Асаблівасці фарміравання беларускай нацыi

Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт

Гістарычны факультэт

Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў

Рэферат па тэма:

Асаблівасці фарміравання беларускай нацыi

Мiнск, 2007

Ерапейскiя краiны XIX ст. iстотна закранулi працэсы этнiчнай эмансiпацыi народа, росту нацыянальных руха. Гэтыя працэсы былi вынiкам i адначасова часткай тых эканамiчных, сацыяльных, палiтычных i культурных мадэрнiзацыйных зруха, лiку прыкмет сацыяльнай мабiлiзацыi адносiлiся вызваленне сялян, iндустрыялiзацыя i урбанiзацыя, пашырэнне пiсьменства i развiццё школьнай адукацыi i друку. Аднак узаемасувязь абазначаных працэса не была чыста механiчнай. Тут павiнны прымацца разлiк характарыстыкi пануючай палiтычнай сiстэмы, у прыватнасцi ступень цэнтралiзацыi лады i зровень палiтычнага i культурнага прыгнёту, а таксама знешнiя плывы.

Беларускi этнас прайшо складаны шлях да станалення нацыi сучаснага тыпу. Супярэчлiвасць гэтага шляху, ваганне працэса развiцця этнiчнай свядомасцi i нацыянальнай культуры памiж заходняй i сходняй цывiлiзацыямi абсцяжарвала вызначэнне маладой нацыянальнай iнтэлiгенцыяй свайго месца, гiстарычных абрыса нацыянальнай iдэi i вогуле самавызначэнне беларускай нацыi. Аб'ектына працэс яе фармiравання XIX -- пачатку ХХ стст. вызначася асаблiвасцямi i характарам сацыяльна-эканамiчнай мадэрнiзацы краiны, запаволенасцю працэса мабiлiзацыi сацыяльнай структуры грамадства, i вынiкамi палiтыкi расiйскага рада Беларусi, традыцыйным рысам нацыянальна-культурнага развцця недастатковымi тэмпамi пашырэння пiсьменнасцi, монай i канфесiйнай блiзкасцю да рускiх, што змацняла асiмiлятыныя працэсы нш. Праз шэраг складаных этапа у сваёй эвалюцы этнагенез беларусаў у XIX ст., асаблва яго апошня дзесяцгоддз на пачатку ХХ ст., значна паскорыся выйша на стадыю фармравання нацы. У савецкай беларускай этнаграфнай навуцы, станаленне наянасць нацый дог час звязвалася з прысутнасцю наступных рыс: агульнасць тэрыторыi i эканамiчнага жыцця, супольныя расы нацыянальнага характару, самасвядомасцi, культуры i лiтаратурнай мовы Беларусы: У 8 т. Т.3. Гісторыя этналагічнага вывучэння. Мн., 1999..

Тэрыторыя фармiравання беларусасй нацыi кладвалася асноным у межы пяцi губерня: Вiленскай, Вiцебскай, гродзенскай, магiлёскай i мiнскай. Атлас 1864 г. А.Ф. Рыцiхiна i складзеная iм “Этнаграфiчная карта Ерапейскай Расii” (1825 г.) аркэслiвала тэрыторыю рассляення беларуса: на захадзе ад сувалак i Беластока далей па рэках Нара, Ясельда, прыпяць да яе падзення Днепр, на понач i сход паночней Вiльнi, далей на Свянцяны, Люцын, Вялiкiя лукi на захад ад Вязьмы i Мглiна, далей па Дняпру да вусця Прыпяцi. Я.Ф. Карскi, М.В.Донар-Запольскi, члены Маскоскай Дыялекталагiчнай камiсii на аснове этналiнгвiстычных прыкмет пашыралi этнiчную тэрыторыю беларуса на правабярэжжа Прыпяцi, а на сходзе -- да Ржэва i Бранска.

Галоным арэалам кансалiдацы беларускай нацыi былi цэнтральная i паночна-заходняя часткi Беларусi, што вызначалiся як эканамiчна, сацыяльна i палiтычна найбольш развiты рэгён Беларусi. Тут бы найвышэйшы працэнт пiсьменнага насельнiцтва (да 70 % у 1913 г. сярод мужчын) i пражывала каля 70 % карэспандэнта газеты “Наша Нiва”. Марудна этна-кансалiдацыйны працэс адбывася паночна-усходняй i сходняй частках Беларусi. Значнай доля беларуса была (паводле даных перапiсу 1897 г. аб роднай мове) у Велiжскiм (87,5 %), Невельскiм (84,0 %), Себежскiм (47, 1%), паветах Вiцебскай губернi, Красненскiм (90,0 %) павеце Смаленскай губернi, Суражскiм (каля 70%) павеце Чарнiгаскай губернi i некаторых iншых, што знаходзяцца па-за межамi тэрыторыi сучаснай беларускай дзяржавы. На прасторы апошняй удзельная вага прадстанiко карэннай нацыяльнасцi перавышала 73% Лыч Л.М. Беларуская нацыя i мова. Мн., 1994..

