Гісторыя Беларусі

Размещено на http://www.allbest.ru/

Пытанне 1

Прадметам гістарычнай навукі з'яўляецца сусветна-гістарычны працэс, зместам якога ёсць жыццё і дзейнасць людзей у мінулым. Прадметам курсу гісторыі Беларусі з'яўляецца працэс цывілізацыйнага развіцця народа нашай краіны.

Гісторыя адносіцца да грамадазнаўчых навук і выконвае важныя сацыяльныя функцыі. Першай функцыяй гісторыі, як навукі, з'яўляецца пазнавальная, альбо інтэлектуальна-развіваючая функцыя. Другая функцыя гісторыі -- практычна-палітычная. Гістарычная навука дапамагае палітыкам і дзяржаве ў выпрацоўцы збалансаванай палітыкі. Да ліку важных можна аднесці і светапоглядную ці патрыятычна-выхаваўчую функцыю гістарычнай навукі. Светапогляд асобы -- гэта сістэма навуковага асэнсавання свету, ролі і месца чалавека ў гэтым свеце. Уплыў на светапогляд аказваюць усе навукі, але яны заўсёды абапіраюцца на высновы гістарычнай навукі, якая з'яўляецца фундаментам усяго грамадазнаўства.

Рэалізацыя гісторыяй сваіх функцый забяспечваецца навуковай метадалогіяй. Метадалогія гісторыі -- гэта навука аб спосабах вывучэння і тлумачэння мінулага. Гісторыя Беларусі пры даследаванні карыстаецца тымі ж метадамі, што і ўсеагульная гісторыя: сістэмным, гісторыка-храналагічным, статыстычным, параўнаўчым і іншымі.

Тэорыя гістарычнага пазнання вырашае праблему сутнасці гістарычнага працэсу, абгрунтоўвае перыядызацыю гісторыі, вывучае заканамернасці грамадскага развіцця. Прынцыпы гістарычнага пазнання -- гэта навуковыя сродкі, з дапамогай якіх распрацоўваюцца тэорыі і канцэпцыі гістарычнай навукі. Асноўнымі прынцыпамі гістарычнага пазнання з'яўляюцца аб'ектыўнасць, гістарызм, сістэмнасць і крытычнасць.

Адна з глабальных праблем гісторыі як навуковай дысцыпліны -- гэта агульнае і адметнае ў развіцці Беларусі і свету. Заканамернасці гістарычнага развіцця, якія характэрны для краін свету, уласцівы і для Беларусі як састаўной часткі свету. У той жа час працэс фарміравання і развіцця беларусаў і Беларусі мае свае адметнасці, што і вылучае нас сярод іншых. У падыходзе да гэтай праблемы існуюць погляды розных школ гісторыкаў: дарэвалюцыйных рускіх, польскіх, савецкіх, сучасных беларускіх.

Яшчэ адной важнай праблемай курсу ёсць пытанне станаўлення нацыянальнай дзяржаўнасці і культуры. Існуе і цэлы шэраг іншых праблем: фарміравання і развіцця беларускага этнасу, месца беларусаў і Беларусі ў сусветнай супольнасці, канфесійнага становішча, дзейнасці палітычных і грамадскіх арганізацый і іншыя.

Такім чынам, курс «Гісторыі Беларусі» -- гэта навучальная дысцыпліна, якая цесна звязана з усеагульнай гісторыяй, гісторыяй дзяржавы і права Беларусі, геаграфіяй, этнаграфіяй, паліталогіяй і канкрэтнай эканомікай, гісторыяй палітычных і прававых вучэнняў, гісторыямі суседніх дзяржаў: Польшчы, Расіі, Украіны, Літвы і Латвіі, іншымі гуманітарнымі навукамі і дысцыплінамі.

Фармацыйны прынцып, заснаваны на эканамічнай дэтэрмінанце гістарычнага працэсу. Паводле фармацыйнага прынцыпу, у гісторыі Беларусі выдзяляюцца наступныя перыяды: першабытнаабшчынны лад (100--40 тыс. г. да н. э. VIII ст. н. э.), феадальнае грамадства (IX ст. - 1861 п), перыяд капіталізму (1861--1917 гг.), эпоха сацыялізму (з 1917 г.). Панавала заганнае ўяўленне, што сапраўдная гісторыя Беларусі пачынаецца толькі з Кастрычніцкай рэвалюцыі, а ўсё, што ёй папярэднічала, было толькі перадгісторыяй.

Паводле цывілізацыйнага прынцыпу, які ўлічвае кантэкст сусветнага гістарычнага працэсу, можна вылучыць наступныя перыяды гісторыі Беларусі:

1. Зараджэнне і развіццё старажытнага грамадства (100 тыс. г. т.н. - VI-VIIІ ст. н.э.): ад першага з'яўлення чалавека на сучаснай тэрыторыі Беларусі да распаўсюджвання славянскіх плямён на тэрыторыі Беларусі;

2. Станаўленне хрысціянскай цывілізацыі Беларусі (ІХ - сяр. ХІІІ ст.);

3. Ад сярэднявечча да Новага часу (сяр. ХІІІ - перш. пал XVII ст.): Беларусь у складзе ВКЛ;

4. Пачатак фарміравання сучаснага беларускага этнасу (1569 - канец XVIII ст.): Беларусь у складзе Рэчы Паспалітай;

5. Крызіс феадальных адносін (канец XVIII ст. - першая пал. ХІХ ст.);

6. Беларусь у перыяд станаўлення буржуазнага грамадства (другая палова XIX ст. - люты 1917 г.);

7. Беларусь у перыяд Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. і грамадзянскай вайны;

8. Беларусь у міжваенны перыяд;

9. Беларусь у гады Вялікай айчыннай вайны;

10. Беларусь ва ўмовах супрацьстаяння сусветных супердзяржаў (2-я палова 40-х - 1-я палова 80-х г. XX ст.);

11. Беларусь пад час крызісу і распаду СССР (1985 - 1991 гг.);

12. На шляху мацавання суверэнітэту (1991 - 2010 гг.).

Пытанне 2

Найстаражытным і самым доўгім перыядам у гісторыі чалавецтва ёсць каменны век. Ён доўжыўся з часу з'яўлення чалавека - каля 3 млн. гадоў назад - да V тыс. да н.э., калі яна пачала выкарыстоўваць першыя металы. У розных частках нашай планеты каменны век пачаўся у розны час. Раней гэта адбылося ў Афрыцы, дзе ўпершыню,як сцвярджаюць навукоўцы, з'явіўся чалавек.

Каменны век названы па асноўным матэрыялам, з якога чалавек вырабляла прылады працы. Яго ўмоўна дзеляць натры перыяду. Найстаражытны і самы доўгі з іх - палеаліт. Гэта назва паходзіць ад грэцкіх слоў palaios - Старажытны і lithos - камень.Наступным перыядам быў мезолит - сярэдні каменны век (mesos - Сярэдні, lithos - камень). Па мезаліту пачаўся неаліце (neos - новы і lithos - Камень).

Каменны век - адна з найважнейшых эпох у гісторыі чалавецтва. На працягу тысячагоддзяў чалавек, спазнаючы свет, ажыццявіў важныя для свайго існавання адкрыцці. Людзі авалодалі агнём, збудавалі першае жыллё, пашылі першую вопратку, вынайшлі лук і стрэлы. Спазнаючы ўласцівасці дрэва, каменя, косці, яны палегчылі сваё жыццё і ператваралі навакольнае сераду.

З часам людзі навучыліся выкарыстоўваць металы, і ўжо наступныя перыяды атрымалі назвы: энеаліт (медна-каменны век), эпоха бронзы, жалезны век. Часам энеаліт і эпоху бронзы навукоўцы аб'ядноўваюць у адзін перыяд і называюць яго эпохай медзі і бронзы.

Жыццё першабытнага чалавека непасрэдна залежала ад навакольнага асяроддзя: клімату, расліннага і жывёльнага свету.Наша планета ў працягу гісторыі не раз мяняла свой твар. З'яўляліся і знікалі горы, мора і акіяны, мянялі свае рэчышча ракі. Надзвычай зменлівых быў клімат Зямлі. Праходзілі тысячы гадоў, перыяды пацяпленне чаргаваліся з часам,калі клімат станавіўся халодным.

