Пры падрыхтоўцы рэформы найбольш увагі надзялялася заходнім губерніям, дзе сялянскі рух пераплятаўся з нацыяналяна-вызваленчым рухам. Існавала і іншая спецыфіка: заходнія губерні знаходзіліся на паншчыне, а цэнтральныя - на аброку. У заходніх губернях было падворнае землекарыстанне, у цэнтральных - абшчыннае. Дзяржаўныя маёнткі здаваліся ў арэнду польска-літоўскай шляхце, тут захаваліся сярэдневяковыя перажыткі. А эканамічны і палітычны ўплыў шляхты быў вельмі моцны, что і патрабавала з боку ўрада асаблівых мер яго аслаблення. Вялікі адбітак паклала і нацыянальна-вызваленчая барацьба. Шляхетскае паўстанне 1830-1831 гг., якое суправаджалася мэтай аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., магло перарасці з удзелам шырокіх сялянскіх мас у антыўрадавае выступленне.

Гэтыя істотныя абставіны эканамічнага і палітычнага жыцця паўплывалі на аграрную палітыку ўрада ў заходніх губерніях.

Вывучэнне гісторыі беларускага сялянства мае вялікае навуковае значэнне, бо дазваляе пашырыць разуменне дзеяння агульных заканамернасцяў, уласцівых феадальнаму спосабу вытворчасці, а з іншага боку зразумець у чым выяўлялася своеасаблівасць феадальнага ладу ў канкрэтна-гістарычных умовах Беларусі, што своеасаблівага ўнесла беларуская эканоміка ў агульны працэс станаўлення і развіцця феадальнага спосабу вытворчасці. Вывучэнне гэтага перыяда у гісторыі грамадства мае асабліва важнае значэнне. Так як у гэты перыяд найбольш ярка адзначаюцца законы грамадскага развіцця, найбольш востра праяўляюцца супярэчнасці паміж старым, выміраючым і новым ладам, які зараджаецца. Вывучэнне праблемы разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў Беларусі, як і іншых рэгіёнах Расійскай імперыі, неабходна важна для вызначэння прычын пагібелі феадальнага спосаба вытворчасці, для вывучэння сацыяльна-эканамічных умоваў далейшага развіцця феадалізма.

Вывучэнне гістарычных крыніц, архіва і інш. літаратуры дазваляе паставіць некаторыя пытанні: аб ходзе люстрацыі; аб далейшым раслаенні вёскі, нягледзячы на спробы рэформы спыніць развіццё капіталізму ў вёсцы; аб ўздзеянні на сялян адміністрацыйнай часткі рэформы; аб росце даўгоў дзяржаўнай вёскі адначасова з пад'ёмам яе вытворчасці з ўлікам развіцця кулацкіх гаспадарак; аб немагчымасці "апякунскай” палітыкі з-за недахопу сродкаў; аб жаданні ўрада змяніць закон на карысць пануючага класу; аб наяўнасці значнага сялянскага руху сярод сялян.

Пры такіх абставінах навуковая актуальнасць не выклікае сумненняў. Актуальнасць вывучэння тэмы ("Рэформа дзяржаўнай вёскі Беларусі канца 30-50-х гадоў XIX ст. ") заключаецца, па-першае, у прычыне яе значнасці ў працэсе вырашэння агульнасялянскага пытання ў Расійскай імперыі; па-другое, таму што ў на Беларусі, як і ў іншых заходніх губернях Расіі яна была болыш глыбокай і разгорнутай па свайму зместу, і па выніках, чым у Цэнтральнай Расіі. Гэта менавіта ў першую чаргу тлумачыцца тым, што вастрыня сялянскага пытання ў беларускіх губернях была найбольш небяспечна ў дачыненні да ўрада. Таму царскі ўрад хацеў хутчэй сцерці розніцу паміж узроўнем развіцця далучаных губерняў і Расіі, прытушыць выбуханебяспечныя тэндэнцыі, баяўся зліцця сялянскіх хваляванняў са шляхецкім рухам. У "Советской исторической энциклопедии”, у тт.4 і 7 (ст. адносна 633-636 і 294) нават не ўпамінаюцца даты рэформы Кісялёва ў заходніх губерніях. Таму не выклікае здзіўлення, што ў некаторых аўтараў рэформа дзяржаўнай вёскі датавана недакладна або няправільна.

