Гісторыя Беларусі

У гэтыя гады ў развіцці міжнародных адносін намеціліся новыя тэндэнцыі. Першай тэндэнцыяй было некаторае паслабленне канфрантацыі паміж дзвюма сусветнымі звышдзяржавамі. Штуршком да гэтага паслужыў Карыбскі крызіс 1962 г., які ледзь не паставіў свет на мяжу новай сусветнай вайны. Крызіс заставіў кіраўніцтва ЗША і СССР зразумець небяспеку праводзімага імі курсу ва ўмовах ядзернага супрацьстаяння. У 1963 г. у Маскве быў падпісаны дагавор аб забароне выпрабавання ядзернай зброі ў трох асяроддзях: у атмасферы, космасе і пад вадой, а ў 1968 г. -- дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі.

1970-я гады вядомыя ў развіцці міжнародных адносін як перыяд разрадкі міжнароднай напружанасці. Галоўнымі фактарамі пацяплення адносін паміж двума супрацьлеглымі лагерамі былі: устанаўленне ваенна-стратэгічнага парытэту паміж СССР і ЗША, выкарыстанне ўзаемавыгадных магчымасцей супрацоўніцтва для пад'ёму дабрабыту сваіх народаў. У гады разрадкі адбылася нармалізацыя адносін ФРГ з СССР, Польшчай, Чэхаславакіяй, ГДР, што дазволіла правесці ў 1975 г. у Хельсінкі Нараду па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе, выніковыя дакументы якога замацавалі пасляваенныя межы ў Еўропе. На нарадзе былі зацверджаны намеры краін капіталістычнага і сацыялістычнага лагераў развіваць узаемавыгаднае супрацоўніцтва ў галіне эканомікі, навукі і тэхнікі, абароны навакольнага асяроддзя, а таксама ў гуманітарных і іншых галінах дзейнасці.

Важнае значэнне для зніжэння ваеннага супрацьстаяння ў свеце мела заключэнне ў 1972 і 1979 гт. савецка-амерыканскіх пагадненняў аб абмежаванні стратэгічных наступальных узбраенняў.

Палітычнае ўрэгуляванне дазволіла пашырыць маштабы эканамічнага супрацоўніцтва ў Еўропе. Буйнейшым эканамічным партнёрам СССР і сацыялістычных краін становіцца ФРГ. У 70-я гг. былі заключаны тры буйных пагадненні на пастаўку ў ФРГ савецкага прыроднага газа і на пастаўкі ў СССР заходнегерманскіх труб вялікага дыяметра, машын і абсталявання для будаўніцтва магістральных газаправодаў. У 1970--1980 гг. тавараабарот ФРГ з сацыялістычнымі краінамі ўзрос у тры разы.

Другой тэндэнцыяй стала паслабленне жорсткай біналярнасці свету. Вялікі ўплыў на геапалітычнае развіццё ў свеце пачынаюць аказваць дзяржавы, якія вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці.

Перамога над Германіяй і Японіяй у Другой сусветнай вайне стварыла спрыяльныя ўмовы для перамогі народна-дэмакратычных рэвалюцый у Паўночным В'етнаме, Паўночнай Карэі, Кітаі. Распалася Брытанская імперыя ў Паўднёвай Азіі. Народы Індыі, Шры Ланкі, Пакістана, Бірмы, Малайзіі вызваліліся ад брытанскага каланіялізму. Незалежнасці дабіліся Інданезія, Філіпіны, Сірыя, Ліван, Егіпет, Ірак і іншыя арабскія краіны.

Пасля Азіі стала на шлях незалежнага развіцца Афрыка, прычым толькі за 1960 г. ("год Афрыкі") дабіліся палітычнай самастойнасці 17 дзяржаў - былых калоній Англіі, Францыі, Італіі, Бельгіі. У снежні 1960 г. ААН прыняла Дэкларацыю аб наданні незалежнасці ўсім каланіяльным народам. На месцы каланіяльнага свету ўзнік выклікі "трэці свет", які ахапіў мноства новых і старых суверэнных дзяржаў Азіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі, Акеаніі.

У 1961 г. узнік рух Недалучэння, які аб'ядноўваў вялікую групу дзяржаў Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі, што даклалі ў аснову сваёй знешняй палітыкі адмову ў ваенных блоках і адмову ад прадстаўлення сваёй тэрыторыі пад замежныя ваенныя базы. Большую частку з іх склалі дзяржавы, якія скінулі каланіяльны прыгнёт і на тэрыторыі якіх пражывала ў 60-я гг. каля 1/3 насельніцтва свету. Гэтыя краіны ўнеслі станоўчы ўклад у рашэнне важных міжнародных пытанняў у рамках ААН, выступаючы за ўсеагульнае і поўнае раззбраенне, ліквідацыю эканамічнай залежнасці, развіццё ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва.

Разам з тым дэкаланізацыя парадзіла і шэраг праблем. Адна з іх -- праблема межаў (87 % дзяржаўных межаў у Афрыцы і 45 % -- у Азіі), што з'явілася крыніцай напружанасці і шматлікіх міждзяржаўных канфліктаў. Акрамя таго, большасць дзяржаў, асабліва ў Афрыцы, не з'яўляліся гамагеннымі: побач з прысутнасцю палітычнай эліты ў іх захоўвалася некалькі этнічных груп з рознымі мовамі, культурай, рэлігіяй (Эфіопія, Нігерыя, Судан, Чад).

Дазвол дзяржаўнай незалежнасці не азначаў набыцця эканамічнай незалежнасці. Структура эканомікі большасці краін, арыентаваная на экспарт сыравіны і прадуктаў і імпарт гатовай прадукцыі, засталася ранейшай. У апошнім пашырыўся артыкул дарагога ўзбраення. Паўсюдна ствараліся ўзброеныя сілы -- у значнай ступені гэта тлумачылася неабходнасцю самастойна (без метраполій) вырашаць мясцовыя падчас вельмі заблытаныя праблемы старой міжпляменнай варожасці. Залежнасць ад знешняга гандлю абумовіла захаванне ўлады ў адсталых краінах у руках кампрадораў -- прадаўцоў і перапрадаўцоў імпартных тавараў -- з бясконцай чарадой дзяржаўных пераваротаў, якія змянялі каля руля розныя ваенна-кампрадорскія групы. У выніку "трэці свет" падзяліўся на краіны капіталістычнай і краіны сацыялістычнай арыентацыі -- у залежнасці ад таго, адкуль яны атрымлівалі ўзбраенне, фінансавую дапамогу, дзе рыхтавалі кадры.

У 70 -- 80 - я гг. у шэрагу дзяржаў "трэцяга свету" пачала набіраць моц гаспадарчая лібералізацыя заходняга тыпу. Эканамічныя рэформы, заахвочванне прыватнага сектара і развіццё канкурэнцыі дазволілі перайсці да стварэння сучаснай эканомікі ў Сінгапуры, Паўднёвай Карэі, Малайзіі, хуткімі тэмпамі развівалася эканоміка Мексікі, Венесуэлы, Чылі, Тайланда і інш.

Асобы шлях развіцця пад уплывам ідэй ісламу выбралі мусульманскія краіны. Найбольш буйнымі з іх на колькасці жыхароў з'яўляюцца Інданезія (164 млн), Пакістан (115 млн), Бангладэш (91 млн), Іран (59 млн), Турцыя (58 млн), Егіпет (50 млн), Марока, Алжыр (па 26 млн), Ірак (18 млн). Пасля Другой сусветнай вайны пануючай ідэалогіяй у свеце ісламу стаў нацыяналізм, пад сцягамі якога амаль усе краіны ісламу атрымалі незалежнасць. Але палітычная незалежнасць не прывяла да эканамічнай самастойнасці, захавалася значная залежнасць мусульманскіх дзяржаў ад вядучых дзяржаў Захаду.