Падчас пахаладанняў, якія навукоўцы называюць ледавіковымі перыядамі, значная частка паверхні планеты пакрывалася пластом лёду і снегу. Мора замярзалі і стагоддзямі заставаліся пад магутнай лёдам.Па ледніковага перыяду ўзровень вады ў Сусветным акіяне быў ніжэй сучаснага амаль на 100 м.

З паніжэннем тэмпературы паветра ледавік паступова развіваўся з поўначы на поўдзень. Зямля ператваралася ў вялізную снежную пустэльню. У некаторых месцах таўшчыня ледніка дасягала 2 км. Але зямлі паблізу ледніка НЕбылі пустымі. Да халоднага клімату прыстасаваліся мамант, паўночны алень,шарсцісты насарог, оўцабык, пячорны мядзведзь. Яны жылі побач з першапачатковай чалавекам, для якога былі часам здабычай, а часам бязлітасным ворагам.

У перыяды пацяплення ледавікі раставалі і адыходзілі на поўнач. Узровень вады ў рэках, морах і акіянах значна павышаўся. Ізноў мяняўся жывёльны і раслінны свет. З заканчэннем апошняга ледніковага перыяду вымерлі буйныя холадаўстойлівыя жывёлы, якія не змаглі прыстасавацца да новых умоў. Прырода планеты стала блізкай да сучаснай.

З зменамі асяроддзя змянялася і сам чалавек. Пра яе знешнім выглядзе, жыцці і заняткі мы даведаемся дзякуючы археолагам. Цікавыя знаходкі зрабілі навукоўцы ў краінах Еўропы - Даніі і Ірландыі. У балотах знойдзены памерлых, у якіх захаваліся валасы і нават выразы асобы. На Алтаі ў Пазірыкскіх курганах (Расія)археолагі раскапалі магілы старажытных правадыроў. Лёд, які запоўніў пахавання,захаваў на скуры памерлых татуіроўкі ў выглядзе коней і фантастычных жывёл.

Найстаражытную чалавека адкрыў англійская археолаг і антраполаг Луіс Лікі (1903-1972 гг). Ён у 1960 г. у Алдувайскай цясніне ў Афрыцы знайшоў фрагменты касцей і сківіцу з зубамі, якія належалі невядомай да таго часу чалавекападобных сутнасці. Паколькі побач з ёй былі прымітыўныя прылады працы, то яе назвалі чалавек умеў (Hоmо habilis). Гэтая і іншыя знаходкі дазволілі навукоўцам ўзнавіць знешні выгляд чалавека ўмелай. Яна мела спусцісты лоб, скошаны падбародак, масіўныя сківіцы, падоўжаныя рукі і кароткія ногі. Рост чалавека ўмелай не перавышаў 1,5 м, а маса - 50 кг.

Гома габіліс вырабляў прымітыўныя каменныя секла для размола ежы, драбнення костак і пашкрэбла для апрацоўкі туш. Акрамя таго ён выкарыстаў палку-капалку - завостраную з аднаго канца палку, якая выкарыстоўвалася ў працэсе збору, а таксама цяжкі дубіну- Палка з патаўшчэннем на адным канцы. Асноўным заняткам было збіральніцтва,дапаможным - паляванне. Гэтак жа як і аўстралапітэка, чалавек умелы пераважна ўжывала раслінную ежу, а часам мяса забітых жывёл. Навукоўцы мяркуюць, што аўстралапітэка і чалавек умелы доўгі час суіснавалі і былі канкуруючымі формамі чалавечага жыцця.

Наступным крокам у развіцці чалавека быў чалавек прамахадзячы (homo erectus). Навукоўцы яе завуць таксама піцекантропам. Параўнанні са сваімі папярэднікамі гэты чалавек меў менш спусцісты лоб, дробныя і вострыя зубы, якія былі больш прыстасаванымі для харчавання мясам. Значна больш вялікім быў аб'ём яго мозга.

Падбародак піцекантропа выразней выступала наперад. Рукі былі карацей, а ногі даўжэй. Павялічыліся таксама сярэдні рост і маса цела. Змены ў будынку шкілета былі звязаны з Піцекантроп умеў вырабляць секла, востраканечнікаў, пашкрэбла. Піцекантропы жылі групамі па 25-40 чалавек:звычай 03/06 дарослых мужчын, 6-10 жанчын і 15-20 дзяцей. Сумесная жыццё і калектыўная паляванне патрабавалі ўзгодненасці дзеянняў, а такім чынам,зносіны не толькі з дапамогай мовы жэстаў, але і з дапамогай гукаў.Паступова гукі складаліся ў словы, а словы - у прапановы. Так са часам паўстаў мову.

Нашчадкам піцекантропа некаторыя навукоўцы лічаць неандэртальца. Вонкавым выглядам яны ўжо былі больш падобныя на сучаснага чалавека. Мелі моцную будынак цела, выгнуты пазваночнік, большы, чым у іх папярэднікаў, аб'ём мозгу (1350-1450 см3). Рост іх дасягаў 1,6 м, маса - 70 кг.

Стаянкі эпохі палеаліту знойдзеныя ў Дзельныя Вестоніцэ (Чэхія), Гібралтары, плямкамі (Сербія), Тэшык-Таш (Узбекістан), Шанідар (Іран) і іншых месцах. Жыллё ў пячоры Грот дзю лазарэт мела памеры 11х3, 5 м. Яно было падзелена на «сенцы» і «Спальных».Пасярэдзіне размяшчаўся невялікі ачаг. Камянямі замацоўвалі вертыкальныя палкі, на якія клалі дах. Частка падлогі вымошчвалі камянямі, якое абараняла ад вільгаці.

Неандэртальцы, якія жылі ва ўмовах халоднага клімату, навучыліся выкарыстоўваць агонь узнікаў падчас навальніцы,калі маланка трапляла ў дрэва. У пячоры Чжоў-Коўдзянь на тэрыторыі Кітай знойдзена вогнішча з тоўшчай попелу 6 м. Тысячы гадоў тут людзі падтрымлівалі агонь, дзень у дзень вартаўніка каля яго. Яны баяліся страціць тое, ад чаго залежала іх існаванне. Агонь спрыяў павелічэнню працягласці жыцця. Ён не толькі даваў чалавеку цёпла, але і абарону ад драпежнікаў і магчымасць прымаць печаную ежу.

Выкарыстанне агню было вызначальным у далейшым развіццю чалавецтва. Прылады працы неандэртальцаў былі дасканалымі ў параўнанні з тымі, якія выкарыстоўваліся піцекантропы. А пасля яны сталі вырабляць каменныя нажы, вышчэрбленыя пілы і г.д. Залежнасці ад рэгіёна пражывання палявалі неандэртальцы на розных жывёл: паўночнага аленя, маманта, бізона,каня, шарсцістага насарога і інш Па знаходках костак жывёл на стаянках неандэртальцаў можна зрабіць здагадку аб складзе іх харчавання.

У навуковай літаратуры маецца некалькі пунктаў гледжання наконт часу з'яўлення на сучаснай беларускай тэрыторыі першых людзей. Адны даследчыкі лічаць, што гэта адбылося 100 тыс. гадоў таму (сярэдні палеаліт, калі на беларускія землі прыйшоў неандэрталец, творца мусцьерскай стадыі палеаліту), і тут працягваўся працэс антрапагенезу, фарміравання самога чалавека.

Другія лічаць, што першыя людзі на беларускіх землях з'явіліся не раней 40 тыс. гадоў таму, у верхнім палеаліце, падчас існавання чалавека разумнага (Homo sapiens), калі працэс антрапагенезу ўжо завяршыўся. Чаму ўзнікла навуковая палеміка?

У 1926 г. беларускі археолаг К.М.Палікарповіч знайшоў дзве першыя і пакуль адзіныя на Беларусі палеалітычныя стаянкі чалавека -- адну каля в. Бердыж (Чачэрскі р-н Гомельскай вобл.), другую -- на Прыпяці, недалёка ад Мазыра, каля в. Юравічы. Пры раскопках Бердыжскай стаянкі высветлілася, што культурны пласт верхняга палеаліту метрам вышэй быў перакрыты пластом з крэмніем больш архаічнага выгляду (апошні, магчыма, быў змыты і перанесены водамі з суседняй больш старажытнай стаянкі). Сярод знаходак гэтага старажытнага пласта Палікарповіч вылучыў некалькі скрабкоў, тыповых прылад мусцьерскай стадыі палеаліту. Акрамя таго, каля Быхава, у раёне Свяцілавіч і іншых месцах Беларусі былі знойдзены вырабы з крэменю скрабкі, якія мелі мусцьерскі выгляд. Усё гэта дазволіла Палікарповічу зрабіць вывад аб з'яўленні людзей на тэрыторыі Беларусі ў сярэднім палеаліце (100 - 40 тыс. гг. таму назад).