Адным з паказчыка i фактара сталення нацыi з'яляецца пашырэнне i рост уплыву грамадстве нацыянальна-культурнага руху. Беларускi рух, паводле аднаго вобразнага паранання, узраста памiж спрэчкамi расiйскiх i польскiх шавiнiста за iдэалагiчна-культурнае i эканамiчнае панаванне на тэрыторыi краю. Гэтыя спрэчкi абудзiлi пачынальнiка беларускай нацыянальнай iдэалогii пытанне: а хто такiя беларусы?

На думку чэшскага гiсторыка Мiраслава Хроха, развiццё большасцi ерапейскiх нацыянальных руха праходзiць тры фазы. На першай з iх абуджаецца цiкавасць адносна невялiкай групы адукаваных людзей да мовы, гiсторыi i фальклору пэнай этнiчнай групы. Наступная фаза звязана з правядзеннем нацыянальнай агiтацыi, калi група патрыёта ставiць мэту пашырэння нацыянальнай свядомасцi больш шырокiя слаi насельнiцтва, мабiлiзацыi гэтага насельнiцтва i яго iнтэргацыi этнiчную супольнасць. Калi гэта мэта дасягнута, нацыянальны рух уступае трэцюю фазу -- масавага руху, у якiм большая частка грамадства ахоплена iдэямi нацыянальнай самасвядомасцi i iмкнецца да палiтычнай атаном Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П. Касцюк i iнш. -Мн., 1995..

Наступленне азначаных трох фаз адбывалася неранамерна i неадначасова. Нацыянальныя рухi народы Расiйскай iмперы ахапiлi некалькi пазней, чым астатнюю Еропу.

Беларуса у XIX -- пачатку ХХ ст. можна пэнай меры аднесцi да лiку маладых нацый, якiя мелi непанацэнную сацыяльную структуру, у якой звычайна адсутнiчалi ласныя элiты, а нярэдка i сярэднiя гарадскiя слаi. “Маладыя” нацыi мiнулым цi нiколi не сфармiровалi ласныя палiтычная структуры, цi iх традыцыi сярэдневяковай дзяржанасцi былi разбураны напачатку новага часу. “Маладыя” нацыя былi “сялянскiмi” народамi, часта не мелi сваёй лiтаратурнай мовы i высокай культуры. Акрамя беларуса Расiйскай iмперыi да гэтай катэгорыi этнiчных груп адносiлiся краiнцы, лiтоцы, эстонцы, латышы i iнш. У сапраднасцi нельга вылучыць iдэальны тып “старой” цi “маладой” нацыi, есць мноства змешаных i пераходных форма, з захаваннем астатка уласных элiт i высокаразвiтых культур.

Беларусы выйшлi на першую фазу сваёй нацыянальнай эмансiпацыi пачатку XIX ст., поруч з украiнцамi i лiтоцамi i апярэдзiшы напачатку фiна, эстонца i латышо. Вытокi гэтай фактычна культурна-асветнiцкай на сваёй сутнасцi стадыi можна шукаць канцы XVIII ст., у краёвым, беларускiм па сваёй сутнасцi, патрыятызме часткi шляхты i магната Вялiкага княства Лiтоскага. У пачатку XIX ст. яшчэ цяжка было явiць , i гэта выглядала маларэальным, што праз стагоддзе будуць дзейнiчаць беларускiя нацыянальныя палiтычныя партыi i стаяць пытанне аб стварэннi беларускай дзяржанасцi. На гэтым этапе iнтэлектуальнае жыццё Беларусi развiвалася пераважна пад уплывам польскай культуры. Цэнтрам яго, як i Лiтве выступа Вiленскi унiверсiтет. У асяроддзi яго выкладчыка i студэнта 1810-х -- пачатку 1820-ых гадо пачалi з'яляцца парасткi iдэй будучага беларускага нацыянальнага адраджэння. Прафесары Вiленскага унiверсiтэта М.Баброскi, I.Данiловiч паклалi пачатак збiрання i вывучэння помнiка беларускага пiсьменства XVI - XVII стст. Для iх i блiзкiх да iх па светапогляду вiленскiх iнтэлiгента зразумелымi i папулярнымi былi iдэi адналення Вялiкага княства Лiтоскага i дзяржанасцi беларускай мовы. Яны садзейнiчалi абуджэнню цiкавасцi да гiсторыi, культуры, вуснай народнай творчасцi беларуса студэнта-сябро таварыства фiламата i фiларэта, перш за сё, Я.Чачота, Т.Зана i iнш. Беларуская iнтэлегенцыя таго часу фармiравалiся пераважна з выхадца з духавентва i збяднелай шляхты Каспяровіч Г.І., Бялкоўская Н.Г. Асноўныя тэндэнцыі і асаблівасці этнадэмаграфічных працэсаў ў гарадах Беларусі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. Навук. 2000. №2. С. 73-78..

