праца ў гарадах Беларусі нават у другой палове XVIII ст. была яшчэ нязначнай. Пануючае становішча тут заставалася за рамяством, пераважна цэхавым [7, с.72-73].

З ростам таварнасці рамяства паглыблялася маёмасная дыферэнцыяцыя рамеснікаў. У цэхах узмацняецца становішча багатай групы рамеснікаў. Асобныя майстры займаюць пасады цэхмістраў на працягу доўгага часу, а іншы раз - нават пажыццёва. Расце эксплуатацыя майстрамі вучняў і падмайстраў.

З пачатку XVIII ст. цэхі змагаюцца за манапольнае права на крыніцы сыравіны, на вытворчасць і продаж прадукцыі рамяства. У гарадское жыццё, як і жыццё ўсёй краіны, пранікаюць подкуп і карупцыя. Напрыклад, за пэўную плату можна было атрымаць цэхавае старшынства, выбранне членаў магістрата часам замянялася прызначэннямі войта (гарадскога галавы) [2, с.224; 3, с.547-548]. Колькасць цэхаў прыкметна зменшылася да канца XVIII ст. Калі ў Магілёве раней налічвалася 17 цэхаў, то ў 80-я гг. XVIII ст. іх было толькі 9. Канкурэнцыя цэхам з боку няцэхавых рамеснікаў садзейнічала разбурэнню сярэднявечнай арганізацыі вытворчасці [7, с.72-73].

Новай з'явай у эканамічным жыцці Беларусі было зараджэнне ў XVIII ст. мануфактурнай вытворчасці, заснаванай на раздзяленні працы і ручной тэхніцы. Мануфактура як форма прадпрыемства і стадыя ў развіцці прамысловасці адыграла важную ролю ў гісторыі чалавецтва. Яна садзейнічала павышэнню прадукцыйнасці працы і паглыбленню яе грамадскага раздзялення, падрыхтоўвала пераход да машыннай вытворчасці.

Пачатак стварэння ў Беларусі мануфактурнай прамысловасці паклалі буйныя феадалы, якія валодалі вялікімі багаццямі і мелі магчымасці для арганізацыі мануфактур у сваіх маёнтках, дзе была танная рабочая сіла - прыгонныя сяляне. Акрамя таго, узмацненне манаполіі цэхаў на рынках гарадоў абумовіла канцэнтрацыю мануфактур галоўным чынам у мястэчках, малых гарадах, якія складалі значную частку магнацкіх уладанняў.

Найбольш буйнымі прамысловымі прадпрыемствамі мануфактурнага тыпу з'яўляліся Урэцкі і Налібоцкі шкляныя заводы князёў Радзівілаў, жалезаперапрацоўчы завод графа Храптовіча (у маёнтку Вішнева Ашмянскага павета), фаянсавы князя Агінскага (Целяханы Пінскага павета), Нясвіжская суконная фабрыка і Слуцкая фабрыка паясоў. На гэтых прадпрыемствах працавала па 40-50 чалавек, якія выпускалі вырабаў на некалькі дзесяткаў тысяч злотых [3, с.220].

Умовы працы на гэтых прадпрыемствах былі цяжкімі. Напрыклад, паводле інвентару 1789 г. Налібоцкага шклозавода сяляне Налібок павінны былі адпрацаваць на ім 1872 чалавека-дні “упряжных”, а сяляне Нівок - 1454 дні “пешых”. У інструкцыі, якая вызначала рэжым працы на прадпрыемстве, было сказана, што шкловыдзімальшчыкі павінны былі прыступаць да працы ў чатыры гадзіны раніцы і працаваць да сямі гадзін вечара з двухгадзінным перапынкам на абед (з 11 да 13 гадзін). Качагары прыступалі да працы значна раней. Такім чынам, працоўны дзень на заводзе працягваўся больш за 13 гадзін. Для асобных катэгорый рабочых і ў першую чаргу для тых, хто адбываў паншчыну, давалі норму выпрацоўкі і не адпускалі з завода, пакуль рабочы не выконваў яе. Паколькі нормы былі вельмі вялікія, часта даводзілася працаваць да ночы. За спазненне, а таксама за заўчасны ўход з працы сурова каралі - штрафавалі, білі палкамі і інш. Нават майстры за кожную гадзіну спазнення плацілі 20 грошаў штрафу [1, с.152-153].