Аднак у 60 - 90-я гады ХХ стагоддзя вучоныя-археолагі (У.Д.Будзько, А.Г.Калечыц і інш.) перагледзелі матэрыялы па палеаліту Беларусі і не пагадзіліся з вывадамі К.М.Палікарповіча. У шэрагу прац яны прыйшлі да высновы, што знаходкі Бердыжскай стаянкі не выходзяць за рамкі верхнепалеалітычнай культуры, таму сцвярджаць аб магчымасці з'яўлення людзей на беларускіх землях у сярэднім палеаліце можна толькі ў гіпатэтычным плане.

Разам з тым і ў Бердыжы і ў Юравічах знойдзены тыповыя прылады і рэшткі фауны верхняга палеаліту. Сёння мы маем некалькі абсалютных дат палеалітычных помнікаў Беларусі, атрыманых метадамі радыекарбоннага датавання. Матэрыялы з Бердыжа далі дзве даты -- 23 і 15 тыс. гадоў таму. Юравіцкая стаянка датуецца 26 тыс. гадоў таму. Гэта пакуль што самыя раннія даты, звязаныя са з'яўленнем чалавека на тэрыторыі Беларусі. Яны не выходзяць за рамкі верхняга палеаліту, і з іх трэба сёння пачынаць гісторыю Беларусі.

Такім чынам, у сучаснай навуцы лічыцца, што людзі на тэрыторыі Беларусі з'явіліся ў перыяд верхняга палеаліту, а менавіта 27 - 24 тысячагоддзя таму.

Этнічную гісторыю Беларусі можна ўмоўна падзяліць на два перыяды:

1) даіндаеўрапейскі (27 - 24 тыс. год да н.э. - 3-2 тыс.);

2) індаеўрапейскі (3-2 тыс. год да н.э. - да нашых дзён).

Апошні перыяд у сваю чаргу падзяляецца на:

а) балцкі этап (3-2 тыс. гг. да н.э. - 4-5 ст.);

б) славянскі этап (4-5 ст. н.э. - да нашага часу).

Пытанне 3

Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі пачаўся ў бронзавым веку з часу рассялення на яе тэрыторыі індаеўрапейскіх плямён (3-2 тыс. гг. да н.э. - да нашага часу).

Прарадзіма праіндаеўрапейцаў знаходзілася ў Пярэдняй Азіі. Прыкладна 4-3 тыс. гадоў да н.э. пачалася вялікая міграцыя праіндаеўрапейскіх плямён на прасторах Азіі і Еўропы. Міграцыя заняла некалькі тысяч гадоў. Група індаеўрапейцаў ад Ірана павярнула на поўнач у Сярэднюю Азію. Яна прайшла паміж Каспійскім і Аральскім марамі, апынулася ў прыволжскіх стэпах і працягвала свой рух на захад да Дняпра, у Паўночнае Прычарнамор'е (старажытнаямная культура). Гэты магутны міграцыйны паток стаў крыніцай рассялення індаеўрапейцаў у Еўропе, у тым ліку і на Беларусі.

Да індаеўрапейцаў адносяцца народы, якія гавораць цяпер на славянскіх, германскіх, балцкіх, італійскіх (раманскіх), кельцкіх, індаіранскіх, грэчаскай, армянскай і албанскай мовах, прычым славяне, балты і германцы з'яўляюцца найбольш блізкімі паміж сабой. Магчыма, яны развіліся ад адзінага продка -- паўночнай групы індаеўрапейцаў.

У рамках індаеўрапейскага перыяду вылучаецца балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі, які храналагічна супадае з эпохай металу (3-2 тыс. гг. да н.э. - IV-V стст. н.э.). У выніку асіміляцыі мясцовага неалітычнага насельніцтва індаеўрапейцамі адбываецца фарміраванне адной з галін індаеўрапейскай мазаікі народаў - балтаў (літоўцы, латышы, прусы, яцвягі, куршы, земгалы, селы). На поўдні і паўднёвым усходзе балты межавалі са скіфамі, сарматамі і іншымі плямёнамі, на поўначы і паўночным усходзе іх суседзямі былі фіна-угорскія плямёны, на захадзе -- славяне і германцы.

Першапачаткова балты пасяліліся ў Папрыпяцці і Падняпроўі, а на поўначы Беларусі яшчэ тысячу гадоў мела ўплыў фіна-угорскае насельніцтва. Індаеўрапейцы займаліся плужным земляробствам, пакланяліся агню і сонцу. Праяўленнем культу агню быў звычай пасыпаць цела нябожчыка мінеральнай чырвонай охрай, якая потым пераходзіла на косці, і пры раскопках робіцца ўражанне, быццам косці спецыяльна фарбавалі. З дзейнасцю індаеўрапейцаў звязваюць арнамент, якім упрыгожвалі посуд, -- адбіткі шнура, накручанага на палачку. Такі арнамент называўся шнуравым, а археалагічная культура -- культурай шнуравой керамікі. З сярэдзіны бронзавага веку тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў арэал культур сярэднедняпроўскай, вісла-нёманскай, шнуравой керамікі Палесся, а таксама паўночна-беларускай.

Паходжанне тэрміна "балты" звязваюць з лацінскай назвай вострава на поўначы Еўропы, які апісаў Пліній Старэйшы (I ст. н.э.). Словы з коранем "балты" сустракаюцца ў германскага храніста Адама Брэменскага (ІІ ст.), у прускіх хроніках, старажытнарускіх і беларуска-літоўскіх летапісах XIV -- XVI стст. У навуковы ўжытак тэрмін "балты" ўведзены нямецкім лінгвістам Г.Несельманам у 1845 г.

Асноўным тыпам пасяленняў балтаў былі ўмацаваныя гарадзішчы, якіх на тэрыторыі Беларусі налічвалася каля тысячы. Па даных археолагаў, на адным гарадзішчы жыло ў сярэднім ад 50 да 75 чалавек. Агульная колькасць насельніцтва ў бронзавым веку магла быць у памерах ад 50 да 75 тыс. чалавек. 3 развіццём земляробства гарадзішчы змяніліся адкрытымі селішчамі-вёскамі, дзе жылі некалькі вялікіх, а потым і малых сем'яў.

Такім чынам, балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі -- гэта час распаўсюджання на беларускіх землях індаеўрапейцаў з іх асноўнымі заняткамі -- земляробствам і жывёлагадоўляй, час інтэнсіўнай асіміляцыі мясцовага неалітычнага насельніцтва, у тым ліку і фіна-угорскага на поўначы Беларусі. Мясцовае неалітычнае насельніцтва паступова трансфармавалася ў індаеўрапейцаў-балтаў, адначасова аказваючы пэўны ўплыў на іх мову і культуру.

Пытанне 4

З'яўленне на тэрыторыі Беларусі славян (IV-V стст. н.э.) было вынікам апошніх хваляў вялікага перасялення народаў.

Прарадзіму славян трэба шукаць паміж тэрыторыямі, якія ў III - II тысячагоддзі да н.э. займалі, з аднаго боку, германцы (Ютландыя і Паўднёвая Скандынавія), а з другога -- балты (Беларусь, Прусія, Літва, Латвія) -- гэта тэрыторыя паміж Эльбай, Віслай і Нёманам.

У II тысячагоддзі да н.э. германскія плямёны злучыліся з балцкімі і адрэзалі славян ад мора. Пасля другога "вялікага перасялення народаў", звязанага з распадам Рымскай імперыі, пад націскам плямён готаў і гунаў у IV - VII стст. н.э. адбываецца значнае пашырэнне славянскага арэала, якое суправаджалася моўнай і этнічнай дыферэнцыяцыяй славян.