Да сярэдзіны 1970-х гг. у ісламе дамінавалі рэфармісцкія, мадэрнісцкія плыні. Яны ўяўлялі сабой злучэнне дэмакратычных ідэй і сацыялізму з ісламам. Ісламскія сацыялісты, напрыклад, адстойвалі тэзіс, што іслам -- сацыялістычная па сваёй сутнасці рэлігія, а прытрымліванне ўстановак Карана абазначае ўстанаўленне грамадства сацыяльнай справядлівасці і дэмакратыі. "Інданезійскі нацыяналізм", "ісламскі сацыялізм", "арабскі нацыяналізм" і "арабскі сацыялізм", "турэцкі нацыяналізм", "алжырскі сацыялізм" і іншыя тэорыі былі афіцыйнай ідэалогіяй у шматлікіх мусульманскіх краінах. У эканамічнай сферы яны выступалі за "змешаную эканоміку".

Пасля араба ізраільскіх войнаў 1967 і 1973 гг., у якіх арабы пацярпелі паражэнні, а таксама збліжэння Егіпта з ЗША ў ісламе ўзмацнілася фундаменталісцкая плынь. Перамога ісламскай рэвалюцыі ў Іране ў 1978--1979 гг. выклікала ісламскі бум у свеце, хвалю ісламскага фундаменталізму. Асноўнымі прадстаўнікамі яго стала арганізацыя "Браты мусульмане" і шыісцкае духавенства ў Іране на чале з Хамейні.

"Фундаменталісты" сталі адстойваць ідэі асобага "ісламскага шляху развіцця", адрознага ад краін Захаду і СССР, патрабаваць стварэння "ісламскай дзяржавы", заснаванай на працоўнай уласнасці, забароне ліхвярства і спекуляцыі, салідарнасці і брацтве.

Аднак палітычная незалежнасць не прывяла да гаспадарчай самастойнасці мусульманскіх дзяржаў, а ўзровень жыцця насельніцтва не палепшыўся, у выніку ў мусульманскім грамадстве замацаваліся негатыўныя адносіны да Захаду. Фундаменталізм знайшоў апору ў асяроддзі ніжэйшых слаёў насельніцтва, для якіх характэрны адчай і схільнасць да крайніх метадаў сацыяльнага пратэсту.

Небяспека распаўсюджвання ісламскага фундаменталізму ў свеце, яшчэ не ўсвядомленая да канца ў перыяд 1960-- 1970-х гг., з'яўляецца ў экстрэмісцкай накіраванасці ідэалогіі і дзейнасці арганізацый мусульман, якія заклікаюць да свяшчэннай вайны -- "джыхаду" супраць "няверных". Па сваёй сутнасці гэта абвяшчэнне вайны бедных краін "трэцяга свету" багатым індустрыяльна развітым краінам, абумоўленае вялікім разрывам ва ўзроўнях іх эканамічнага развіцця. Такая вайна ва ўмовах уладання ядзернай зброяй тоіць у сабе небяспеку сусветнага канфлікту. Такім чынам, у 60--70-я гг. XX ст. на арэну сусветнай палітыкі выходзяць краіны "трэцяга свету", якія аказваюць істотны ўплыў на геапалітычную сітуацыю.

Трэцяй тэндэнцыяй сусветнага развіцця ў 60--80-я гг. XX ст. у свеце з'явілася ўзмацненне інтэграцыйных працэсаў, прыкладам чаго стала заходнееўрапейская інтэграцыя.

Ідэя агульнаеўрапейскага супрацоўніцтва набыла шмат прыхільнікаў пасля Другой сусветнай вайны. Яны зыходзілі з таго, што пасля двух разбуральных сусветных канфліктаў толькі агульнымі намаганнямі можна зноў паставіць Еўропу на ногі. Рух наперад да інтэграцыі быў прадыктаваны чатырма асноўнымі матывамі. Па-першае, з-за войнаў Еўропа стала губляць сваё традыцыйнае месца ў цэнтры сусветнай арэны. Яно аказалася занятым новымі звышдзяржавамі - СССР і ЗША. Кожная з іх мела значна большую ваенную, палітычную і эканамічную магутнасць, чым падзеленая Еўропа.

Па-другое, у еўрапейскіх палітычных колах склалася ўпэўненасць, што магчымасць развязвання новага ваеннага канфлікту павінна быць назаўсёды выключана. Гэтаму садзейнічаў сумны вопыт дзвюх сусветных войнаў, кожная з якіх пачалася як еўрапейскае супрацьстаянне, дзе Еўропа была асноўным полем бітвы і галоўнай ахвярай.

Па-трэцяе, адыграла сваю ролю расчараванне ў традыцыйных міжнародных палітычных інструментах падтрымкі балансу інтарэсаў паміж еўрапейскімі дзяржавамі, з дапамогай якіх не ўдалося прадухіліць Другую сусветную вайну. У сувязі з гэтым надзеі ўскладаліся на прынцыпова новыя падыходы, якія павінны былі нейтралізаваць рэцыдывы ваяўнічага нацыяналізму. Узнікла настойлівае жаданне стварыць больш справядлівы і больш упарадкаваны свет.

Па-чацвёртае, на палітычныя дыскусіі і прыняцце палітычных рашэнняў аказвала ўплыў міжнароднае становішча таго часу, у якім пераважаў трывожны настрой "халоднай вайны". Дастаткова відавочнай здавалася неабходнасць з'яднання і кансалідацыі заходнееўрапейскіх краін перад "пагрозай з Усходу", якую бачылі ў распаўсюджванні сацыяльна-палітычных парадкаў сталінскага кірунку. Адным са сродкаў супрацьдзеяння гэтаму павінна была стаць інтэграцыя Заходняй Еўропы, закліканая выявіць унутраныя рэзервы грамадства, заснаванага на рыначнай эканоміцы і плюралістычнай дэмакратыі.

Пачатак заходнееўраейскай інтэграцыі. 3 ініцыятывай стварэння на Еўрапейскім кантыненце фарміравання, падобнага Злучаным Штатам Еўропы, выступіў прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі У.Чэрчыль у Цюрыху 19 верасня 1946 г. Ён прапанаваў рэфармаваць еўрапейскі дом, знайсці для яго такую структуру адзінства, пад эгідай якога яго народы жылі б у міры і бяспецы.

Першым крокам у практычным развіцці заходнееўрапейскага супрацоўніцтва ў эканамічнай, палітычнай і культурнай абласцях з'явілася ўтварэнне 5 мая 1949 г.-у Страсбургу (Францыя) Савета Еўропы. Дзейнасць Савета Еўропы стала штуршком да абмеркавання еўрапейскіх праблем як маючых адзінае значэнне для кожнай з краін.

Важная роля ў пасляваенным развіцці інтэграцыйных працэсаў у Заходняй Еўропе належыць Францыі, якая абвясціла і імкнулася рэалізаваць прынцыпу разрадкі міжнароднай напружанасці, раўнавагі, кааперацыі, узаемнай павагі дзяржаў.

Пытанне 55

За гады Вялікай Айчыннай вайны на Беларусі была амаль поўнасцю знішчана матэрыяльна-тэхнічная база ўстаноў адукацыі, навукі і культуры. Але да 1950 г. школьная сетка ў рэспубліцы была адноўлена. У 1951-1955 гг. адбылося далейшае пашырэнне сярэдняй адукацыі, якое ішло шляхам арганізацыі новых школ і пераўтварэння сямігодак у сярэднія школы.

Закон «Аб умацаванні сувязі школы з жыццём і аб далейшым развіцці сістэмы народнай адукацыі» ад 1959 г. прадугледжваў увядзенне ўсеагульнага 8-гадовага навучання. У 70-я гг. у БССР была ўведзена ўсеагульная сярэдняя адукацыя моладзі. У 1977 годзе 98 % закончыўшых восем класаў працягвалі вучобу ў школе з мэтай атрымання сярэдняй адукацыі.

Новай спробай рэформы школы было прыняцце ў 1984 г. дакумента «Асноўныя напрамкі рэформы агульнаадукацыйнай і прафесійнай школы». Пашыралася падрыхтоўка рабочых кадраў праз прафесійна - тэхнічныя вучылішчы.