У другой палове XVIII ст. актыўны ўдзел у развіцці мануфактурнай вытворчасці прымаў кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст. Па яго загаду літоўскі надворны падскарбій (галоўны ўпраўляючы эканоміямі, якія належалі каралю ў Беларусі і Літве) Антоній Тызенгаўз у 60 - 70-я гады XVIII ст. стварыў больш за 20 буйных прамысловых прадпрыемстваў у каралеўскіх эканоміях, у тым ліку больш за 15 мануфактур - у Гародні і яе прадмесці - Гарадніцы: фабрыку залатой і сярэбранай ніці, фабрыку сталярных вырабаў, зброевы, свечкавы, бронзавы заводы, суконную, палатняную, экіпажную і іншыя фабрыкі. У Берасцейскай эканоміі ён заснаваў дзве буйныя мануфактуры - металургічны завод у Рудні і суконную фабрыку ў Берасці [7, с.74]. Усяго у Беларусі у другой палове XVIII ст. дзейнічала 53 мануфактуры і на іх было занята 2400 рабочых, большая частка якіх складалася з прыгонных [4, с.253].

Адной з прыкмет эканамічнага развіцця Беларусі ў другой палове XVIII ст. было ажыўленне гандлю. Развіццю гандлю спрыяла палітыка правячых колаў краіны. Сярод важнейшых мерапрыемстваў у гэтым накірунку неабходна адзначыць скасаванне прыватных мытняў на тэрыторыі Рэчы Паспалітай і ўсталяванне ў 1764 г. генеральнага мытнага тарыфу. У 1775 г. былі адменены мытні на межах Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Ажыўленню гандлю спрыяла таксама дзейнасць урада па ўладкаванню гандлёвых шляхоў, у першую чаргу водных. У 1764 г. была праведзена рэформа пошты, якая аблегчыла зносіны паміж рэгіёнамі Рэчы Паспалітай, а ў 1766 г. - метралагічная рэформа.

У знешнім гандлі не назіралася значных змен у адносінах да прадметаў экспарту і імпарту, хаця павялічваюцца іх аб'емы. Галоўнымі прадметамі вывазу былі прадукты сельскай гаспадаркі, перш за ўсё збожжа, лён, каноплі, скуры, а таксама лес і лесаматэрыялы. Увозіліся прадметы раскошы, металы, рыба, соль. Пасля першых падзелаў Рэчы Паспалітай пачынаецца паступовая пераарыентацыя гандлёвых сувязей. Купцы ўсходняй і цэнтральнай частак Беларусі наладжваюць кантакты з расійскімі купцамі.

Для Беларусі, як і ўсёй Рэчы Паспалітай, у гэты час яшчэ большае значэнне, чым рост знешнегандлёвых сувязей, мела ажыўленне на ўнутраным рынку. Павелічэнне колькасці насельніцтва, рост яго запатрабаванняў, працэс пераводу сялян на грашовы аброк, развіццё гарадоў і інш. спрыялі росту таварна-грашовых адносін.

Па-ранейшаму галоўную ролю ва ўнутраным гандлі адыгрывалі кірмашы. Большасць з іх былі адна-двухдзённыя, некаторыя дзейнічалі на працягу некалькіх тыдняў. Буйнейшымі былі кірмашы ў Бешанковічах, Зэльве, Любавічах, Астрыне, Свіслачы, Шклове, Нясвіжы. Акрамя прадметаў мясцовай прамысловасці і сельскай гаспадаркі, на буйныя кірмашы дастаўлялася шмат тавараў з суседніх абласцей і з-за мяжы. Беларускія кірмашы адрозніваліся паміж сабою спецыялізацыяй гандлю: на адных гандлявалі пераважна сельскагаспадарчымі таварамі і прадукцыяй мясцовых промыслаў, на другіх - у асноўны жывёлай, на трэціх - прамысловымі таварамі і прадметамі раскошы. На кірмашах аднаўляліся дагаворы аб арэндзе, заключаліся дагаворы на продаж прадукцыі мануфактур або фальваркаў. Кірмашы служылі сродкам аб'яднання мясцовых рынкаў і спрыялі разбурэнню натуральнай гаспадаркі.