Частка славян са сваёй прарадзімы пачала рухацца на ўсход, дайшла да Дняпра, і ў VI -- VII стст. на тэрыторыі сучаснай украінскай Валыні (паўночна-заходняя Украіна) сфарміравалася новая галіна славян -- усходнія славяне. На гэтай тэрыторыі ўсходнія славяне знаходзіліся да VIII - IX стст., потым яны засялілі вялікія абшары Усходняй Еўропы -- да Дона, Акі, вярхоўяў Волгі (сёння гэта рускія, беларусы, украінцы).

У VI - VII стст. пачалося пранікненне славян у балцкі арэал. У VIII - IX стст. адбываецца масавае рассяленне славян у балцкім арэале на тэрыторыі Беларусі - спачатку ў верхнім цячэнні рэк Случ і Арэса, на правым беразе Дняпра, потым на Бярэзіне.

У летапісах называюцца каля 15 усходнеславянскіх супольнасцяў, якія рассяліліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі, Расіі і Украіны. Гэта дрыгавічы, радзімічы, крывічы, вяцічы, бужане, паляне, драўляне, валыняне і інш. Пазней яны ўвайшлі ва ўсходнеславянскае дзяржаўнае аб'яднанне -- Кіеўскую Русь.

Большая частка балцкага насельніцтва была асімілявана, другая -- знішчана ці выціснутая на паўночны захад, у Прыбалтыку, дзе прыняла ўдзел у фарміраванні этнічных літоўцаў і латышоў. Трэцяя частка балцкага насельніцтва працягвала жыць на сваіх былых месцах. Асіміляцыя гэтай часткі балтаў славянамі на тэрыторыі Беларусі працягвалася да XII - XIII стст. і нават пазней.

Дрыгавічы займалі большую частку Паўднёвай і значную частку Сярэдняй Беларусі. У "Аповесці мінулых гадоў" адзначаецца, што яны жылі паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіной. У іх культуры пераважалі славянскія элементы. Аднак у іх культуры зафіксаваны і балцкія элементы -- спіральныя пярсцёнкі , змеегаловыя бранзалеты , падковападобныя спражкі. Да балцкіх вытокаў адносіцца звычай пахавання нябожчыкаў у драўляных дамавінах-церамах.

Тэрмін "дрыгавічы" ўяўляе сабой славянізаваную назву былой, даславянскай формы, якая азначала групу балцкага насельніцтва ў адпаведнасці з асаблівасцю тэрыторыі пражывання на балоцістай тэрыторыі ("дрыгве"). З геаграфічнай асаблівасцю тэрыторыі дрыгавічоў звязана і паходжанне слова "дрыгва" ў беларускай мове, што ў перакладзе на рускую азначае "трясина".

Радзімічы, паводле звестак з "Аповесці мінулых гадоў", займалі землі паміж Дняпром і Дзясной. Асноўны арэал іх рассялення -- басейн р. Сож. Як і дрыгавічы, радзімічы сфарміраваліся ў выніку змяшэння славянскага і балцкага насельніцтва, асіміляцыі апошняга. У культуры пераважалі славянскія элементы. Мова была славянская. Разам з тым ў археалагічных помніках адзначаны і балцкія элементы: шыйныя грыўны, бранзалеты са стылізаванымі змяінымі галовамі, прамянёвыя спражкі.

Летапісная легенда аб паходжанні радзімічаў выводзіць іх заснаванне ад міфічнай асобы Радзіма. На думку шэрага аўтараў, тэрмін "радзімічы" выяўляе блізкасць з балцкім тэрмінам "знаходжанне".

Крывічы займалі поўнач Беларусі і суседнія раёны Падзвіння і Падняпроўя (Пскоўшчыну і Смаленшчыну). Яны жылі ў вярхоўях рэк --Заходняй Дзвіны, Дняпра і Ловаці -- і былі найбольш шматлікім усходнеславянскім насельніцтвам. Культура крывічоў дзялілася на дзве вялікія групы: полацка-смаленскую і пскоўскую.

У этнічным абліччы пераважалі славянскія рысы. Мова была славянскай. Да балцкіх элементаў у культуры крывічоў трэба аднесці бранзалеты са змяінымі галовамі, спіральныя пярсцёнкі, грыўны балцкага тыпу і г.д.

Што да назвы "крывічы", дык існуе некалькі гіпотэз. Адны вучоныя (гісторык В.Ластоўскі) выводзяць назву "крывічы" ад слова "кроў"; тады яе можна разумець як "сваякі па крыві", "крэўныя". Вядомы гісторык С.М.Салаўёў сцвярджаў, што назва "крывічы" звязана з характарам мясцовасці, якую займала гэта супольнасць (узгоркаватая, няроўная -- крывізна). Вялікая група вучоных (археолаг П.М.Траццякоў, гісторык Б.А.Рыбакоў, беларускі філолаг і гісторык М.І.Ермаловіч) сцвярджаюць, што ў назве "крывічы" захавалася імя язычніцкага першасвяшчэнніка Крыва-Крывейты.

Такім чынам, звесткі археалогіі, мовазнаўства, антрапалогіі сведчаць пра тое, што раннесярэдневяковыя этнічныя супольнасці дрыгавічоў, радзімічаў, крывічоў сфарміраваліся ў выніку змяшэння, сінтэзу славянскіх і балцкіх груп насельніцтва. У іх культуры і мове перапляліся славянскія і балцкія элементы з перавагай славянскіх рыс. Менавіта крывічы, дрыгавічы, радзімічы, а не наступныя этнічныя супольнасці ўтрымлівалі ў сабе балцкі субстрат.

Дрыгавічы, крывічы-палачане, радзімічы з'яўляліся тэрытарыяльнымі культурна-этнічнымі супольнасцямі і не сфарміраваліся ў народнасці. Яны ўяўлялі сабой не плямёны, як у раннім жалезным веку, а протанароднасці ("народцы") і адначасова пачатковыя дзяржаўныя ўтварэнні, ці протадзяржавы.

Дрыгавічы, крывічы-палачане, радзімічы паступова ўцягваліся ў працэс фарміравання беларускай народнасці. Прычым трэба адзначыць, што паміж славянамі і балтамі мелі месца і мірнае суіснаванне, і ваенныя сутыкненні, і асіміляцыйныя працэсы. Асімілявалі не толькі славяне балтаў, але ў шэрагу выпадкаў славяне былі асіміляваныя балтамі.

Мелі месца істотныя адрозненні гэтых працэсаў на ўсходзе і захадзе Беларусі. На ўсходзе былі вельмі моцныя сувязі славянскай, балцкай і суседняй фіна-угорскай культуры, якія доўга ажыццяўляліся ў межах шырокай паласы, і працягласць іх была вельмі вялікай. У заходніх рэгіёнах Беларусі ўсходнеславянскія супольнасці дрыгавічоў, валынян, крывічоў суседнічалі і суіснавалі з усходнебалцкімі (літоўскімі), заходнеславянскімі (мазавецкімі), заходнебалцкімі (яцвяжскімі) плямёнамі. У адрозненне ад балтаў, якія жылі на тэрыторыі сучаснай Беларусі і Смаленшчыны і былі

Асіміляваны славянамі, балцкія плямёны Паўднёва-Усходняй Прыбалтыкі сталі асновай, на якой склаліся народнасці: літоўцы, латышы, прусы, яцвягі. Па мове балты гэтага рэгіёна падзяляліся на заходніх (прусы, яцвягі) і ўсходніх (літоўцы, латышы, куршы і інш.). Тэрыторыю паміж Нёманам і вярхоўямі р.Нараў насяляла група яцвяжскіх плямён -- судзінаў, дайновы, паляксянаў і ўласна яцвягаў. Іх мова была пераходнай паміж балцкімі і славянскімі мовамі. У заходнім рэгіёне Беларусі доўга пражывалі асобныя балцкія і змешаныя балцка-славянскія групы насельніцтва. У IX -- XI стагоддзях балцка-славянская мяжа праходзіла па лініі Гродна -- Ліда -- Іўе -- Вілейка -- Мядзель -- Браслаў. У XII -- XIII стст. яна адсунулася далей на захад і паўночны захад да сучаснай Літвы і Латвіі. Важна таксама адзначыць, што змяшэнне балтаў са славянамі адбывалася не толькі на тэрыторыі Беларусі, але і на тэрыторыі Літвы і Латвіі. Так, у складзе літоўскай народнасці аўкштайтаў выдзяляецца лакальная група дзукаў, у якой шмат агульнага з беларусамі.