Развівалася вышэйшая школа. Так, у 1945 г. быў адкрыты Беларускі тэатральны інстытут, у 1951 г. - Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут, у 1953 г. - Гомельскі інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту, у 1954 г. - Беларускі інстытут механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, а таксама Інстытут замежных моў. За 1960-1985 гг. былі адкрыты Мінскі радыётэхнічны інстытут, Віцебскі тэхналагічны інстытут лёгкай прамысловасці, Мінскі інстытут культуры, Магілёўскі тэхналагічны, Наваполацкі і Гомельскі політэхнічныя інстытуты. У 1969 г. на базе Гомельскага педагагічнага інстытута створаны Гомельскі дзяржаўны універсітэт. У 1977 г. Гродзенскі педагагічны інстытут быў пераўтвораны ў Гродзенскі дзяржаўны універсітэт.

Народная адукацыя адчувала на сябе ўздзеянне бюракратычнай сістэмы кіравання, паступова губляла нацыянальныя рысы. У выніку ў сярэдзіне 80-х гг. толькі 23,1 % школ і 19,3 % дашкольных дзіцячых устаноў працавалі на беларускай мове.

Значныя дасягненні былі зроблены ў развіцці навукі. У 1944 г. у Мінску зноў пачала сваю дзейнасць Акадэмія навук БССР. Да канца 1950 г. у рэспубліцы дзейнічала 77 навуковых устаноў, а ў 1958 г -- 83. Акадэмічныя ўстановы пачалі дзейнічаць у Гомелі, Магілёве, Гродне, Віцебску. Быў адкрыты шэраг новых інстытутаў ў галіне фізіка-тэхнічных, хімічных, біялагічных і іншых навук. У 1985 г. навуковыя даследаванні і распрацоўкі праводзілі каля 200 акадэмічных і галіновых інстытутаў, ВНУ і праектна-канструктарскіх арганізацый. Беларускія вучоныя ўнеслі значны ўклад у распрацоўку фізікі элементарных часціц, атамнага ядра, квантавай электронікі, радыёфізікі, фізікі плазмы, паўправаднікоў і дыэлектрыкаў.

Беларускія вучоныя ўдзельнічалі ў навуковых распрацоўках, звязаных з развіццём абароннага комплексу і асваеннем космасу. Неаднаразова пабывалі ў космасе беларускія касманаўты Пётр Клімук і Уладзімір Кавалёнак.

Далейшае развіццё ў пасляваенны час атрымала літаратура. Заявілі аб сабе Я. Брыль, І. Мележ; паэты Р. Барадулін, П. Панчанка, А. Вярцінскі, А. Разанаў; драматургі А.Макаёнак. Большасць празаічных твораў прысвячалася падзеям Вялікай Айчыннай вайны. Палітычная «адліга» спрыяла актывізацыі літаратурнай творчасці вызваленых са сталінскіх засценкаў С. Грахоўскага, У. Дубоўкі, А. Звонака, С. Шушкевіча.

На мяжы 50-60 гг. шырокую вядомасць атрымалі творы В.Быкава, І. Навуменкі, І. Чыгрынава. Гістарычная тэма ў беларускай прозе знайшла ўвасабленне ў творах У. Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха», «Чорны замак Альшанскі», «Зямля пад белымі крыламі», «Каласы пад сярпом тваім».

Значным укладам у скарбонку драматургіі з'явіліся п'есы К. Крапівы, А. Макаёнка. У пачатку 80-х гг. п'есамі «Выбар», «Вечар», «Радавыя» заявіў аб сабе А. Дудараў.

Далейшае развіццё атрымала тэатральнае мастацтва. У 60-80 гг. павялічылася колькасць тэатраў з 11 у 1960 г. да 17 у 1985 г. У гэтыя ж гады пачалі творчую дзейнасць Дзяржаўны ансамбль танца БССР, вакальна-інструментальныя ансамблі «Песняры», «Верасы», «Сябры», фальклорна-хараэграфічны ансамбль «Харошкі».

У пасляваенныя гады плённа працавалі кампазітары рэспублікі. Былі напісаны опера «Алеся» Я. Цікоцкага, «Надзея Дурава» А. Багатырова, «Машэка» Р. Пукста. Актыўна ствараліся масавыя песні кампазітарамі У. Алоўнікавым, Н. Сакалоўскім. У наступныя гады ў беларускай музыцы з'явіліся новыя імёны: І.Кузняцоў, С. Картэс, Я. Глебаў, І. Лучанок, Дз. Смольскі.

Шырокай і разнастайнай тэматыкай вызначалася выяўленчае мастацтва. Плённа працавалі Ф. Дарашэвіч, В. Волкаў, Р. Кудрэвіч. Значным укладам у развіццё беларускага і сусветнага мастацтва з'явіліся работы М.Савіцкага «Партызанская мадонна», цыкл «Лічбы на сэрцы».

Далейшае развіццё атрымала скульптурнае мастацтва. У партрэтным жанры найбольш выдзяляюцца творы З. Азгура, А. Бембеля, А. Глебава. Значным дасягненнем беларускіх скульптараў стаў завершаны ў 1954 г. ансамбль плошчы Перамогі ў Мінску (архітэктары ансамбля У.Кароль і Г.Заборскі). З. Азгур, А. Бембель, А. Глебаў і С. Селіханаў выканалі барэльефы для гэтага абеліска-помніка воінам Савецкай Арміі і партызанам. Адметнай тэндэнцыяй ў мастацтве становіцца манументалізм. У жанры скульптуры гэта прадвызначала з'яўленне мемарыяльных комплексаў «Хатынь» (скульптар С.Селіханаў, архітэктары В.Занковіч, Л.Левін, Ю.Градаў), «Брэсцкая крэпасць - герой» (кіраўнік творчага калектыву А.Кібальнікаў), Курган Славы Савецкай Арміі (скульптар А.Бембель, А.Арцімовіч, архітэктар А.Стаховіч).

Пытанне 56

Палітыка перабудовы, распачатая ў сярэдзіне 1980-х гг., стварыла прынцыпова новую сітуацыю ў грамадска-палітычным і духоўным жыцці, але не спыніла спаўзанне СССР да крызісу.

Абвяшчэнне дзяржаўнага суверэнітэту БССР. У краіне назіралася падзенне аўтарытэту і ўплыву цэнтральнага кіраўніцтва, пастановы якога ўсё часцей ігнараваліся ўрадамі саюзных рэспублік. Партыйна-палітычнае кіраўніцтва шэрагу рэспублік паступова станавілася на шлях адкрытага супрацьпастаўлення інтарэсаў сваіх краін і рэгіёнаў агульнасаюзным інтарэсам. Больш відавочным і адчувальным станавіліся разбалансаванне ўсёй палітычнай сістэмы і паступовая страта манаполіі КПСС на ўладу.

Асабліва рэзка ў другой палове 1980-х гг. абвастрылася нацыянальная праблема. Праявіўся крызіс саюзнай сістэмы міжнацыянальных адносін, якая замацоўвалася ў СССР на працягу дзесяцігоддзяў. Дагавор 1922 г. аб утварэнні Саюза ССР першапачаткова базіраваўся на ідэях федэратыўнага супольніцтва савецкіх рэспублік. Ён пакідаў за ўдзельнікамі аб'яднання даволі шырокія паўнамоцтвы. Аднак шэраг фактараў прывёў да пераўтварэння федэрацыі ва унітарную дзяржаву, для якой былі характэрны абсалютызацыі ўлады адзінага палітычна-адміністрацыйнага цэнтра. Правы саюзных рэспублік ўсё больш і больш абмяжоўваліся.

Пагаршэнне эканамічнага становішча і дэстабілізацыя палітычнай сістэмы СССР, сур'ёзныя памылкі і пралікі КПСС у час перабудовы абвастрылі цэнтрабежныя тэндэнцыі. У канцы 1980-х гг. Прыбалтыйскія рэспублікі -- Латвія, Літва,

Эстонія -- адкрыта паставілі пытанне аб выхадзе з Саюза (у верасні 1991 г. іх патрабаванне было задаволена афіцыйна). Супярэчнасці ў міжнацыянальных адносінах праявіліся не толькі на агульнасаюзным, але і на міжрэспубліканскім узроўні і нават унутры асобных рэспублік. Справа пачала даходзіць да ўзброеных міжэтнічных сутычак. Паміж Азербайджанам і Арменіяй яны перараслі ў буйнамаштабныя баявыя дзеянні.