10 снежня 1831 г. у Парыжы было створана “Таварыства лiтоскае i рускiх зямель”, у склад якога ваходзiлi А.Мiцкевiч, I.Дамейка. Мэтай таварыства было вывучэнне мiнушчыны i гаспадаркi Беларусi, Лiтвы i Валынi, дэмаманстрацыя сусветнай супольнасцi, што насельнiцтва былога Вялiкага княства Лiтоскага застаецца “адным з народа Еропы...”. У сярэдзiне XIX ст. адчувальным становiцца плы беларускай лiберальнай думкi, прадсталенай гурткамi А.Кiркора у Вiльнi, В.Дунiна-Марцiнкевiча мiнску, А.Вярыгi-Дарэскага Вцебску. Асобныя творы на беларускай мове гэты час стварылi Я.Чачот, Я.Баршчэскi, А.Рыпiнскi, У.Сыракомля. Беларуская мова стала аснонай для творчасцi В.Дунiна -Марцiнкевiча. Творчасць i погляды гэтага кола iнтэлiгенцыi не зажды мелi акрэслены нацыянальны змест, але аб'ектына садзейнiчалi развiццю нацыянальнай культуры i свядомасцi.

Сярод дэмакратычнай iнтэлiгенцыi 60-я гг. XIX ст. сфармiравалася адносна невялiкая група, для якой абсалютна зразумелым было яленне, што Беларусь мае се мовы для самастойнага развiцця. Лiдэрам гэтай групы бы К.Калiноскi, якi скосна выказа iдэю аб самастойнасцi Беларуска- Лiтоскай рэспублiкi. Першыя спробы нацыянальнай агiтацыi былi вельмi эфiмернымi i кароткачасовымi. Расiйская рэпрэсiная палiтыка, выразна аформленая пасля падалення пастання 1863 г., значна запаволiла нацыянальную культурна-асветнiцкую дзейнасць, фармiраванне палiтычных сiл i арганiзацый. Гэты фактар побач з адносна невысокiмi тэмпамi сацыяльна-эканамiчнай мадэрнiзацыi Беларусi, ста прычынай больш позняга пераходу да наступнай фазы нацыянальнай эмансiпацыi, звязанай з палiтычнай агiтацыяй.

Станаленне беларускай iнтэлiгенцыi было шчыльна звязана з узнiкненнем i развiццём нацыянальнага руху. Вялiкае значэнне для абуджэння нацыянальнай самасвядомасцi мела дзейнасць шматлiкiх збiральнiка i даследчыка фальклору, лiнгвiста, гiсторыка, этнографа. У другой палове XIX - пачатку ХХ стст. з'явiлiся грунтоныя працы I. насовiча, М. Нiкiфароскага, Е. Раманава. Я.Карскага, М. Донар-Запольскага i iнш., з выданнем якiх пачынаецца развiццё навуковага беларусазнаства. Стадыя нацыянальнай агiтацыi, звязаная з пашырэннем нацыянальнай свядомасцi больш шырокiя слаi насельнiцтва, пачынаецца 80-ых гадах XIX ст., найперш з дзейнасцi народнiцкай сацыяльна-рэвалюцыйнай агранiзацыi “Гоман” i выдання аднаiменнага гектаграфiчнага часопiса (1884 г.), арганiзацый у Пецярбурзе, Маскве. У публiкацыях на старонках “Гомана” (“Лiсты аб Беларусi”, “Пасланне да земляко-беларуса”) дадзена тэарэтычнае абгрунтаванне самастойнасцi, асобнасцi беларускага этнасу, асэнсаванне складанасцi гiстарычнага шляху i цяжкасцi яго нацыянальнай кансалiдацыi. гоманацы сцвярджалi самастойныя задачы беларускага нацыянальнага руху i iдэю свабоднага федэратынага пагаднэння Беларусi i iншымi народамi дэмакратызаванай Расii, а таксама вылучылi задачы перад iнтэлiгенцыяй па пашырэннi нацыянальнай самасвядомасцi. Дачыненне да выдання “Гомана” мелi студэнты-ураджэнцы Беларусi А.Марчанка, Х.Ратнер i iнш Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI - XIX ст. Мн., 1984..