Акрамя балцкага насельніцтва на фарміраванне беларускага этнасу аказалі пэўны нязначны ўплыў асобныя групы цюркскага насельніцтва (татары), якія пасяліліся на тэрыторыі Беларусі ў канцы XIV -- пачатку XV ст.

Пытанне 5

Паняцце сярэднявечча было ўведзена італьянскімі гуманістамі ў XV ст. і азначае перыяд у гісторыі чалавецтва, які раздзяляе антычнасць і Адраджэнне. Традыцыйная класіфікацыя сярэднявечча выглядае так: ранняе V-Х стст., класічнае - ХІ-ХV стст., позняе -- XVXVII стст. Пераход ад антычнай да сярэднявечнай цывілізацыі з феадальнай грамадска-гістарычнай сістэмай у Еўропе заняў V-VІІІ стст. Феадалізм -- гэта грамадска-гістарычная сістэма, якая характарызуецца прыналежнасцю ўсіх зямель феадалам, марудным развіццём тэхнікі, асабістай залежнасцю сялянства, прымацаваннем сялян да зямлі, натуральнай гаспадаркай. Вылучаецца некалькі тыпаў, або шляхоў, станаўлення феадалізму:

1. Візантыйскі - усталяванне феадальнага ладу было адзначана суіснаваннем дзяржаўнай, феадальнай, сялянскай, абшчыннай уласнасці. Усходнерымская, або Візантыйская, імперыя здолела захаваць культурную антычную спадчыну (у асноўным грэчаскую) з гарадской цывілізацыяй, моцным юрыдычным рымскім правам і рабаўладаннем. Працягвалі развіццё гарады Канстанцінопаль (Царград), Александрыя, Антыёхія, Эфес, Цір, Бейрут. Былі арганізаваны карпарацыі вольных рамеснікаў, гандляроў, судаўладальнікаў.

2. Італьянскі тып развіцця феадалізму быў найбольш цяжкі і разбуральны. У V ст. Заходнерымская імперыя была захоплена варварамі, якія ўжо адчулі ўплыў іранскай, азіяцкай культур. Адкінуўшы спачатку за непатрэбнасцю вялікую частку антычнай культуры і дасягненні яе цывілізацыі, варвары да IX ст. адрадзілі рамёствы, аднавілі міжнародныя гандлёвыя сувязі, замацавалі іерархію феадальных зямельных адносін. Вярхі захопнікаў пераўтварыліся ў буйных землеўладальнікаў, а болыпая частка воінаў стала мелкімі землеўладальнікамі, што паступова страчвалі сваю незалежнасць. Варвары прынеслі з сабой культуру апрацоўкі металаў (зааморфны стыль арнаментаў у ювелірнай працы, вытворчасць высокаякаснай зброі), гарбарнае майстэрства. У 843 г. Італія выдзялілася з імперыі Карла Вялікага як самастойная дзяржава (за выключэннем поўдня).

3. Французскі шлях быў характэрны для краін, што ўваходзілі ў Рымскую імперыю. Яны яшчэ захоўвалі асновы абшчынна-родавага ладу, калі пачалося пераўтварэнне правадыроў плямёнаў ва ўладальнікаў феодаў (вялікіх надзелаў зямлі), а вольных абшчыннікаў - у залежных сялян.

У VIII-X стст. у Франкскай дзяржаве панавала буйная феадальная вотчьша, якую апрацоўвалі калоны (зямельна залежныя сяляне) і сервы (асабіста залежныя сяляне).

4. Для скандынаўска-рускай мадэлі генезісу феадалізму галоўнай рысай з'яўляецца пераход ад першабытнай грамадска-эканамічнай сістэмы адразу да феадалізму, мінуючы класічнае рабаўладанне (у цяжкіх кліматычных умовах утрыманне вялікай колькасці рабоў і выкарыстанне іх працы было эканамічна нявыгадна. Таму на ўсходнеславянскай тэрыторыі было распаўсюджана толькі патрыярхальнае рабства). У ІХ-Х стст. уласнікам зямель на Старажытнай Русі была дзяржава. Баяры атрымлівалі зямлю ў часовае карыстанне або проста мелі права збору дані з пэўнай тэрыторыі за сваю службу. Таму баярства імкнулася быць бліжэй да княжацкага двара, а не адасабляцца. Абшчына таго часу мела назву «вервь», за сваю зямельную маемасць яна рэгулярна плаціла падаткі (даніну). Феадальнае землеўладанне на Русі расло марудна, і толькі ў ХІ-ХІІ стст. адбылося разлажэнне дзяржаўнай формы маёмасці і ўзнікненне прыватна-феадальнай. Асновай землеўладання стала баярская вотчына, што пераходзіла ў спадчыну ад бацькі да сына. Большасць насельніцтва складалі вольныя сяляне -- смерды. Палонныя рабы называліся халопамі і маглі сябе выкупіць. Такі шлях развіцця феадалізму быў характэрны для Расіі, Беларусі, часткі Украіны, Скандынавіі, Усходняй Прыбалтыкі, часткова - шатландскага рэгіену.

5. Мусульманскі тып развіцця феадальнай грамадска-эканамічнай сістэмы звязаны з узнікненнем ісламу ў VII ст. і яго распаўсюджваннем у краінах Блізкага Усходу і Паўночнай Афрыкі. Для плямёнаў Аравійскага паўвострава ён стаў сцягам імклівых захопаў суседніх тэрыторый. За VІІ-IХ стст. арабы захапілі Блізкі Усход, Іран, Егіпет, Харэзм, Бухару, Іспанію, Паўднёвую Італію, Сіцылію, Корсіку. Нягледзячы на ўсе адмоўныя бакі арабскіх заваяванняў, яны станоўча садзейнічалі развіццю тэхнікі іррыгацыі, гандлю, пашырэнню кола рамёстваў, захаванню буйнах гарадоў, перакладу на арабскую мову антычнай пісьмовай спадчыны і яе захоўванню на працягу сярэднявечча (хрысціянская царква па магчымасці знішчала працы дзеячоў антычнасці). Першыя 200 год арабы не прымушалі сілай прымаць іслам, пры захаванні людзьмі сваёй рэлігіі падаткі з іх проста падымалі ў пяць разоў. Падобную «эканамічную верацярпімасць» прымяняў і князь Уладзімір пры хрышчэнні Русі.

6. Усходні шлях пераходу да феадалізму назіраўся ў Індыі, Кітаі, Персіі, Сярэдняй Азіі. Тут не існавала класічнай формы рабаўладання, а зямельныя феадальныя адносіны развіваліся паступова. У Іране пераход да сярэднявечча адбыўся падчас Сасанідскай імперыі ў III--VII стст., калі ўсталявалася буйное латыфундыяльнае землеўладанне, з'явіліся саслоўі, залежнае сялянства. Прыкладна ў той жа час складваліся феадальныя адносіны і ў Індыі. У V-VІІІ стст. паступова зменшылася доля рабскай працы, бо рабоў адпускалі на волю і давалі зямлю (калоны). Большая частка вольных сялянабшчыннікаў стала феадальна залежнай, а саноўныя чыноўнікі атрымлівалі землі ў кармленне або спадчыннае валоданне. Вельмі значную ролю ў генезісе феадалізму Індыі адыгралі манастыры, якія валодалі вялікімі зямельнымі гаспадаркамі і прымацаванымі да іх сялянамі. Усё гэта не перашкодзіла Індыі захаваць саслоўна-каставы лад, які застаўся ад першабытнасці. У Кітаі феадалізм аформіўся значна раней - у II ст. пры дынастыі Хань, калі так званыя «моцныя дамы», багатыя землеўладальнікі, бралі пад свой патранат сялянскія гаспадаркі, плацілі за іх падаткі дзяржаве і атрымлівалі за гэта ад сялян натуральную рэнту. У выніку сяляне сталі асабіста залежнымі ад «моцных дамоў», адышлі пад іх суд. Прыкметай усталявання феадалізму стала распаўсюджванне канфуцыянства, філасофска-нарматыўнага вучэння, што падтрымлівала новую грамадска-эканамічную сістэму, забяспечвала яе пераемнасць. Кітайскія чыноўнікі выхоўваліся ў рамках вучэння Канфуцыя, атрымлівалі спецыяльную адукацыю для дзяржаўнай службы і нават здавалі экзамены ў прысутнасці імператара. Потым яны маглі займацца рэгістрацыяй шлюбу, нараджэння, смерці, збіраць падаткі і кіраваць дзяржавай на розных узроўнях улады. Пасля доўгай міжусобіцы III--IV стст. (Траецарства) пачынаецца эпоха росквіту лакальнай Кітайскай цывілізацыі. Развядзенне рысу, градкавае земляробства прасунулася далёка на поўнач, што дало магчымасць забяспечыць узросшае насельніцтва гарадоў прадуктамі. Хуткае развіццё гандлю, грашовай сістэмы і банкаў прывяло да ўвядзення першых пераводных банкаўскіх чэкаў у VII ст. З адкрыццём друкарскага станка ў IX ст. бурна развілося кітайскае кнігадрукаванне. Для параўнання, у Еўропе друкарскі станок набыў распаўсюджванне толькі ў сярэдзіне XV ст.