Перад кіраўніцтвам Савецкага Саюза паўстала праблема выбару форм і спосабаў рэагавання на абвастрэнне міжнацыянальных адносін. Нягледзячы на асобныя спробы выкарыстання сілавых метадаў, прыярытэт быў аддадзены пошуку цывілізаваных прававых шляхоў. У красавіку 1990 г. быў прыняты закон «Аб размеркаванні паўнамоцтваў паміж Саюзам ССР і суб'ектамі федэрацыі», які значна пашыраў правы саюзных рэспублік. На парадак дня ставілася падрыхтоўка новага саюзнага дагавора.

Аднак спадзяванні паправіць становішча не спраўдзіліся: недавер да цэнтра і супярэчнасці паміж асобнымі рэспублікамі нарасталі. Асабліва адчувала гэта Расія, якая была ядром Саюза і якую абвінавачвалі ў імперскіх імкненнях. Ва ўмовах нарастаючых супярэчнасцей расійскае кіраўніцтва пайшло на неардынарны крок: 12 чэрвеня 1990 г. быў абвешчаны дзяржаўны суверэнітэт Расійскай Федэрацыі. Крыху пазней, 16 ліпеня, аб сваім суверэнітэце заявіла Украіна. Атрымалася так, што пасля гэтага толькі Беларусь юрыдычна яшчэ прытрымлівалася нормаў саюзнага дагавора.

Пытанне аб суверэнітэце Беларусі неаднаразова ўздымалася прадстаўнікамі розных колаў і грамадскіх аб'яднанняў. Яно было вырашана 27 ліпеня 1990 г. У гэты дзень Вярхоўны Савет БССР урачыста прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР.

Згодна Дэкларацыі, Беларусь -- «суверэнная дзяржава, якая ўсталявана на аснове ажыццяўлення беларускай нацыяй яе неад'емнага права на самавызначэнне, дзяржаўнасці беларускай мовы, вяршэнства народа ў вызначэнні свайго лёсу». Вышэйшай мэтай суверэнітэту прызнавалася забеспячэнне свабоднага развіцця і дабрабыту грамадзян рэспублікі.

Носьбітам суверэнітэту краіны і адзінай крыніцай дзяржаўнай улады абвяшчаўся беларускі народ.

У адпаведнасці са зместам Дэкларацыі з дня яе прыняцця на тэрыторыі рэспублікі абвяшчалася вяршэнства Канстытуцыі і законаў Беларускай ССР, паўната ўлады рэспубліканскіх дзяржаўных органаў на ўсёй тэрыторыі краіны, самастойнасць і незалежнасць Беларусі ў міжнародных зносінах. Па сутнасці гэта азначала спыненне дзейнасці ў Беларусі саюзных законаў.

Абвяшчэнне суверэнітэту не было накіравана на разрыў шматбаковых сувязяў з іншымі рэспублікамі. Наадварот, у канцы 1990 г. і пачатку 1991 г. былі падпісаны дагаворы аб супрацоўніцтве Беларусі ў розных сферах з Расіяй, Украінай і Казахстанам. Перазаключэнне дагавораў паміж рэспублікамі сведчыла аб ускосным юрыдычным прызнанні ўрадамі ўжо суверэнных краін нядзейснасці саюзнага дагавора 1922 г.

Пытанне 57

У сувязі з нарастаннем цэнтрабежных тэндэнцый перад савецкім грамадствам непасрэдна паўстала пытанне аб самім існаванні СССР, вырашэнне якога ажыццяўлялася метадам пошуку і памылак. Прэзідэнт СССР М. Гарбачоў настаяў на правядзенні ў сакавіку 1991 г. рэферэндуму па праблеме захавання СССР. Аднак пытанне для рэферэндуму было пастаўлена так, што будучае Саюза магло быць толькі ў форме федэрацыі, да таго ж сацыялістычнай. Афіцыйна ў рэферэндуме прынялі ўдзел дзевяць рэспублік (за выключэннем Літвы, Латвіі, Эстоніі, Грузіі, Арменіі, Малдовы). Усяго са 196 млн жыхароў СССР галасавала 111,3 млн, з якіх 57 % выказалася за захаванне СССР. У канцы красавіка ў падмаскоўнай рэзідэнцыі Нова-Агарова было падпісана пагадненне Прэзідэнта СССР і вышэйшых асоб дзевяці рэспублік («9 + 1») аб хутчэйшым заключэнні новага саюзнага дагавора. Сам апублікаваны праект некалькі разоў мяняўся і насіў кампрамісны характар. Галоўнае ў ім было тое, што на працягу шасці месяцаў пасля падпісання дагавора павінны быць праведзены новыя выбары вышэйшых органаў Саюза. Разам з тым умацоўвалася структура ўлады ў Расійскай Федэрацыі. 12 чэрвеня 1991 г. Б. Ельцын усеагульным прамым галасаваннем быў выбраны Прэзідэнтам Расіі.

Распад СССР паскорылі падзеі, якія адбыліся ў Маскве з 18 па 21 жніўня 1991 г. Падчас адпачынку Прэзідэнта СССР М. Гарбачова ў Крыме група вышэйшых дзяржаўных асоб (Г. Янаеў -- віцэ-прэзідэнт СССР, В. Паўлаў -- прэм'ер-міністр СССР, Б. Пуга -- міністр унутраных спраў СССР, В. Кручкоў -- старшыня КДБ СССР і інш.) стварылі Дзяржаўны камітэт па надзвычайнаму становішчу, абвясцілі аб хваробе М. Гарбачова і пераходзе ўсёй улады ў свае рукі. Партыйнае кіраўніцтва спрабавала з дапамогай войскаў, МУС і КДБ падавіць дэмакратычныя рухі і аднавіць таталітарны рэжым у СССР.

У БССР дзейнасць змоўшчыкаў падтрымалі Магілёўскі, Гродзенскі, Брэсцкі абкомы КПБ, а ЦК кампартыі Беларусі нават забараніў выхад газеты «Знамя юности», якая актыўна падтрымлівала перабудову. Толькі Мінскі гарадскі савет народных дэпутатаў асудзіў пераварот. Апазіцыя па прыкладу Масквы правяла ў Мінску дэманстрацыю і мітынг.

Пралік арганізатараў перавароту заключаўся ў недаацэнцы актыўнасці дэмакратычных сіл і рашучасці асабіста Б. Ельцына. Б. Ельцын як Прэзідэнт Расіі абвінаваціў кіраўніцтва КПСС у спробе дзяржаўнага перавароту і сваім указам забараніў яе дзейнасць на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі. Гэта таксама быў своеасаблівы дзяржаўна-палітычны пераварот. Кіруючая партыя не толькі адхілялася ад улады, але і ўвогуле была ліквідавана.

У Мінску група з 25 дэпутатаў вышэйшага заканадаўчага органа ўлады рэспублікі прапанавала склікаць 5 ю нечар-говую сесію Вярхоўнага Савета БССР. 25 жніўня на ёй быў прыняты Закон «Аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай ССР аб дзяржаўным суверэнітэце БССР» і пастанова «Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР». Ва ўласнасць рэспублікі перайшла агульнасаюзная маёмасць. Таксама пачаўся працэс дэпартызацыі, а дзейнасць КПБ -- КПСС прыпынялася. На пасяджэнні Вярхоўнага Савета прэм'ер-міністр Беларусі В. Кебіч заявіў, што прыпыняе членства ў КПСС разам з усім Кабінетам Міністраў.

3 17 па 19 верасня адбылася 6-я нечарговая сесія Вярхоўнага Савета, на якой разглядаўся Закон «Аб назве БССР». Дэпутаты прынялі рашэнне перайменаваць БССР у Рэспубліку Беларусь, а ў скарочаных назвах -- Беларусь. Тады ж былі абвешчаны законы «Аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь», «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь». Старшынёй Вярхоўнага Савета на альтэрнатыўнай аснове быў выбраны прафесар Беларускага дзяржаўнага універсітэта С. Шушкевіч. Так у гісторыі Беларусі пачаўся новы этап незалежнай Рэспублікі Беларусь.