Фундаментам iдэалогii беларускага вызваленчага руху стала публiцыстыка Ф.Багушэвiча. У прадмове да зборнiка “Дудка беларуская”, iншых творах iм дадзена гiсторыка-фiласофскае i мастацкае асэнсаванне лёсу беларускага народа, падкрэслена пераемнасць багатых дзяржана-палiтычных i культурных традыцый Вялкага княства Лiтоскага з сучаснымi задачамi сацыяльнага i палiтычнага вызвалення i культурнага адраджэння беларускага народа.

На пачатку 90-х гадо XIX ст. у Маскве i Пецярбургу дзейнiчалi арганiзацы беларускага студэнцтва пад кiранiцтвам А.Гурыновiча, М. Абрамовiча i iнш. Вялiкую долю адыграла лтаратурна-грамадская дзейнасць К.Каганца, А.Абуховiча i iнш., краязнача-збiральнiцкая праца Б.Эпмах-Шыпiлы i г.д. Былi створаны Гурток моладзi польска-лiтоскай, беларускай i маларускай, Круг беларускай народнай прасветы i культуры, спробы выпуску нелегальнай газеты “Свабода”, заснавання Рэвалюцыйнай партыi Белай Русi. У 1902-1903 гг. на аснове гуртко В. Iваноскага, брато А. i I.Луцкевiча адбываецца палiтычная самаарганiзацыя беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Была створана Беларуская рэвалюцыйная грамада, якая некалькi пазней стала называцца Беларускай сацыялстычнай грамадой.

Глыбокiя якасныя змены адбылiся нацыянальным руху час рэвалюцы 1905-1907 гг. Са з'яленнем беларускамонага легальнага друку (“Наша доля”, “Наша Нiва”, пазней “Беларус”, “Лучынка” i iнш.), пашырэннем прафесiйных, грамадска-культурных аб'яднання i гуртко (Беларускi настанiцкi саюз, Гродзенскi гурток беларускай моладзi, Беларускi музычна-драматычны гурток i г.д.), заснаваннем выдавецкiх суполак, нацыянальных тэатральных калектыва узраслi розныя формы i кiрункi нацыянальнага руху. Пад уплывам “Нашай Нiвы”, рэдакцыя якой пасля паражэння рэвалюцы 1905-1907 гг. стала арганiзацыйным цэнтрам нацыянальнага руху, зарадзiся, найперш у каталiцкiм асяроддзi, беларускi нацыянальна-рэлiгiйны рух, што выявiся дзейнасцi святаро А.Астрамовiча, В. Гадлескага i iнш.

У 1913 г. у Вiцебскiм аддзяленнi Маскоскага археалагiчнага iнстытута А. Сапуно пача чытаць курс лекцый па гiсторыi Беларусi. В.Ластоскi 1910 г. выда першую навуковую працу на беларускай мове “Кароткая гiсторыя Беларусi”, дзе да канцэктуальнае выяленне нацыянальнай гiсторыi. У пачатку ХХ ст. цэласнае навуковае абгрунтаванне этнiчнай свядомасцi знайшло фундаментальнай працы Я. Карскага “Беларусы” (т.1-3, 1903-1922 гг.), даследаваннях М.Донар-Запольскага i iнш Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П. Касцюк i iнш. -Мн., 1995..

Асэнсаванне агульнага гiстарычнага мiнулага, звязаннага з Вялiкiм княствам Лiтоскiм, спрыяла пашырэнню сярод часткi беларускай нацыянальнай iнтэлiгенцыi асаблiва час першай сусветнай вайны, iдэi стварэння беларуска-лтоскай дзяржанасцi. Акрамя таго, беларускi нацыянальны рух, таксама як i украiнскi, лiтоскi, пад уплывам польскага, ярэйскага, рускага сацыяльстычнага руха спрабава у мэтах перацягнення на свой бок сялянства аб'яднаць нацыянальныя i аграрна-рэвалюцыйныя задачы. Агульнарасiйскiя рэвалюцыйныя партыi нярэдка выступалi якасцi паспяховых канкурэнта нацыянальных арганiзацый, схiляючы да сябе многiх маладых прадстанiко iтэлектуальных асяродка.