У пераходны перыяд да сярэднявечнай цывілізацыі ва ўсіх краінах назіралася аднолькавая тэндэнцыя - перасялянне народаў, міграцыя. Пачалося гэта з вялікай каланізацыі грэкаў, потым адбыліся набегі варварскіх плямёнаў ост-, вестготаў, вандалаў у Еўропу, на Рым у прыватнасці. Далей вядомы перамяшчэнні варагаў, датчан з поўначы, а з усходу ішлі венгры, балгары, мангалоідныя плямёны гуннаў, авараў. У канцы сярэднявечча з усходу хлынуў паток мангола-татарскіх плямёнаў, якія захапілі Усходнюю і Цэнтральную Еўропу, Сярэднюю Азію, Закаўказзе. З Заходняй Еўропы ішлі патокі паломнікаў і крыжакоў на Блізкі Усход, Візантыю, славянскія дзяржавы.

Пытанне 6

У VI-VIII стагоддзях славянскія плямёны засялілі тэрыторыю Беларусі, на якой да гэтага жылі балты і фіна-угры. У VIII-IX стагоддзях ва Усходняй Еўропе ўтварылася 13-15 усходнеславянскіх «княжанняў». Тэрыторыю Беларусі засялілі плямёны крывічаў, дрыгавічоў, радзімічаў. Буйнейшым з іх было племя крывічаў. Крывічы падзяляліся на полацкае, смаленскае і пскоўскае княжанні.

Племя дрыгавічоў пасялілася паміж Прыпяццю і Дзвіной. Дрыгавічы мелі сваё княжанне. Дрыгавічы заснавалі такія беларускія гарады як Тураў, Пінск, Мазыр, Клецк, Капыль. Сталіцай княства быў горад Тураў.

Радзімічы засялілі тэрыторыю паўднёва-ўсходняй Беларусі -- Гомельшчыну і Магілёўшчыну. Радзімічы жылі самастойна, але плацілі даніну хазарам. Потым яны былі падпарадкаваны Кіеву.

Палітычны лад славянскіх плямёнаў, якія засялілі тэрыторыю сучаснай Беларусі вызначаўся адсутнасцю моцнага дзяржаўнай арганізацыі. Усходнія славяне вялі паміж сабой няспынныя войны. У 862 годзе частка ўсходнеславянскіх плямёнаў накіравала сваіх прадстаўнікоў да скандынаваў з запрашэннем варажскіх князёў узначаліць палітычную ўладу ў славян, каб усталяваць трывалы парадак. Варажскія князі пачалі ўладарыць у Кіеве і іншых славянскіх цэнтрах. У 882 годзе варажскі князь Алег, які кіраваў у Ноўгарадзе, захапіў Кіеў. Алег аб'яднаў значную частку славянскіх княжанняў у межах адной дзяржавы са сталіцай у Кіеве. Гэтая дзяржава атрымала назву Кіеўская Русь.

Тэрмін "Русь" звязваюць са славянізаваным тэрмінам, якім фіны называлі сваіх заходніх суседзяў-скандынаваў. Паступова гэтае паняцце набыло новы сэнс. З Х стагоддзя тэрмін "Русь" пачаў ужывацца як назва ўсёй тэрыторыі Кіеўскай дзяржавы, дзе правілі прадстаўнікі скандынаўскіх дынастый.

Першае паведамленне пра Полацак датуецца 862 годам, калі варажскі конунг Рурык (Rоrik) аддаў умацаванае Полацкае паселішча аднаму з сваіх ярлаў (прадстаўніку варажскай знаці) Рагвалоду. Асноўным насельніцтвам полацкай дзяржавы былі крывічы. Хутка Полацкае княства пашырыла свае межы за кошт зямель ліваў і латгалаў. Гэта выклікала негатыўную рэакцыю з боку наўгародскага князя Уладзімера (Valdemar). Справа ў тым, што кіеўска-наўгародзкі шлях з “варагаў у грэкі” быў менш эфектыўны за яго полацкі варыянт. Праз Рыжскую затоку і Дзвіну можна было нашмат хутчэй выйсці ў Дняпро і Чорнае мора. Такім чынам, кіеўска-наўгародская дзяржава сутыкнулася з моцнай канкурэнцыяй Полацка, які імкнуўся пракласці новы шлях з Балтыйскага мора ў Чорнае.

Кіеўскі князь Яраполк і наўгародскі князь Уладзімір адначасова пасваталіся да дачкі Рагвалода Рагнеды. Пасля адказу Рагнеды наўгародскаму князю Уладзіміру ў 980 годзе ён пайшоў вайной на Полацк, забіў Рагвалода з сынамі, а Рагнеду прымусова ўзяў у жонкі. Затым Уладзімір забіў кіеўскі князя Яраполка і зрабіўся кіеўскім князем. Такім чынам, адбылося аб'яднанне ўсіх усходніх славян у межах Кіеўскай дзяржавы.

Пасля няўдалага замаху Рагнеды Уладзімір высылае яе з сынам Ізяславам на Полаччыну. Для іх быў заснаваны горад Заслаўе ля Менску. У 1001 г. Уладзімір накіраваў Ізяслава ў Полацк. З таго часу ў Полацку валадарылі Рагвалодавы нашчадкі. Пасля Ізяслава ў Полацку княжыў яго сын Брачыслаў Ізяслававіч (1003-1044). Брачыслаў праводзіў незалежную палітыку, ён пашырыў тэрыторыю дзяржавы за кошт Віцебска і Усвят.

Росквіт Полацкага княства прыпадае на праўленне князя Усяслава Брачыслававіча (1044-1101), які больш вядомы пад мянушкай Чарадзей. Усяслаў Брачыслававіч паспяхова бараніў суверэнітэт Полацка ў шматлікіх войнах з Кіеўскімі і Наўгародскімі князямі. Апісанне яго жыцця ўтрымлівае рэальныя і фантастычныя рысы. Ён княжыў 57 год з 1044 па 1101. Першыя гады княжання ён займаўся унутраным уладкаваннем княства. Затым павеў заваёўніцкія войны з суседзямі. У 1065 г. Усяслаў аблажыў Пскоў, а ў наступным годзе ўзяў Ноўгарад, забраўшы як вайсковы здабытак царкоўную маёмасць з Сафійскага сабора, у тым ліку і званы для ўласнай полацкай Сафіі. У адказ тры рускіх князя -- Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад - аб'ядналіся і выступілі супраць Усяслава. Першым горадам, які апынуўся на іх шляху, быў Менск. Горад быў узяты. Рускія князі павялі свае войскі далей па рацэ Нямізе і тут сустрэліся з войскамі Усяслава 3 сакавіка 1067 г. Аўтар "Слова пра паход Ігаравы" пісаў: "На Немнзе снопы стелют головамі, молотят цепамн булатнымі, на току жнзнь кладут, веют душу от тела. Немні кровавые брегі не жітом былі посеяны, а костьмі сынов русскіх". На месцы рэчкі Нямігі цяпер праходзіць вуліца Няміга ў Мінску.

Летам 1067 г. Яраславічы, якія сталі лагерам пад Оршай, запрасілі да сябе ў шацёр для перагавораў Усяслава з двума сынамі, гарантуючы яму бяспеку, але, парушыўшы абяцанне, паланілі яго, адвезлі ў Кіеў і пасадзілі ў вязніцу. У 1068 г. кіеўляне паўсталі супраць свайго князя Ізяслава, вызвалілі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі.