Што датычыцца лёсу СССР, то ў пачатку верасня 1991 г. пачаў работу V з'езд народных дэпутатаў СССР. 5 верасня ён прыняў канстытуцыйны закон аб уладзе ў пераходны перыяд, а затым здаў свае паўнамоцтвы Дзяржаўнаму Савету СССР. Новы Вярхоўны Савет стварыць не атрымалася, бо некаторыя рэспублікі накіравалі туды сваіх прадстаўнікоў з правамі назіральнікаў.

Дзяржсавет 9 верасня 1991 г. афіцыйна прызнаў незалежнасць Прыбалтыйскіх дзяржаў -- Літвы, Латвіі, Эстоніі. Праз некалькі дзён яны былі прыняты ў ААН. СССР скараціўся да 12 рэспублік. Прэзідэнт М. Гарбачоў паспрабаваў замацаваць Саюз на аснове новага пагаднення. 14 лістапада ва ўрадавай рэзідэнцыі ў Нова-Агарова (пад Масквой) сем рэспублік (Расія, Беларусь, Азербайджан, Казахстан, Кыргызстан, Туркменістан, Таджыкістан) заявілі аб намеры стварыць Садружнасць Суверэнных Дзяржаў (ССД) і да 25 лістапада зацвердзіць новы саюзны дагавор. Але гэтага не адбылося, бо ўсе чакалі выніку рэферэндуму аб незалежнасці Украіны, прызначанага на 1 снежня. Большасць жыхароў гэтай рэспублікі выказалася за выхад з СССР.

8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы, у рэзідэнцыі «Віскулі» (пад Брэстам) кіраўнікі Беларусі (С. Шушкевіч), Расійскай Федэрацыі (Б. Ельцын), Украіны (Л. Краўчук) падпісалі Пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). У ім абвяшчалася, што СССР як суб'ект міжнароднага права спыніў сваё існаванне. Тры дзяржавы аб'ядналіся ў СНД і запрасілі ўступаць у Садружнасць новыя дзяржавы былога СССР. У хуткім часе кіраўнікі сярэднеазіяцкіх рэспублік і Казахстана заявілі ў Ашхабадзе аб намеры далучыцца да СНД. 21 снежня адбылася алмаацінская сустрэча «брэсцкай тройкі», «ашхабадскай пяцёркі» і Арменіі. Да ёй была прынятая Дэкларацыя аб канчатковым спыненні існавання СССР і ўрэгуляванні звязаных з гэтым праблем. Да канца 1991 г. да СНД далучыліся таксама Малдова і Азербайджан.

25 снежня 1991 г. М. Гарбачоў падпісаў указ аб спыненні выканання ім функцыі Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і заявіў аб сваёй адстаўцы з пасады Прэзідэнта СССР. У той жа вечар з вежы Вялікага Крамлёўскага палаца быў спушчаны сцяг СССР і ўзняты адноўлены сцяг Расіі.

Такім чынам, незалежнасць Рэспублікі Беларусь была атрымана не столькі ў выніку ўнутранага нацыянальнага руху, колькі ў выніку распаду СССР. Таму нацыянальная свядомасць беларусаў, з аднаго боку, атрымала ўнутраны ўздым, а з другога -- пачуццё трывогі і заклапочанасці аб уласным лёсе.

Пытанне 58

Працэс станаўлення суверэннай беларускай дзяржавы паскорыўся пасля падаўлення жнівеньскага путчу 1991 г. у Маскве. Функцыі, якія раней належалі Палітбюро ЦК КПСС у Маскве, перайшлі да Вярхоўнага Савета РСФСР. Як і ў Расіі, у Беларусі дзейнасць кампартыі была забаронена, а ўся заканадаўчая ўлада фактычна перайшла да Вярхоўнага Савета, выканаўчая -- да ўрада. Усе арганізацыі, установы і прамысловыя прадпрыемствы, якія месціліся ў рэспубліцы і знаходзіліся ў саюзным падпарадкаванні, былі аб'яўлены маёмасцю Беларусі. Пачаўся працэс фарміравання ўласных органаў кіравання, інстытутаў і атрыбутаў незалежнай дзяржавы. Вялікія змены адбыліся ў сістэме органаў дзяржаўнай улады і кіравання. У жніўні 1991 г. саюзна-рэспубліканскае Міністэрства ўнутраных спраў БССР стала рэспубліканскім міністэрствам унутраных спраў. КДБ БССР таксама стаў рэспубліканскім ведамствам і перайшоў у падпарадкаванне Вярхоўнага Савета БССР. У пачатку 1992 г. распачало сваю дзейнасць Галоўнае ўпраўленне пагранічных войскаў пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь. За кароткі тэрмін Упраўленне стварыла новыя пагранатрады і правяло работу па ўмацаванні пагранзастаў, а на мяжы з Літвой і Латвіяй яны былі створаны нанава. У верасні 1991 г. Вярхоўным Саветам была прынятая пастанова «Аб мытнай службе Рэспублікі Беларусы», згодна якой быў створаны Дзяржаўны мытны камітэт Рэспублікі Беларусь.

20 верасня 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў пастанову «Аб стварэнні Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь». У сакавіку 1992 г. пачало дзейнічаць Міністэрства абароны. Усе часці і падраздзяленні Беларускай ваеннай акругі, якія не ўваходзілі ў склад стратэгічных сіл СНД, перайшлі ў падначаленне Міністэрства абароны рэспублікі. Ваенная дактрына, якая была распрацавана ў 1992 г., дэкларавала імкненне Беларусі стаць бяз'ядзернай дзяржавай. Прадугледжвалася скарачэнне 130-тысячнай арміі прыкладна ўдвая. Новую ролю стала адыгрываць Міністэрства замежных спраў Беларусі, ранейшае існаванне якога было хутчэй фармальным, чым неабходным. Яно распачало працу па ўстанаўленні дыпламатычных адносін з іншымі краінамі свету. Былі наладжаны дыпламатычныя адносіны з ЗША, Германіяй, Вялікабрытаніяй, Францыяй, Японіяй, Ізраілем, Польшчай і многімі іншымі краінамі, нармалізаваны адносіны з беларускай дыяспарай, падпісаны найважнейшыя міжнародныя дамовы, якія гарантавалі далейшае развіццё Беларусі як мірнай дэмакратычнай дзяржавы.

Важнай праявай суверэнітэту беларускай дзяржавы стала фарміраванне ўласнай грашовай сістэмы. У абарачэнне былі ўведзены разліковыя білеты Нацыянальнага банка Беларусі. Першапачаткова яны мелі паралельнае хаджэнне з грашыма старога, яшчэ савецкага ўзору, а з 1994 г. сталі адзіным плацёжным сродкам на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.

На працягу 1992--1994 гг. Вярхоўны Савет стаў арэнай жорсткай фракцыйнай палітычнай барацьбы па пытаннях эканамічнага жыцця, вызначэння палітычнага ладу дзяржавы, будучага дагавору з Расіяй. Новы статус беларускай дзяржавы, а таксама яе палітычны лад, складванне якога адбывалася ў пачатку 90-х гг., патрабавалі афармлення і заканадаўчага замацавання ў Канстытуцыі, падрыхтоўка якой была даручана Канстытуцыйнай камісіі. У Вярхоўным Савеце разгарэўся канфлікт па пытанні аб прэзідэнцтве паміж апазіцыяй, якую прадстаўлялі пераважна дэпутаты ад БНФ, і большасцю парламентарыяў, што падтрымлівалі прэм'ер-міністра В. Кебіча. Апазіцыя імкнулася зменшыць значэнне пасады кіраўніка дзяржавы. На яе думку, палітычная традыцыя Беларусі патрабавала парламенцкага кіравання. Апазіцыя прапанавала, каб прэзідэнт абіраўся Вярхоўным Саветам. Праўрадавая большасць імкнулася да рэдакцыі Канстытуцыі, дзе будучы прэзідэнт надзяляўся б правамі поўнага кантролю за выканаўчай уладай. Урад В. Кебіча і дэпутацкія групы, якія яго падтрымлівалі, атрымалі перавагу ў палітычнай барацьбе. У студзені 1994 г. дэпутаты адклікалі С. Шушкевіча з пасады Старшыні Вярхоўнага Савета. На гэту пасаду быў абраны генерал міліцыі М. Грыб, пад кіраўніцтвам якога была хутка завершана падрыхтоўка новай Канстытуцыі.