Трэцяй стадыi беларускi нацыянальны рух, кал ён набывае больш масавы характар i рэальна стаяць мэты палiтычнай атаномii Беларусi, дасягае час першай сусветнай вайны. Сацыяльныя зрушэннi, выклiканыя ёй, аказалi значны плы на працэсы этнiчнай кансалiдацыi. Шматлiкiя бежанцкiя арганiзацыi адыгралi вялiкую ролю абуджэннi нацыянальнай свядомасцi. Цiкавасць да беларускага руху актывiзавалася сярод землеласнiка, вышэйшых чынонiка, афiцэра, кiранiцтва правасланай i каталiцкай цэрква на Беларусi. Узрос нацыянальны рух i на акупiраванай тэрыторыi Беларусi. У Вiльнi бы створаны Беларусi народны камiтэт, адчыняюцца беларускiя школы, настанiцкая семiнарыя Свiслачы i г.д.

Пасля рэвалюцыйных падзей 1917 г. як надзеннае пастала пытанне аб утварэннi беларускай дзяржанасцi. Яно знайшло падтрымку значнай часткi беларукага насельнiцтва i шлях рэалiзацыi абвяшчэннi спачатку Беларускай народнай рэспублiкi, а затым у больш пэным утварэннi БССР. Дарэчы, палiтыка “беларусiзацыi” 20-ых гадо, якая рэалiзовалася партыйным i савецкiм кiранiцтвам Савецкай беларусi, непаранальна паскорыла этна-культурныя працэсы i сцвердзiла пытанне аб iснаваннi беларускай нацыi як бяспрэчнае i незваротнае.

У канцы XIX -- пачатку ХХ ст. тэрмiн “Беларусь”, этнонiм “беларусы” замацоваецца за сёй этнiчнай тэрыторыяй беларуса i паступова выцясняе се iншыя агульныя для Беларусi назвы. Аднак гэты працэс бы супярэчлiвым i незавершаным. Саманазва беларуса не набыла у той час выразнага адзiнага агульнацыянальнага зместу. Поруч з ёй ужывалiся канфесiяналiзмы “рускiя” i “палякi”, адпаведна падзелу на правасланых i католiка, а частка насельнiцтва Беларусi называла сябе тутэйшымi. Яшчэ дастаткова часта жывася тэрмiн “лiтвiны”, асаблiва заходнiх раёнах Беларусi. У некаторых мясцовасцях iснавалi рэгiягальныя назвы, якiя адносiлiся да значных тэрыторый -- “паляшукi” для сяго Палесся, “пiнчукi”, “брашчане” -- для яго асобных частак. Тым не менш, адбылiся iстотныя зрухi этнiчнай самасвядомасцi беларуса. Паводле даных перапiсу 1897 г. аб роднай мове, 51,8 % агульнай колькасцi прадстанiко спадчыннага дваранства прызнавалi сябе беларусамi. З лiку асабiстых дваран (чынонiцтва) 25,9 % назвалi сваёй роднай мовай беларускую. Гэтыя лiчбы развейваюць стараданi мiф аб выключна польскiм i рускiм этнiчным складзе беларускага вышэйшага саслоя. Каля 20 % урачо i 21 % настанiка таксама лiчылi сваёй роднай мовай беларускую. Сялянства, пралетарыят i папралетарскiя слаi грамадства Беларусi складалiся пераважна з прадстанiко карэннага этнасу. Але адной са спецыфiчных рыс станалення беларускай нацыi з'ялялася тое, што каля 90 % яе прадстанiко пражывала сельскай мясцовасцi. Горад па этнiчнаму складу бы пераважна небеларускiм -- прыкладна 40-50% гарадскога i местачковага насельнiцтва скаладалi ярэ, што стала вынiкам iснавання рысы аседласцi ярэя i рэалiзацыi некаторых мер па змацненню рэжыму яе функцыянавання пасля пастання 1863 г. Каля 20 % гараджан былi рускiмi, беларусы сярод iх складалi 17, 1%. У другой палове XIX--XX стст. формай этнiчнай самасвядомасцi некаторай часткi гарадскога насельнiцтва, асаблiва ва сходняй Беларусi (правасланая iнтэлiгенця, чынонiкi, святары i iнш.) бы “западнорусизм”. У пачатку ХХ ст. ён ста iдэалогiяй вялiкадзяржана-чарнасоценскага руху, якi ве актыную барацьбу супраць беларускага нацыянальнага адараджэння Каспяровіч Г.І., Бялкоўская Н.Г. Асноўныя тэндэнцыі і асаблівасці этнадэмаграфічных працэсаў ў гарадах Беларусі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. Навук. 2000. №2. С. 73-78..