Пазбаўлены кіеўскага прастола, Ізяслаў звярнуўся за дапамогай да польскага караля Баляслава; апошні з войскамі з'явіўся пад Кіевам. Насустрач яму выступіў Усяслаў з кіеўскім апалчэннем. Сярод кіеўлян была нязгода. Не жадаючы ўблытвацца ў няпэўную справу, Усяслаў кінуў войска і сярод ночы выправіўся ў Полацк. Усяслаў двойчы губляў Полацкі прастол і зноў яго адваёўваў. Пры Усяславе была пабудавана полацкі Сафійскі сабор, Полацкае княства дасягнула найвялікшага росквіту, яго межы дасягнулі берагоў Балтыкі. У Прыбалтыцы былі закладзены дзве полацкія крэпасці -- Кукенойс і Герцыке.

Пасля смерці Усяслава Полацкае княства было падзелена на асобныя дробныя княствы паміж яго сынамі. З'явіўся шэраг асобных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Стрэжаўскае, Гарадзецкае. Аднак прастол у Полацку лічыўся галоўным.

Тураўскае княства вядома з 980 года. Першы летапісны князь -- Тур. Найбольш вядомы тураўскі валадар -- Святаполк Акаянны, які дамагаўся незалежнасці Турава ад Кіева. Для гэтага ён заключыў дамову са сваім цесцем польскім каралём Баляславам Храбрым. Бацька Святаполка кіеўскі князь Уладзімір убачыў у гэтым небяспеку да сябе, і зняволіў Святаполка, яго жонку і польскага епіскапа. Аднак пазней па просьбе кіеўскіх баяр Святаполк быў вызвалены. Пасля смерці Уладзіміра ён заняў у 1015 годзе кіеўскі трон. Адначасова ён заставаўся князем Тураўскім. Святаполк апасаўся сваіх малодшых братоў Барыса і Глеба, таму падаслаў да іх забойцаў. Але сапраўдным сапернікам для яго быў наўгародскі князь Яраслаў (Мудры). Выкарыстаўшы абурэнне забойствам Барыса і Глеба, Яраслаў пачынае вайну са Святаполкам. На баку Святаполка быў польскі кароль Баляслаў Храбры. У 1019 годзе на рацэ Альце Святаполк быў разбіты і з рэшткамі войска ўцёк у Польшчу, дзе хутка памер.

Пры Яраславе Мудрым Тураў падпарадкоўваўся Кіеву. У канцы яго княжання Тураў адасобіўся ад Кіева. Пасля смерці Яраслава у 1054 годзе кіеўскі трон займае тураўскі князь Ізяслаў, захаваўшы за сабою Тураў. У 1078 годзе тураўскім князем становіцца сын Ізяслава Яраполк. Ён вёў барацьбу з Валынскім княствам. Валынскія князі падаслалі да Яраполка забойцаў, у 1087 г. ён быў забіты. У 1088 годзе тураўскі трон займае брат Яраполка Святаполк. У 1093 ён быў запрошаны на Кіеўскі трон.

Паказчыкам эканамічнага развіцця Тураўскага княства з'яўляецца ўзнікненне і рост гарадоў Берасця, Пінску, Слуцку. У Тураве быў вечавы парадак. Гаражане мелі права голасу. Акрамя князя у Тураве быў пасаднік і тысяцкі, які адказваў за гарадскі полк.

У Турава-Пінскім княстве назіралася тэндэнцыя да збліжэння з іншымі беларускімі землямі. І хоць на тэрыторыі Турава-Пінскай зямлі пасля яе выхаду з-пад уплыву Кіева ў 1158 годзе ўзнік шэраг асобных удзелаў, князі іх дзейнічалі згуртавана. У пачатку XIII ст. Турава-Пінская зямля ўсё больш звязвала свой лёс з Новагародскай зямлёй у барацьбе супраць агульнага ворага -- галіцка-валынскіх князёў.

Да сярэдзіны XIII ст. Новагародская зямля дасягнула высокага эканамічнага і культурнага развіцця. Гэтаму садзейнічаў шэраг прычын. Тут было добра развіта земляробства, была наладжана вытворчасць разнастайных вырабаў з жалеза, апрацоўваліся каляровыя і каштоўныя металы. Існавалі ганчарнае, кастарэзнае і іншыя рамёствы. Новагародак вёў гандаль з паўднёварускімі гарадамі, Прыбалтыкай, Польшчай, Візантыяй і Блізкім Усходам. На Новагародскай зямлі было шмат гарадоў: Слонім, Ваўкавыск, Гродна, Зэльва, Свіслач.

Пытанне 7

Пасля смерці Усяслава Полацкае княства было падзелена на асобныя дробныя княствы паміж яго сынамі. З'явіўся шэраг асобных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Стрэжаўскае, Гарадзецкае. Аднак прастол у Полацку лічыўся галоўным.

У XII ст. вялікае значэнне набывае Менскае княства. Першы менскі князь Глеб Усяславіч у 1116 гадах захапіў частку тэрыторыі дрыгавічоў. Уладзімір Манамах разам з чарнігаўскім, смаленскім, пераяслаўскім князямі пачаў паход на Мінскае і Друцкае княствы. Оршу і Копысь Манамах перадаў Смаленску. У 1119 г. яму ўдалося захапіць Мінск і на некаторы час прылучыць яго да сваіх уладанняў.

Такім чынам, Полацкае княства заклала пачатак беларускай дзяржаўнасці. Полацк -- першы, вядомы паводле пісьмовых крыніц, горад на беларускіх землях. Полацкае княства было раннефеадальнай дзяржавай. У Полацкім княстве дзейнічаў вечавы парадак. Веча запрашала князя на княжанне, выдавала законы, выбірала ўраднікаў, ухваляла аб'яўленне вайны. У Полацкім княстве веча праіснавала да канца XV ст. (1488), калі гораду было дадзена магдэбургскае права.

Выканаўчая ўлада ў Полацкім княстве належала князю. Акрамя таго, князь быў заняты адміністрацыйнай справай, вяршыў суд, ахоўваў гандлёвыя шляхі і караваны ў сваім княстве.

У ІХ - ХІІ стагоддзях Полацкае княства займала 1/3 сучаснай тэрыторыі Беларусі. Паводле сучаснага адміністрацыйнага падзелу, у Полацкую зямлю ўваходзілі цалкам Віцебская вобласць, паўночная частка Мінскай і паўночна-заходняя частка Магілёўскай. Полацкае княства было адным з буйнейшых дзяржаўных утварэнняў сярэднявечнай Еўропы. Горад займаў выключна выгоднае становішча на Палаце ля яе ўпадзенні ў Дзвіну. Узвышэнню горада спрыяла праходжанне праз Полацк адгалінавання воднага гандлёвага шляху "з вараг у грэкі" -- са Скандынавіі ў Візантыю. Паводле згадак скандынаўскіх саг, ужо ў VI стагоддзі на Полацкай зямлі былі свае князі. Да ІХ стагоддзя Полацк збіраў вакол сябе навакольныя зямлі. Але у ІХ стагоддзі зазнаў агрэсію з боку Кіева і Ноўгарада, у выніку чаго на пэўны час страціў сваю незалежнасць. Полацкія землі ў гэты перыяд плацілі Кіеву даніну, удзельнічалі ў кіеўскіх паходах на Візантыю. З цягам часу Полацкую зямлю напаткаў лес іншых усходнеславянскіх дзяржаў, адбылося драбленне і паслабленне Полацкага княства.

Працягваюцца спрэчкі аб трактоўцы тэрміна "палачане". 1-я лічаць, што палачане -- старажытнае ўсходне-славянскае племя, ад якога пайшлі крывічы; 2-я -- што гэта самастойнае племя, утворанае ад змешвання дрыгавічоў, крывічаў і балтаў; 3-i -- што палачане гэта адгалінаванне крывічаў.

Пытанне 8

Духоўнае і культурнае жыццё нашых продкаў цесна звязана са старадаўнімі вераваннямі і культамі. Язычніцтва (ад царкоўнаславянскага "языцы" -- народы, чужаземцы) -- прыняты ў гістарычнай літаратуры тэрмін, які абазначае старадаўнія вераванні, што існавалі да пашырэння хрысціянства. Язычніцтва ўключае ў сябе рэлігійныя ўяўленні і ідэалагічныя напластаванні розных гістарычных эпох. "Язычніцкае" для хрысціянства было сінонімам "варварскага".