15 сакавіка 1994 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў новую Канстытуцыю -- Асноўны закон Рэспублікі Беларусь. Паводле Канстытуцыі, Беларусь абвяшчалася унітарнай дэмакратычнай сацыяльнай дзяржавай, якая валодае вяршэнствам і паўнатой улады на сваёй тэрыторыі. У рэспубліцы ўводзілася пасада прэзідэнта. Ні парламент, ні прэзідэнт не атрымалі рашучай перавагі ва ўладных паўнамоцтвах. Выбары першага прэзідэнта былі прызначаны на 10 чэрвеня 1994 г.

Кандыдатамі на пасаду прэзідэнта былі вылучаны шэсць чалавек: А. Дубко, В. Кебіч, А. Лукашэнка, В. Новікаў, 3. Пазняк, С. Шушкевіч. Шырокую падтрымку сярод грамадзян знайшла перадвыбарная праграма А. Лукашэнкі. У ёй акцэнт рабіўся на сацыяльную справядлівасць, навядзенне парадку, барацьбу з карупцыяй, павышэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва, збліжэнне з Расіяй.

Пераможцам першага тура выбараў 19 чэрвеня стаў А. Лукашэнка, які набраў 45% галасоў. В. Кебіча, хаця ён і выйшаў у другі тур, падтрымала толькі 17,4% выбаршчыкаў. У наступным туры выбараў 10 ліпеня амаль 80 % выбаршчыкаў першым Прэзідэнтам Беларусі абралі Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнку.

Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі спрыяла далейшаму развіццю дэмакратычных адносін. Хутка развівалася незалежная прыватная прэса. Быў спрошчаны выезд грамадзян за мяжу. Ужо ў першыя гады незалежнасці былі зарэгістраваны 29 палітычных партый і сем грамадска-палітычных рухаў. У 1994 г. парламент прыняў закон аб палітычных партыях, які гарантаваў грамадзянам нашай краіны права свабоды палітычных поглядаў і актыўнага ўдзелу ў палітычным жыцці.

Рэферэндумы 1995 і 1996 гг. 3 мэтай забеспячэння эфектыўнасці дзяржаўнай палітыкі Прэзідэнтам А. Лукашэнкам было праведзена рэфармаванне сістэмы выканаўчай улады. У пачатку 1995 г. была створана падпарадкаваная Прэзідэнту скразная вертыкальная структура, якая ўключала выканаўчыя і распарадчыя органы як у цэнтры, так і на месцах, так званая «вертыкаль» -- строга цэнтралізаваная сістэма дзяржаўнага кіравання.

Між тым у грамадстве працягваліся палітычныя рознагалоссі і барацьба. Важным этапам барацьбы паміж урадавымі коламі і апазіцыяй сталі парламенцкія выбары, прызначаныя на 14 мая 1995 г. Для ўдзелу ў выбарах апазіцыйныя партыі арганізавалі перадвыбарны блок, аднак перамагчы на выбарах не здолелі. Прэзідэнт ініцыіраваў правядзенне ў адзін дзень з парламенцкімі выбарамі рэспубліканскага рэферэндуму. Па ўсіх чатырох пытаннях (аб наданні рускай мове роўнага статусу з беларускай; аб увядзенні новых Дзяржаўнага сцяга Рэспублікі Беларусь і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь; аб адабрэнні дзеянняў Прэзідэнта, накіраваных на эканамічную інтэграцыю з Расійскай Федэрацыяй; аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якія прадугледжвалі магчымасць датэрміновага спынення паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь у выпадках сістэматычнага або грубага парушэння Канстытуцыі) Прэзідэнт атрымаў падтрымку грамадзян.

У чэрвені 1996 г. Прэзідэнт унёс у Вярхоўны Савет прапанову аб рэферэндуме па пытаннях, якія датычыліся ў тым ліку і артыкулаў, замацаваных у Канстытуцыі: аб перанясенні нацыянальнага свята з 27 ліпеня (Дзень абвяшчэння суверэнітэту ў 1990 г.) на 3 ліпеня (Дзень вызвалення Мінска Чырвонай Арміяй у 1944 г.), аб свабодным абароце зямлі, аб адмене смяротнага пакарання, аб рэарганізацыі парламента, аб тэрміне паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы, аб прыняцці новай рэдакцыі Канстытуцыі Беларусі 1994 г.

Пытанне 59

У 2001 г. пачаўся новы этап трансфармацыі эканомікі Беларусі. У сваім пасланні Нацыянальнаму сходу Рэспублікі Беларусь у 2001 г. Прэзідэнт А. Лукашэнка адзначыў неабходнасць выкарыстання пераважна эканамічных метадаў дзяржаўнага рэгулявання і рыначных механізмаў гаспадарання пры правядзенні пераўтварэнняў у эканоміцы. У перадвыбарнай праграме «За моцную квітнеючую Беларусь А. Лукашэнка заявіў аб лібералізацыі эканомікі, стымуляванні прадпрымальніцкай актыўнасці, спрашчэнні працэсу рэгістрацыі прадпрымальніцкіх структур, скарачэнні колькасці ліцэнзійных відаў дзейнасці і г.д.

Кіраўніцтвам была распрацавана і прынята на II Усебеларускім народным сходзе «Праграма сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 2001--2005 гг.». Праграма прадугледжвае стварэнне высокаэфектыўнай сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі з дзейснымі механізмамі дзяржаўнага і рыначнага рэгулявання.

Асноўнымі прыярытэтамі новай праграмы былі вызначаны:

1) нарошчванне экспарту тавараў і паслуг;

2) развіццё аграпрамысловага комплексу і звязаных з ім галін;

3) актывізацыя інвестыцыйнай і інавацыйнай дзейнасці;

4) далейшае развіццё жыллёвага будаўніцтва;

5) фарміраванне эфектыўнай сістэмы аховы здароўя. У праграме сацыяльна-эканамічнага развіцця на 2001 -

2005 гг. прадугледжаны сярэднегадавыя тэмпы росту: ВУП - на 6--7 %; экспарту -- на 7--9; імпарту -- на 7--8; уводу агульнай плошчы жылых дамоў -- на 94--97; прадукцыі сельскай гаспадаркі -- на 4--5 % .

У 2005 г. у параўнанні з 2000 г. інвестыцыі ў асноўны капітал павінны скласці 133 %, матэрыялаёмістасць павінна быць зніжана на 6--7, энергаёмістасць ВУП -- на 20--25 % . Валавы ўнутраны прадукт у 2005 г. у параўнанні з 2000 г. плануецца павялічыць на 35--40 %, аб'ём прамысловай прадукцыі -- на 28--32, вытворчасць спажывецкіх тавараў -- на 42--47, сельскагаспадарчай прадукцыі -- на 22--28, аб'ём рознічнага тавараабароту -- на 50--55% . У 2005 г. прадугледжана давесці сярэднямесячную заработную плату да 250 долараў у эквіваленце.

Паводле афіцыйных даных, у 2001--2003 гг. гаспадарка Беларусі ў цэлым мела неблагія тэмпы прыросту, але яны крыху адставалі ад запланаваных. У 2003 г. прагнозным паказчыкам адпавядаў прырост экспарту, аб'ём жыллёвага будаўніцтва, зніжэнне энергаёмістасці ВУП. Разам з тым павялічылася колькасць стратных прадпрыемстваў. У 2003 г. доля стратных прадпрыемстваў у прамысловасці складала 35 %, у сельскай гаспадарцы -- звыш паловы.