Акрамя кірмашоў, значную ролю ў гандлі адыгрывалі штодзённыя таргі, дзе прадаваліся тавары паўсядзённага попыту. Вышэйназваныя формы гандлю былі прыналежнасцю феадальнага спосабу вытворчасці, паколькі сведчылі аб няпэўнасці таварна-грашовых адносін, адсутнасці вялікай таварнай масы, наяўнасці натуральнай гаспадаркі. Больш прагрэсіўны стацыянарны гандаль толькі пачынаў разгортвацца і не адыгрываў яшчэ важнай ролі ў эканоміцы [3, с.558-560].

У канцы XVIII ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі было 39 гарадоў і 350 мястэчак, у якіх жыло 250 тыс. чалавек (або 11% ад усіх жыхароў, што ніжэй за працэнт гарадскога насельніцтва на 1648 г.). У вялікіх гарадах прыкладна 20-30% жыхароў складалі яўрэі (на ўсходзе Беларусі - 15-20%). Большасць гарадоў ужо выйшла са скрайняга заняпаду і спусташэння. Сойм 1775 г. адмяніў даўнюю пастанову, якая пазбаўляла шляхціча саслоўных правоў за пасяленне ў горадзе і занятак гандлем. Мяшчанам было дазволена права набываць зямлю за межамі горада.

Праўда, палітыка вярхоўнай улады ў дачыненні да гарадоў была непаслядоўнай. Так, згодна з пастановаю варшаўскага сойма 1776 г. невялікія гарады і мястэчкі Беларусі і Літвы (якія не налічвалі 300 двароў) страцілі Магдэбургскае права. Самакіраванне было пакінута толькі для 11 буйных гарадоў. Незадаволеная рашэннем варшаўскага сойма, частка мяшчан выехала ў суседнія краіны. Толькі прыватныя ўладальнікі маглі захоўваць Магдэбургскае права сваім гарадам, бо пастанова тычылася толькі гарадоў каралеўскай юрысдыкцыі. Але і пазбаўленыя яго гарады ў тарыфах падымнага абкладання ў 1790-91 гг. былі названы магдэбургскімі, а, значыць, нейкія элементы самакіравання, прынамсі, ранейшыя суды ў іх захоўваліся. Праўдападобна, буйныя гарады Беларусі ўсё ж не зведалі адмоўнага ўплыву пастановы 1776 г. У Магілёве, Менску, Гародні параўнальна высокага ўзроўню зноў дасягнулі рамяство і гандаль, адным з паказальнікаў чаго быў хуткі колькасны рост рамеснікаў. Менск, у прыватнасці, па эканамічным развіцці ў 1770-х гг нарэшце пераўзышоў узровень першай паловы XVII ст. [5, с.333-334].

Такім чынам, Беларусь зрабіла значны крок наперад у сваім эканамічным развіцці. Завяршылася аднаўленне рашаючай галіны эканомікі - сельскай гаспадаркі. Наглядаецца далейшы рост рамяства і паступовае перарастанне яго ў дробную таварную вытворчасць. Шырокае развіццё набывае працэс стварэння прамысловых прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу, якія ў большай ступені былі звязаны з рынкам. Адбываюцца прыкметныя зрухі ва ўзнаўленні эканомікі гарадоў і мястэчак. Актывізуецца гандаль, умацоўваюцца і пашыраюцца гаспадарчыя сувяі Беларусі з іншымі краінамі.

3. Прычыны адставання эканамічнага развіцця беларускіх зямел

Сацыяльна-эканамічнае значэнне далучэння Беларусі да Расіі