Цэнтральным аб'ектам свайго вывучэння, што вынікае з назвы, я выбраў феномен дзяржаўнай вёскі ў Беларусі і рэформу П. Дз. Кісялёва. Прытым не ставіцца мэтай дасканалае і ўсебаковае вывучэнне дадзенай тэмы, а пастаноўка тэмы, непасрэдна, дыктуецца неабходнасцю паказаць асаблівасць і сутнасць рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі, яе месца ў агульна-гістарычным развіцці, наступствы і ўздзеяннем на далейшы лёс казённых сялян, убачыць адносіны ўрада да вялікай сацыяльнай групы вытворцаў - дзяржаўных сялян.

Таму для дасягнення пастаўленай мэты імкнуся сфармуляваць задачы дадзенай курсавой працы найбольш мэтазгодна наступным чынам:

1. Ахарактарызаваць сукупнасць прычын, якія вызвалі рэформу П. Дз. Кісялёва і яе спецыфіку ў беларускіх землях. Вызначыць рысы дадзенай рэформы і яе месца ў гістарычным працэсе вырашэння агульнасялянскага пытання.

2. Вызначыць мэты правядзення гэтай рэформы, разглядзець ход і змест дадзенай рэформы, адметнасці яе ажыцяўлення ў асноўных мерапрыемствах.

3. Падвесці вынікі пераўтварэнняў у Беларусі: адміністрацыйнай частцы рэформы, няздзейснасці "апякунскай палітыкі”, вызначыць, як рэформа адбілася на становішчы земляробства і жывёлагадоўлі дзяржаўных сялян.

4. Даць аб'ектыўную адзнаку месцу і ролі рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі ў агульнагістарычным працэсе.

Пераходзячы да агляду літаратуры па дадзенай тэме, трэба адзначыць той факт, што пытанне аб дзяржаўных сялянах, у тым ліку і рэформа П. Дз. Кісялёва, прыцягваў як дарэвалюцыйных, так і савецкіх гісторыкаў. Першыя працы насілі публіцыстычны характар і адлюстроўвалі змаганне грамадска-палітычных плыняў, якая развярнулася вакол рэформы П. Дз. Кісялёва яшчэ ў перыяд яе падрыхтоўкі і практычнага ажыццяўлення. Адно з плыняў насіла ўмерана-ліберальны характар, іншае было прасякнута радыкальна-народніцкімі тэндэнцыямі.

Ліберальная традыцыя знайшла сваё найбольш поўнае адлюстраванне ў 4-х томнай біяграфіі П.Д. Кісялёва, напісанай яго дарадчыкам і паплечнікам, вядомым эканамістам Н.П. Заблоцкім-Дзесятоўскім. Біяграфія напісаная ў стылі публіцыстычнай апалогіі, прадставіла яго апосталам законнасці і правы, нястомным барацьбітам за прыгоннае вызваленне, супернікам як рэвалюцыі, так і рэакцыі. Аднак ні характарыстыкі гістарычнага перыяду, ні навуковага аналізу светапогляду і дзейнасці Кісялёва, ні азначэнні сутнасці наступстваў рэформы з пункта гледжання грамадскага развіцця ў кнізе няма. Аналагічная адзнака асобы і дзейнасці П.Д. Кісялёва дадзеная і Ў.І. Сямеўскім.

У лагеры радыкальных народнікаў кніга Н.П. Заблоцкага-Дзесятоўскага сустрэла рашучае пярэчанне. У асобе Н. Марозава яны выкрывалі апалагетычны характар біяграфіі, якая выйшла, і выкрылі палітыку Кісялёва. Яны спрабавалі паказаць, што рэформа Кісялёва не прынесла сялянам сапраўднага палягчэння, што яго палітыка "апякунства" выклікала выбух сялянскага паўстання, а ўсё яго задумы і намаганні пайшлі прахам.