Хрысціянства на Кіеўскую Русь прыйшло з Візантыі і распаўсюджвалася зверху -- ад эліты да народа. Першая царква была пабудавана ў Кіеве, відавочна, яшчэ ў IX стагоддзі. Сучасніца Візантыйскага імператара Канстанціна Барвянароднага -- кіеўская княгіня Вольга -- прыняла хрысціянства. А яе ўнук Уладзімір Святаславіч у 988 - 989 гадах пачаў хрышчэнне Русі. Следам за Кіевам прымусова падпадала пад абрад хрышчэння насельніцтва Полацк і Ноўгарад. Забаранялася старая і ўводзілася новая абраднасць; месцы паганскіх маленняў разбураліся.

Уладзімір знішчыў свяцілішча язычніцкіх багоў -- Дажбога, Стрыбога, Сімаргла, Мокашы, Перуна. Па яго загаду Перуна прывязалі да конскага хваста, пацягнулі да Дняпра, і слугі князя па дарозе білі яго бізунамі. Па загаду князя кіяне прыйшлі раніцай да дняпроўскага берага і па знаку прыбыўшага разам з Уладзімірам мітрапаліта ўвайшлі ў ваду па шыю. Адбыўся абрад хросту.

Пасля знішчэння Перуна ў Кіеве на іншыя ўсходнеславянскія землі адправілася місія грэчаскіх і балгарскіх святароў разам з дзядзькай князя Уладзіміра -- Дабрыняй з войскам. Маршрут іх пралягаў праз Полацкае княства да Ноўгарада, і першым на іх шляху быў Тураў, дзе місіянерам аказалі ўпартае супраціўленне. Прыняўшы хрышчэнне, у той жа год Уладзімір прыслаў у Ізяслаў, дзе жыла адна з яго жонак былая полацкая княгіня Рагнеда, сваіх пасланцоў, якія перадалі ёй такія словы князя: "Цяпер, ахрышчаны, я мушу мець адну жонку, якую ўзяў, хрысціянку, а ты выберы сабе мужа з маіх баяр, каго пажадаеш". Рагнеда адказала, што яна хоча быць нявестай Хрыста і прыняць анёльскі вобраз пад імем Анастасіі. Для княгіні быў пабудаваны манастыр, у якім яна пражыла да сваёй смерці ў 1000 годзе.

Лічыцца, што першая ў Беларусі епархія была ўтворана ў Полацку каля 992 году пры князі Ізяславе, сыне Рагнеды. Першым вядомым з летапісаў полацкім уладыкам быў епіскап Міна, прызначаны на кафедру ў 1105 годзе. Другой на тэрыторыі Беларусі была Тураўская епархія, заснаваная ў 1005 годзе. Яе першым уладыкам быў епіскап Фама.

Хрысціянізацыя першапачаткова ахапіла вышэйшыя слаі гарадскога насельніцтва, тады як вясковае насельніцтва заставалася язычніцкім. Але ўжо ў першыя дзесяцігоддзі пасля афіцыйнай хрысціянізацыі новая вера дасягнула значных поспехаў. Даўжэй за іншыя вобласці цягнулася хрысціянізацыя беларускага Панямоння. Толькі ў ХІІ стагоддзі хрысціянізацыя гэтага рэгіёну паскорылася. Такім чынам, працэс тэрытарыяльнага ахопу беларускіх зямель хрысціянствам працягваўся да канца ХІІ стагоддзя. Землі сучаснай Беларусі ўрэшце былі падзелены паміж трыма епархіямі -- Полацкай, Тураўскай і Смаленскай.

Да канца Х стагоддзя на ўсходнеславянскіх землях не было каменна-цаглянага будаўніцтва. З прыняццем хрысціянства бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудоў. У Х - ХПІ стагоддзях у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, манументальнасцю і крапаснымі рысамі. У муроўцы ўжываўся прыродны камень, часам разам з цэглай. Рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства. На пачатковым этапе беларускія дойліды пераймалі і візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі. Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры з'яўляецца манументальная архітэктура.

У сярэдзіне XI стагоддзі ў Полацку, пасля Кіева і Ноўгарада, быў пабудаваны мураваны Сафійскі сабор. Ён меў шмат агульнага з наўгародскай Сафіяй. Будаўнічым матэрыялам былі плітачная цэгла і брукаваны камень. План храма адрозніваецца строгай сіметрыяй. Унутраная прастора падзялялася 16 слупамі на 5 уздоўжных нефаў. Пасярэдзіне будынка змяшчаўся галоўны купал, вакол якога групавалася яшчэ чатыры меншых. Сцены ўнутры сабора былі распісаны фрэскамі і ўпрыгожаны мазаікай.

Хуткі рост гарадоў, рамёстваў і гандлю, распаўсюджанне хрысціянства стварылі ўмовы для далейшага развіцця мураванай архітэктуры. У XII стагоддзі ў Віцебску была пабудавана Благавешчанская царква. Яе характэрныя рысы (незвычайная выцягнутасць плана, 6 калон) нагадваюць заходнееўрапейскія раманскія базілікі. Пазней базілікі былі паўтораны ў пабудовах Полацка, Гродна, Смаленска. У XII - XIII стагоддзях у Полацку з'явіліся некалькі мураваных сабораў. Сярод іх -- Спаскі, пабудаваны ў сярэдзіне XII ст. Непадалёк ад Полацка, у Бельчыцах, у XII ст. быў заснаваны яшчэ адзін манастыр. У ім існавала не менш за 4 мураваныя саборы. Адзін з іх меў двухскатны дах, на грэбені якога была выстаўлена драўляная галава, што сведчыць пра выкарыстанне ў мураванай архітэктуры традыцыйнага драўлянага дойлідства.

На беларускіх землях вышэйшага ўзроўню дасягнуў фрэскавы жывапіс, які атрымаў самастойнае развіццё, увабраўшы багатыя народныя традыцыі, лепшыя здабыткі візантыйскіх мастацкіх школ. Ён быў шырока выкарыстаны ў полацкіх Сафійскім і Спасскім саборах, у храмах Бельчыцкага манастыра, віцебскай Благавешчанскай і гродзенскай цэрквах. Яго сюжэты -- фігуры святых, ілюстрацыі да евангельскіх і біблейскіх сказанняў.

Культура старажытных беларускіх зямель бярэ свой пачатак ад вуснай народнай творчасці: песень, былін, легенд, прымавак, казак, плачаў-галашэнняў, загадак. Асобнае месца ў вуснай творчасці належыць былінам. Іх гістарычныя сюжэты часта ідуць ад рэальных падзей. Правобразам быліннага героя Вольгі Святаславіча стаў полацкі князь Усяслаў.

У былінах пра Усяслава народ даў тлумачэнне падзеям 1068 г., звязаным з паўстаннем кіеўскіх нізоў, якія вызвалілі з няволі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі. Былінная ацэнка Усяслава перагукаецца з той, якую яму дае аўтар "Слова пра паход Ігаравы". Лёс гордай Рагнеды, дачкі полацкага князя Рагвалода, таксама стаў сюжэтам для шэрага паданняў, былін.

Новым этапам у старажытнарускай культуры стала з'яўленне пісьменства. Кніжная асвета на ўсходнеславянскіх землях мела хрысціянскую накіраванасць. Сталыя зносіны з Візантыяй узбагачалі старажытнабеларускую культуру. Рэлігійнымі і культурна-асветніцкімі цэнтрамі былі манастыры. Пры іх існавалі школы, пісаліся і перакладаліся кнігі. У некаторых гарадах пры саборах існавалі вялікія бібліятэкі. Летапісы паведамляюць аб такой бібліятэцы пры полацкім Сафійскім саборы. Вядома, што ўнучка полацкага князя Усяслава, Ефрасіння, перапісвала кнігі. Узорамі старажытных рукапісных кніг, знойдзеных на тэрыторыі Беларусі, з'яўляюцца: Тураўскае Евангелле (XI ст.); Рэймскае евангелле (XI ст.), названае так па месцы знаходжання ў муніцыпальнай бібліятэцы г. Рэймса ў Германіі; служэбнік Валаама Худынскага (канец XII - пачатак XIII ст.); Аршанскае евангелле (XIII ст.) і некаторыя іншыя.