Асноныя прынцыпы iдэалогii “западнорусизма” былi распрацаваны сярэдзiне XIX ст. I.Сямашкам, М.Каяловiчам, а таксама знайшлi адлюстраванне на старонках часопiса “Вестник Западной россии”, якi выдавася 60-70-я гг. мiнулага стагоддзя К.Гаворскiм. Зыходным пастулатам “западнорусизма” было сцвярджэнне, што беларусы з'яляюцца не самастойным этнасам, а заходнiм адгалiнаваннем рускага народа. Сярод прыхiльнiка гэтай iдэалогii вылучылiся дзве плынi: больш памярконая, лiберальная (М.Каяловiч, А.Пшчолка) i кансерватыная (К.Гаворскi). Прадстанiкi першай прызнавалi рэальнасць iснавання адметных этна-культурных рыс Беларусi, прызнавалi самакаштонасць беларускай культуры, магчымасць яе вывучэння для збагачэння вялiкарускай, але лiчылi справу фармiравання нацыянальнай супольнасцi як палiтычна шкодную. Лiбералы -- “западнорусы” зрабiлi шмат для даследавання нацыянальнай спадчыны беларуса i адным з першых зврянулi вагу радавых кола на тое, ято Беларусь насуперак дога панавашаму той час меракаванню не з'яляецца часткай Польшчы. Прыхiльнiкi кансерватынай плынi лiчылi этнiчныя асаблiвасцi беларуса лакальна-дыялектнымi i вынiкам польска-каталiцкай экспансii, вартым знiшчэння для адналення “рускага” характару краю.

Станаленне буржуазнага грамадства другой палове XIX ст мела Беларусi шэраг спецыфiчных рыс. Забаронена ярэям сялiцца па-за межамi гарадо i мястэчак, эканамiчная слабасць гарадо, немагчымасць знайсц iх працу для вялiкай колькасцi бяззямельных i малазямельных сялян, стрымлiванне разлажэння памешчыцкага землеладання адмона адбiлiся на станаленнi сацыяльнай структуры буржуазнага грамадства, дэфармавалi нацыянальны склад гарадскога насельнiцтва i канчатковым вынiку стрымлiвалi фармiраванне беларускай нацыi. Прычым беларуская нацыянальная буржуазiя знаходзiлася яшчэ на стадыi станалення i яляла сабой найбольш слабую праслойку мясцовай шматнацыянальнай буржуазii. Асноныя капiталы края знаходзiлiся руках польскiх i рускiх памешчыка, ярэйскiх купцо i прамыслоца. Беларуская аграрная буржуазiя, падзеленая па веравызнаннi на правасланых i католiка, да канца не свядомiла свайго нацыянальнага адзiнства i часта iндыферэнтна ставiлася да прая беларускага нацыянальнага руху. Наогул падзел беларускага этнасу на католiка i правасланых, што актына выкарыстовася мэтах адпаведна паланiзацыi i русiфiкацыi, таксама адмона адбiся на фармiраваннi беларускай нацыi Скарабагатаў В. Зайгралi спадчынныя куранты. Мн., 1998..

Слабасць нацыянальнай эканамiчнай элiты -- буржуазii i дваранства -- стала прычынай нешматлiкасцi i павольнага сталення нацыянальнай iнтэлiгенцыi. Элiта беларускага грамадства фактычна не дарасла да асэнсавання сваiх асобных да расiйскай рэчаiснасцi цi польскай iдэi дзяржана-палiтычных iдэала i, натуральна, не бачыла неабходнасцi iх абгрунтаваннi з боку iнтэлiгенцыi. Адна з асаблiвасця фармравання беларускай iнтэлiгенцыi -- гэта страта пераемнасцi памiж рознымi яе пакаленнямi з-за прычын перш за сё палiтычнага характару (рэпрэсii сувязi з актыным удзелам яе прадстанiко у вызваленчых патаннях, дзейнасц нелегальных арганiзацый i г.д.).