22 чэрвеня 2004 г. на пасяджэнні Савета Міністраў была абмеркавана і адобрана Нацыянальная стратэгія ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2020 г. Згодна з ёю ў Беларусі плануецца дасягнуць ВУП па парытэтнай пакупной здольнасці на душу насельніцтва да ўзроўню 60 % ад сярэднееўрапейскага (у 2002 г. гэты паказчык складаў 30 %). Для гэтага штогод прырост валавога ўнутранага прадукту павінен складаць не менш чым 6--7 %.

У цэлым пабудова рыначнай эканомікі ў Беларусі адбываецца неадназначна і супярэчліва. Першая палова 1990-х гг. характарызавалася разрывам складзеных у перыяд існавання СССР эканамічных сувязяў, стратаю сыравіннай базы эканомікі і большасці рынкаў збыту прадукцыі, рэзкім спадам вытворчасці, ростам беспрацоўя, гіперінфляцыяй, падзеннем узроўню жыцця насельніцтва. 3 1996 г. пачалося паступовае пераадоленне крызісу. Была істотна ўзмоцнена роля дзяржавы ў эканамічных пераўтварэннях, выпрацавана стратэгія развіцця грамадства -- пабудова сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі. Адмова ад шокавай тэрапіі і выбар шляху сацыяльна арыентаванай рыначнай сістэмы ў цэлым падтрымліваецца грамадзянамі Беларусі. Разам з тым патэрналісцкія настроі ў грамадстве і ўладных структурах, недастатковае выкарыстанне эканамічна эфектыўных рыначных метадаў рэгулявання эканамічнымі працэсамі стрымліваюць тэмпы развіцця эканомікі. Невысокім пакуль застаецца і ўзровень жыцця грамадзян краіны.

Пытанне 60

3 прыняццем 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце БССР рэспубліка стала паступова пераходзіць да самастойнага ажыццяўлення знешнепалітычнай дзейнасці. Пачала фарміравацца шматвектарная сістэма міжнародных сувязяў Рэспублікі Беларусь, абумоўленая яе геаграфічным становішчам у цэнтры Еўропы, на скрыжаванні гандлёвых шляхоў, геапалітычнымі інтарэсамі. Разам з тым Беларусь працягвае заставацца часткаю ўсходнееўрапейскай і еўразійскай прасторы (тэрыторыі былога СССР) у эканамічным і геапалітычным сэнсе. Найбліжэйшымі партнёрамі і саюзнікамі Беларусі засталіся былыя рэспублікі СССР, найперш Расія.

18 жніўня 1990 г. быў падпісаны Дагавор паміж РСФСР і БССР аб палітычным, эканамічным і культурным супрацоўніцтве. У снежні 1990 г. уступіў у сілу Дагавор аб асновах адносін паміж Украінай і Беларуссю. У пачатку 1991 г. Вярхоўны Савет БССР ратыфікаваў Дагавор аб супрацоўніцтве паміж Казахстанам і Беларуссю. I хаця ўсе гэтыя дагаворы заключаліся тады яшчэ ў межах адзінай дзяржавы, яны паглыблялі тэндэнцыю дэзінтэграцыі СССР.

Каталізатарам распаду СССР стаў так званы «жнівеньскі путч» у Маскве, які прадэманстраваў яўную слабасць цэнтральнай улады ў асобе прэзідэнта Саюза М. Гарбачова. 8 снежня 1991 г. кіраўнікі Расійскай Федэрацыі, Украіны і Беларусі падпісалі ў Белавежскай пушчы Пагадненне аб дэнансацыі саюзнага дагавора 1922 г. і ўтварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). Удзельнікі пагаднення абавязаліся развіваць раўнапраўнае і ўзаемавыгаднае супрацоўніцтва сваіх народаў і дзяржаў у галіне палітыкі, эканомікі, культуры, адукацыі, аховы здароўя, навакольнага асяроддзя, навукі, гандлю, у гуманітарнай і іншых галінах. Пагадненне абвяшчалася адкрытым для ўсіх рэспублік былога СССР, а таксама іншых дзяржаў. Афіцыйным месцам знаходжання каардынацыйных органаў СНД быў вызначаны Мінск. 10 снежня 1991 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь ратыфікаваў падпісаныя дакументы. Адпаведныя пастановы былі прыняты Вярхоўнымі Саветамі Расіі і Украіны. 21 снежня 1991 г. у сталіцы Казахстана г. Алма-Аце адбылася сустрэча кіраўнікоў Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Расіі, Таджыкістана, Туркменістана, Узбекістана і Украіны. Па выніках сустрэчы былі падпісаны Пратакол да Пагаднення аб стварэнні СНД, Алма-Ацінская дэкларацыя і шэраг іншых дакументаў. У пратаколе было заяўлена, што 11 былых саюзных рэспублік на раўнапраўных пачатках утвараюць СНД. У снежні 1993 г. да СНД далучылася Грузія. Такім чынам, на постсавецкай прасторы ўзнікла і юрыдычна аформілася новае геапалітычнае ўтварэнне -- Садружнасць Незалежных Дзяржаў.

Мінск -- сталіца СНД. У снежні 1991 г. па рашэнні кіраўнікоў краін Садружнасці Незалежных Дзяржаў Мінск стаў афіцыйным месцам знаходжання каардынацыйных органаў Садружнасці і, такім чынам, набыў статус сталіцы СНД. У Мінску праходзілі пасяджэнні Савета кіраўнікоў дзяржаў-удзельнікаў Садружнасці: Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Расійскай Федэрацыі, Таджыкістана, Туркменіі, Узбекістана, Украіны, Грузіі. 30 снежня 1991 г. кіраўнікі 11 краін членаў СНД абмеркавалі ў Мінску фінансава-эканамічныя і ваенна-стратэгічныя пытанні дзейнасці Садружнасці.

14 лютага 1992 г. кіраўнікі дзяржаў СНД падпісалі ў Мінску дэкларацыю аб прытрымліванні прынцыпаў супрацоўніцтва ў рамках Садружнасці Незалежных Дзяржаў, пагадненне аб узгодненасці дзеянняў у правядзенні эканамічных рэформаў, пагадненне аб вяртанні культурных і гістарычных каштоўнасцей дзяржавам іх знаходжання. 22 студзеня 1993 г. на пасяджэнні Савета глаў дзяржаў СНД у Мінску быў абмеркаваны і прыняты Статут СНД. Сустрэчы прэзідэнтаў краін СНД у Мінску адбыліся таксама 16 красавіка 1994 г., 26 мая 1995 г., 30 лістапада -- 1 снежня 2000 г., 31 мая -- 1 чэрвеня 2001 г. Усяго ў 1991--2003 гг. у Мінску прайшло сем пасяджэнняў Савета глаў дзяржаў СНД. Рэгулярна ў сталіцы СНД адбываюцца пасяджэнні кіраўнікоў урадаў, міністэрстваў і ведамстваў краін Садружнасці. Так, 29 студзеня 2002 г. у Мінску прайшло пасяджэнне кіраўнікоў сілавых ведамстваў краін СНД.

3 1993 г., у адпаведнасці са Статутам, у Мінску размяшчаўся Выканаўчы сакратарыят СНД. У красавіку 1999 г. замест яго, паводле рашэння Савета глаў дзяржаў аб удасканаленні і рэфармаванні органаў Садружнасці, быў створаны Выканаўчы камітэт СНД -- пастаянна дзеючы выканаўчы, адміністрацыйны і каардынуючы орган СНД, які забяспечвае арганізацыю работы Савета кіраўнікоў дзяржаў, Савета кіраўнікоў урадаў, Савета міністраў замежных спраў, Эканамічнага савета і іншых органаў Садружнасці.

Выканаўчы камітэт стаў правапераемнікам Выканаўчага сакратарыята і міждзяржаўнага эканамічнага камітэта Эканамічнага саюза, які знаходзіўся ў Маскве.

Выканаўчы камітэт СНД размясціўся ў Мінску, а таксама мае аддзяленне ў Маскве. Гэты міжнародны орган распрацоўвае праекты дакументаў, садзейнічае рэалізацыі сумесных праграм, арганізуе дзейнасць больш як 20 органаў галіновага супрацоўніцтва. У Выканаўчым камітэце СНД пастаянна праходзяць пасяджэнні экспертных камісій, занятых падрыхтоўкай актаў Садружнасці. Акрамя Выканаўчага камітэта ў Мінску таксама знаходзіцца Эканамічны суд СНД, які быў створаны ў 1994 г.