Нягледзячы на тое, што ў адзнацы народніцкіх публіцыстаў было нямала справядлівага, яны зыходзілі з няслушных перадумоў аб пазакласавай дзяржаве і суб'ектыўна-ідэалістычных гледжанняў на гістарычнае развіццё.

Рэвалюцыя 1905-1907 гг. абвастрыла цікавасць да аграрнай праблемы. Некаторыя з прац, якія выйшлі ў гэты перыяд, закранаюць пытанне аб становішчы дзяржаўных сялян і, у прыватнасці, рэформу П.Д. Кісялёва. Артыкулы расійскіх буржуазных гісторыкаў М.М. Багаслоўскага, З.А. Князькова, Ю.У. Гацье, адмыслова прысвечаныя гэтай тэме, спрабуюць звязаць правядзенне рэформы з гістарычнай эпохай, падрабязна спыняюцца на становішчы дзяржаўных сялян напярэдадні і пасля рэформы.

Такім чынам, літаратура дасавецкага перыяду аб рэформе дзяржаўнай вёскі, праведзенай П.Д. Кісялёвым, утрымоўвала больш матэрыялу аб асобе і дзейнасці Кісялёва, чым аб гаспадарчым і прававым становішчы дзяржаўных сялян. Сацыяльна-эканамічныя асновы рэформы былі даследаваныя недастаткова, мэты і задачы праведзеных мерапрыемстваў тлумачыліся пераважна палітычнымі матывамі.

У 20-я гады XX ст. інтарэс беларускіх гісторыкаў да вывучэння гісторыі Беларусі першай паловы XIX ст. зводзіцца ў асноўным да даследавання сялянскага пытання. Былі апублікаваны некалькі артыкулаў гісторыкаў М. Мялешкі і Д. Жарынава, але гэтыя артыкулы асвячаюць сабою толькі некаторыя асобныя часткі ў гісторыі сялянства Беларусі і не кранаюць рэформу дзяржаўнай вёскі.

У 1930-х гг. ад даследавання асобных пытанняў гісторыкі пераходзяць да больш абагульняючых прац манаграфічнага характару. Адна з іх праца К.П. Кернажыцкага "Гаспадарка прыгоннікаў Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст”. У гэтай манаграфіі ўпершыню ў беларускай гістарыяграфіі паказваецца сутнасць разлажэння феадальнага спосабу вытворчасці ў сельскай гаспадарцы Беларусі канца XVIII - першай паловы XIX ст. Але аўтар не закрануў пытанне аб характарыстыцы гаспадаркі дзяржаўнай вёскі і інш. важных фактарах.

Савецкая гістарыяграфія асвятляе пытанне аб дзяржаўных сялянах, у тым ліку і рэформу П.Д. Кісялёва на аснове марксісцка-ленінскага вучэння аб развіцці грамадства. Да першых даследаванняў па гэтым пытанні ставяцца працы З.У. Токарава. З.У. Токараў вызначае рэформы 1837-1844 гг. як спробу падпарадкаваць казённую вёску прыгоннай апецы.

У пасляваенны час перад даследчыкамі паўстала сурьёзнае пытанне - ўсебакова даследаваць сацыяльна-эканамічную гісторыю краіны ў першай палавіне XIX ст., паказаць яе пераломны характар у гэтым перыядзе." История БССР” (1953) былы значнай працай на той час, але там глыбока незакрануты ўсе бакі сацыяльна-эканамічнага жыцця краіны.

Вялікі ўклад у распрацоўку тэмы ўнесла двухтомная манаграфія "Государственные крестьяне и реформа П.Д. Киселёва” М.М. Дружыніна, яна напісаная на аснове багатага дакументальнага матэрыялу. У ёй даецца разгорнутая характарыстыка перадумоў рэформы, паказваецца ход яе падрыхтоўкі і правядзенні. Аўтар грунтоўна даследуе сацыяльна-эканамічную сутнасць, аналізуе вынікі і наступствы рэформы дзяржаўных маёмасцяў на аснове параўнання статыстычных дадзеных да і пасля яе. Адмысловая ўвага надаецца ажыццяўленню рэформы ў вялікарасійскіх губернях. Дружинин Н.М. Государственные крестьяне и реформа П.Д. Киселёва.Т. 1.М. - Л., 1946; Т. 2. М., 1958.