Адным з iстотных фактара станалення беларускай нацыi былi мiграцыйныя працэсы. Яны ахапiлi, перш за сё, сялянства. Гэта i сезонныя перамяшчэннi з мэтай знайсцi заработак, i больш сталая працоная дзейнасць на прамысловых прадпрыемствах цэнтральнай часткi Расii, шахтах i руднiках Данбаса, партах Рыгi Адэсы i г.д. У працэсе працонай дзейнасцi ажыццяляся пастаянны абмен этна-культурнай iнфармацыяй. У канцы XIX ст. за межамi кампактнага рассялення беларуса пражывала звыш 540 тыс. чалавек. Тут не улiчаны тыя, хто выеха для працы на прамысловыя i сельскагаспадарчыя прадпрыемствы Амерыкi, Заходняй Еропы i Астралii. У пецярбургу беларусы на мяжы XIX-ХХ ст. i пазней складалi найбуйшейшую групу iншаэтнiчнага насельнiцтва. Звыш 30 тыс. рабочых (без улку члена сямей) працавала на прадпрыемтсвах масквы i Адэсы. Уплывовай была знешняя мiграцыя Беларусь. Гэта былi чынонiкi, ваеннаслужачыя, памешчыкi, прадстанiкi вольных прафесiй i г.д. У канцы XIX ст. яны скаладалi больш 2 % насельнiцтва i былi выхадцамi пераважна з цэнтральных губерня Расii, прыбалтык, Украiны.

Складванню нацыi аб'ектына садзейнiчала стварэнне адзiнага эканамiчнага рэгiёну межах этнегенетычных працэса. Пашырэнне гандлёва-эканамiчных сувязя памiж рознымi часткамi Беларусi дазволiла прадстанiкам карэннай нацыянальнасцi лепш самасведамляюць сваю этнiчную агульнасць. Паскарэнне тэмпа эканамiчнага развiцця, пашырэнне капiталiстычнага прадпрымальнiцтва прамысловасцi, пераарыентацыя памешчацкiх гаспадарак на рынак, павелiчэнне бессаслонага землеладання, развiццё гандлю i шляхо зносiн, iнтэнсiнае чыгуначнае буданiцтва спрыялi стварэнню на тэрыторыi Беларусi адзiнага эканамiчнага рэгiёну i станаленню беларускай нацыi. Аднак апошнi стрымлiвася агульным кiрункам палiтыкi рада.

Пасля падалення пастання 1863 г. царызм канчаткова пазбавiся iлюзiй наконт польскiх культурна-палiтычных уплыва на тэрыторыi Беларусi i перайшо на шлях iнтэнсiнай русiфiкацыi. Асноныя прынцыпы гэтай палiтыкi на новым этапе былi закладзены 1863-1865 гг. вiленскiм генерал-губернатарам М.М. Мураёвым, з якiм звязана жорсткае падаленне пастання 1863 г. Стваралася сацыяльная база новай палiтыкi -- пашыралася расiйскае землеласнiцтва, продаж зямлi на льготных умовах запрошаным на службу беларускiя губернi расiйскiм чынонiкам. Спрыяльнай глебай для русiфiкацыi афiцыйных колах лiчылася таксама шматлiкае беларускае правасланае сялянства. У сявязi з гэтым становiцца зразумелым стрымлiванне эмiграцыi сялянства Беларусi другой палове XIX ст. у Сiбiр i за межы Расiйскай iмперыi пошуках зямлi i працы, а таксама абмежаваннi набыццi зямлi асобамi польскай i ярэйскай нацыянальнасця. Школа цалкам была пераведзена на рускую мову навучання. Вышэйшыя навучальныя установы i беларускамоны друк адсутнiчалi. Выкарыстанне беларускай мовы не дапускалася нi школе, нi дзяржаных установах, нi друку, за выключэннем толькi этнаграфiчных публiкацый. прычым i настанiк, i правасланы святар, i дзяржаны чынонiк, i афiцыйная газета настойлiва i паслядона даказвалi беларусам, што яны -- рускiя i не маюць нiякiх адрознення, акрамя лакальна-дыялектных. Адпаведным чынам пiсалася i беларуская гiсторыя.