У выдатнай працы акадэміка можна заўважыць марксіцка-ленінскую пастаноўку пытання. У параграфе, які пасвячаецца Беларусі і Літве, аўтар распавядае асаблівасці эксплуатацыі дзяржаўных маёнткаў, аналізуе колькасны склад дзяржаўных сялян, дакладвае аб колькасці саслоўя дзяржаўных сялян, аб размеркаванні зямель па асобных паветах. У другім томе гэтай працы Дружынін удзяляе больш увагі рэформе ў Беларусі. Так, у 10-ым параграфе разглядаюцца тры асноўныя пытанні: скасаванне арэнднай сістэмы, люстрацыя і перавод на аброк. Шырокі статыстычны матэрыял паказвае становішча вытворчай сілы дзяржаўнай вёскі ў момант пачатку яе правядзення. Такім чынам, аўтар метадам шырокага выкарыстання табліц і абагульняючых фактаў, глыбінёй аналізу, выдатным выкладаннем паказаў ход рэформ, але даследчык паказаў агульнарасійскі аспект разглядання праблемы, таму што не ставіў мэту падрабязнага пагубернскага вывучэння.

Конюхава Т.А. у сваёй працы разглядае пытанні стану сельскай гаспадаркі дзяржаўных сялян Віленскай і Ковенскай губерняў у перыяд рэформы П.Д. Кісялёва (1839-1857). Конюхова Т.А. Сельское хозяйство государственных крестьян Виленской и Ковенской губерний в период реформы П.Д. Киселева (1840 - 1857). М., 1960.

Асобныя аспекты гэтай тэмы вылажаны ў працах Н.Н. Улашчыка "Сельское хозяйство Литвы и Западной Белоруссии в первой половине XIX в" і "Обезземеливание крестьян Литвы и Западной Беларуси накануне отмены крепостного права" Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Запаждной Белоруссии. М., 1965; Сельское хозяйство Литвы и Западной Белоруссии в I половине ХIХ в. М., 1963. . Хоць яны не прысвечана спеціяльна рэформе Кісялёва, але разам з даследаваннямі памешчыцкай гаспадаркі мае шмат звестак пра дзяржаўную вёску. Аўтар разглядае пытанне аб разрадах сялян, "вольных людях" на дзяржаўнай зямлі і інш. У працы даюцца размеры дзяржаўнага землевалодання па маёнтках, насельніцтву, ураджаям, жывёлагадоўлі. Вялізным плюсам працы ёсць выкарыстанне гістарыяграфічных сведкаў з крытычным поглядам на кожнае асобнае пытанне.

Пытанне аб характары і змесце рэформы ў беларускіх губернях, яе асаблівасцях і этапах збольшага асветлены ў працах В.У. Чапко - "Сельское хозяйство Белоруссии в 1-й половине XIX в." Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в 1-й половине XIX в. Мн. 1966. . У гэтых працах вялікае месца займаюць пытанні развіцця сельскай гаспадаркі, палажэння сялян, і іх надзелы ў першай палове XIX ст., што дазваляе выкарыстоўваць гэтую літаратуру для дапамогі пры напісанні дадзенай курсавой.

У 1980-я гады было абаронена шмат дысертацый па аграрнай тэматыцы, у асноўным па перыяду канца XVIII - першай паловы XIX ст.В.Э. Загарульская ў сваёй кандыдацкай працы "Реформа государственной деревни Белоруссии (30-50-х гг. ХIХ в.) ” з улікам сучаснага становішча крыніц разгледзела прычыны правядзення, ход і вынікі рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі Загарульская В.Э. Реформа государственной деревни Белоруссии (30-50 гг. ХIХ в.). Автореферат канд. диссерт. Минск, 1987. .