З пачатку XIX ст. адбываецца станаленне новай беларускай лiтаратурнай мовы. Асаблiвасцю гэтага працэсу была адсутнасць пераемнасц яе з пiсьмовай старабеларускай мовай i складванне на народна-гутарковай аснове. Гэты працэс бы больш працяглым, чым у сербскага, харвацкага, славенскага, украiнскага народа. Фармiраванне лiтаратурнай мовы гэты час адбывалася пераважна жанрах мастацкай лiтаратуры i публiцыстыкi. Пiсьменнiкi арыентавалiся на свае родныя гаворкi. Гэта не дазваляла развiваць усебакова яе слонiк, у якiм, акрамя сло, звязаных з паняццямi штодзённага побыту, iншыя пласты лексiкi былi развiты слаба. Не далi жаданых вынiка i спробы скласцi граматыку i правапiс беларускай мовы, якiя пачалi рабiцца з сярэдзiны XIX ст. Граматыкi П.Шпiлескага 1846 г. i К. Нядзвецкага 1854 г. засталiся у рукапiсах. У 1862 г. у Варшаве мiнскi маршалак А.Аскерка выда беларускi лемантар (буквар). Першай друкаванай кнiгай на новай беларускай мове была кнiга рэлiгiйнага зместу “Кароткi збор хрысцiянскай навукi” (Вiльня, 1835). Пры друкаваннi беларускiх выдання выкарыстовалася пераважна лацiнка. Гэтай графiкай былi надрукаваны творы В.Дунiна-Марцiнкевiча, Ф.Багушэвiча, газета “Мужыцкая прада”, гутарка “Дзядзька Антон ... ” i iнш. У канцы XIX ст. лацiнку паступова пачала выцясняць кiрылiца. пасля вядзення закона аб свабодзе друку 1905 г. i з'ялення беларускiх легальных выдання, асаблiва “Нашай нiвы”, фармiраванне лiтаратурнай мовы, выпрацока яе навуковай тэрмiналогii пайшлi хучэй. Гэтаму садзейнiчала i выданне фундаментальнай працы Я. Карскага “Беларусы” (т.1-3, 1903-1922), артыкула М. Донар-Запольскага i iнш. У 1908-1910 гг. былi спробы стварэння прыватных беларускiх школ Лыч Л.М. Беларуская нацыя i мова. Мн., 1994..

З працэсам фармiравання беларускай нацыi звязана развiццё культуры Беларусi, яго характар i накiрунак. Беларуская плынь у прафесiйнай культуры Беларусi зрасла ад эпiзадычных з'я першай палове XIX ст. да заважнага, шматграннай струменю на пачатку ХХ ст. Беларускi этнiчны i культурна-нацыянальны працэсы развiвалiся непарына, у цесным узаемадзеяннi.

Беларускiя гiсторыкi, этнографы i канцы ХХ ст. яшчэ спрачаюцца аб характары, ступенi завершанасцi працэса станалення беларускай нацыi, выказваюць часам прынцыповыя сумненнi, але пакiдаюць па-за вагай дэталёвы i сур'ёзны аналiз азначанага працэса. Аднак застаецца аксiёмай, што пачатку ХХ ст. ступень этнiчнай кансалiдацыi, узровень развiцця нацыянальнай самасвядосмасцi, нацыянальна-культурнага руху беларуса, фармiраванне адзiнага эканамiчнага рэгiёну Беларусi са сваiмi адметнымi рысамi выйшла на якасна новы зровень, якi прынцыпова адрознiваецца ад папярэднiх этапа станалення беларускай этнiчнай супольнасцi. Такiм чынам, усё гэта дае падставы меркаваць, што у пачатку ХХ ст. беларусы сталi маладой нацыяй, поруч з лiтоцамi, украiнцамi, латышамi i iнш.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Беларусы: У 8 т. Т.3. Гісторыя этналагічнага вывучэння. Мн., 1999.

2. Каспяровіч Г.І., Бялкоўская Н.Г. Асноўныя тэндэнцыі і асаблівасці этнадэмаграфічных працэсаў ў гарадах Беларусі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. Навук. 2000. №2. С. 73-78.

3. Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI - XIX ст. Мн., 1984.

4. Скарабагатаў В. Зайгралi спадчынныя куранты. Мн., 1998.

5. Хрестоматия по истории Белоруссии. С древнейших времен до 1917 г. Мн., 1977.

6. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX- XX стагоддзі: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін. - Мн.: РІВШ БДУ, 2002.

7. Нарысы гiсторыi Беларусi частка 2. М.П. Касцюк i iнш. -Мн., 1995.

8. Лыч Л.М. Беларуская нацыя i мова. Мн., 1994.