Даследаванні У.А. Сосны, напрыклад, "Дзяржаўныя сяляне на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX" прысвечаны фарміраванню саслоўя дзяржаўных сялян і палітыку ўрада ў Беларусі перыяду канца XIX - першай паловы XIX ст Сосна У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы ХVIII - першай палове ХІХ ст. Мн., 2000. Он же. Дзяржаўныя сяляне на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX// Беларускі гістарычны часопіс, - 1996, - №2, - С. 58-71. .

Пры напісанні працы былі вывучаныя крыніцы, якія можна падзяліць на наступныя групы:

1) матэрыялы афіцыйнага справаводства;

2) статыстычныя матэрыялы.

дзяржаўныя сяляне беларусь

Вельмі цікавай крыніцай з'яўляецца "Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба" (1861 г.) І. Зяленскага па Мінскай губерні і П. Баброўскага па Гродзенскай губерні. Гэтыя крыніцы, заснаванныя на вялізным статыстычным матэрыяле, распавядаюцца эканамічныя асаблівасці губерній з яе падрабязным геаграфічным і этнаграфічным апісаннем,ёсць звесткі аб народанасеьніцтве, аб стане шляхоў зносін і аб ураджаях. Галоўны недахоп - аўтары шмат адводзяць месца дваранам, ідэалізуючы гэтае саслоўе. Таксама аўтары не былі спецыялістамі ў гэтай галіне, а кароткі тэрмін выканання пастаўленай задачы прывяла да недакладнасці звестак і да супярэчнасцяў у дадзеных.

Можна адзначыць "Статистичексие труды" І. Штукенберга і "Крепостное население в России по десятой народной переписи” А. Трайніцкага. Багаты лічбавы матэрыял, які змяшчаецца ў гэтых публікацыях, дазваляе прасачыць вынікі рэформы П.Д. Кісялёва для беларускіх губерняў. Пры вывучэнні дынамікі народанасельніцтва значную ролю адыгрываюць матэрыялы рэвізій, асноўнай мэтай якіх быў пералік усіх падаткаплацельшчыкаў, лле вялікая колькасць памылак можна знайсці і тут: у большасці выпыдкаў вынікі былі няпоўнымі, з-за спешкі часам не ўлічваліся вялікія групы сялян, напрыклад, жанчыны, дзеці і г. д.

Адным з галоўных афіцыйных выданняў з'яўляецца "Полное собрание законов Российской империи. Изд.2-е. Тт.14, 15.", дзе храналагічна змяшчаюцца заканадаўчыя акты, карты і чарцяжы ўрада па перыяду з 1825 па 1881 г. і якія датычацца заходніх губерняў Расійскай імперыі. Асаблівасцю другога выдання ў тым, што шэраг дакументаў апублікаваны былі з памылкамі, нават асобныя дакументы засталіся па-за публікацыяй. У працы таксама выкарыстаны дакументы са зборніка "Беларусь у эпоху феадалізму" (тт.3-4).

У дадзенай працы зроблена спроба вывучыць асаблівасці правядзення і раскрыць сутнасць рэформы дзяржаўнай вёскі ў беларускіх губернях, паказаць яе наступствы і вынікі для беларускай казённай вёскі.

Праца складаецца з уводзін; двух глаў (у першай главе распавядаецца пра сацыяльна-эканамічнае палажэнне дзяржаўнай вёскі Беларусі напярэдадні рэформы Кісялёва, у другой - сутнасць і рэалізацыя рэформы); трох параграфаў (у першым параграфе другой главы даследуецца адміністрацыйная частка рэформы, у другім - палітыка "апякунства” над дзяржаўнымі сялянамі, у трэцім - люстрацыя, як галоўнае мерапрыемства рэформы Кісялёва); заключэння; спісу крыніц і літаратуры. Усяго курсавая праца па аб'ёму займае 30 старонак.

Глава 1. Сацыяльна-эканамічнае палажэнне дзяржаўных сялян Беларусі да канца 30-х гадоў XIX в.