Эканамічны суд разглядае справы аб тлумачэнні актаў Садружнасці, прызнанні і забеспячэнні сацыяльна-эканамічных правоў грамадзян, што пражываюць на тэрыторыі дзяржаў СНД, спрэчкі аб невыкананні ці неналежным выкананні ўзятых эканамічных абавязацельстваў.

Такім чынам, пасля абвяшчэння незалежнасці Беларусі Мінск стаў цэнтрам міжнароднага супрацоўніцтва краіны, цэнтрам СНД на постсавецкай прасторы.

Распад СССР паклаў пачатак прынцыпова новаму этапу ў міжнародным жыцці Беларусі. Яе статус незалежнай дзяржавы быў прызнаны міжнароднай супольнасцю. Рэспубліка Беларусь у маі 2004 г. мела дыпламатычныя адносіны са

160 краінамі свету. У Мінску знаходзіліся дыпламатычныя прадстаўніцтвы 35 краін, а таксама 8 консульстваў і 12 прадстаўніцтваў міжнародных арганізацый. 82 паслы былі акрэдытаваны па сумяшчальніцтву.

На 46-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1991) міністр замежных спраў Беларусі выклаў знешнепалітычныя прынцыпы і прыярытэты беларускай дзяржавы. Статус Беларусі быў абвешчаны як бяз'ядзерны і нейтральны, знешняя палітыка -- шматвектарнай.

Беларусь пашырыла свой удзел у арганізацыях сістэмы ААН, з'яўляецца членам 13 спецыялізаваных устаноў ААН. У рамках ЮНЕСКА для Беларусі былі распрацаваны праграмы «Генетычная спадчына», «ЮНЕСКА-- Чарнобыль», «Чалавек і біясфера». У краіне дзейнічае нацыянальная Камісія Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА. Беларусь актыўна ўдзельнічае ў працы такіх функцыянальных органаў ААН, як Еўрапейская эканамічная камісія, Дзіцячы фонд ААН, Канферэнцыя Аб'яднаных Нацый па гандлі і развіцці.

У 1992 г. Беларусь уступіла ў Міжнародны банк рэканструкцыі і развіцця, Міжнародны валютны фонд, Міжнародную фінансавую карпарацыю, Міжнароднае агенцтва па гарантыях інвестыцый, якое ўваходзіць у групу Сусветнага банка ў якасці асацыіраванай арганізацыі; атрымала статус назіральніка ў Сусветнай гандлёвай арганізацыі, створанай у 1995 г.

У Мінску былі адкрыты прадстаўніцтвы ўплывовых міжнародных арганізацый. У верасні 1992 г. Рэспубліка Беларусь (другая з краін СНД пасля Расіі) адкрыла ў Мінску прадстаўніцтва ААН, а таксама прадстаўніцтвы Сусветнага банка і Еўрапейскага банка рэканструкцыі і развіцця. У 1995 г. у Мінску было адкрыта прадстаўніцтва Упраўлення Вярхоўнага камісара ААН па бежанцах, у 1996 г. - пастаяннае прадстаўніцтва Міжнароднай арганізацыі па мігрантах. 3 сакавіка 1998 г. у Мінску дзейнічае кансультацыйна-назіральная група АБСЕ.

У 90-я гг. Мінск наведалі вядомыя палітычныя дзеячы -- кіраўнікі міжнародных арганізацый і дзяржаў. У ліпеню 1992 г. у Мінску з візітам знаходзіўся прэзідэнт Еўрапарламента Э. Клепша, а ў лістападзе таго ж года Генеральны сакратар НАТА М. Вернер. У чэрвені 1993 г. адбыўся візіт у Мінск прэзідэнта Польшчы Л. Валенсы. У кастрычніку 1993 г. дзяржаўны сакратар ЗІПА У. Крыстафер быў у Мінску і запрасіў беларускія ўлады да ўдзелу ў праграме НАТА «Партнёрства дзеля міру». Афіцыйна Беларусь далучылася да гэтай праграмы 11 студзеня 1995 г.

15 студзеня 1994 г. у Мінск прыехаў прэзідэнт ЗША Б. Клінтан, які сустрэўся з вышэйшымі дзяржаўнымі асобамі, а таксама з прадстаўнікамі апазіцыі. У красавіку 1994 г. Мінск з трохдзённым візітам наведаў Генеральны сакратар ААН Б. Бутрас-Галі. У лютым 1995 г. з афіцыйным візітам у Мінск прыехаў прэзідэнт Расіі Б. Ельцын. Падчас гэтага візіту паміж Беларуссю і Расіяй быў падпісаны Дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве. 21--23 чэрвеня

1995 г. у сталіцы Беларусі з візітам знаходзіўся прэм'ер Дзяржсавету Кітайскай Народнай Рэспублікі Лі Пэн. У лістападзе 1996 г, у Мінску Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка і Генеральны сакратар АБСЕ Д. Арагон абмеркавалі пытанні, звязаныя з выкананнем Беларуссю Дагавора аб звычайных узброеных сілах у Еўропе.

Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка ў кастрычніку 1995 г. выступіў на спецыяльным урачыстым пасяджэнні Генеральнай Асамблеі ААН, прысвечаным 50-годдзю гэтай арганізацыі, дзе выклаў пазіцыі кіраўніцтва Беларусі па ключавых праблемах міжнародных адносін. У Будапешце і Лісабоне на форумах АБСЕ А.Лукашэнка прапанаваў стварыць бяз'ядзерную прастору ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Ядзерная зброя з тэрыторыі Рэспублікі Беларусь была вывезена ў лістападзе 1996 г.

Да пачатку 1998 р. Беларусь з'яўлялася ўдзельніцай звыш 230 міжнародных дагавораў і канвенцый.

Супрацоўніцтва з Расіяй і іншымі краінамі СНД. У шматвектарнай знешняй палітыцы Беларусі прыярытэтным, тым не менш, з'яўляецца супрацоўніцтва з Расіяй. Гэта супрацоўніцтва актывізавалася з выбраннем у 1994 г. першага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнкі. На майскім рэферэндуме 1995 г. з 65 % грамадзян Беларусі, якія прынялі ў ім удзел, 82 % падтрымалі ідэю аб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй. У 1995 г. прэзідэнты дзвюх краін А. Лукашэнка і Б. Ельцын падпісалі Дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве тэрмінам на 10 гадоў. 25 мая 1995 г. Б.Ельцын выдаў указ аб адмене мытнага кантролю на расійска-беларускай мяжы, а на наступны дзень А. Лукашэнка і прэм'ер-міністр Расіі В. Чарнамырдзін сімвалічна ліквідавалі на ёй шлагбаум.

2 красавіка 1996 г. у Крамлі быў падпісаны дагавор аб стварэнні супольнасці суверэнных рэспублік Беларусі і Расіі.

Па новаму дагавору прадугледжвалася ўзгадняць пазіцыі па міжнародных пытаннях, узаемадзейнічаць па захаванню бяспекі, ахове граніц і барацьбе са злачыннасцю. Захоўваючы атрыбуты суверэнітэту, дзяржавы выходзілі на сумеснае будаўніцтва структур, якія мелі агульную заканадаўчую базу. У адпаведнасці з дагаворам былі сфарміраваны Вышэйшы Савет, Выканаўчы камітэт, Парламенцкі сход, Мытны камітэт, Расійска-Беларуская камісія па навукова тэхнічнаму супрацоўніцтву і некаторыя іншыя сумесныя арганізацыі.

Планавалася, што да канца 1996 г. будзе створана агульная транспартная сістэма з адзінымі тарыфамі па перавозках грузаў і пасажыраў, адзіная энергасістэма, навукова тэхнічная і інфармацыйная прастора.

На наступны год прадугледжвалася правесці сінхранізацыю эканамічных рэформаў, падрыхтаваць адзіную нарматыўна-прававую базу, правесці уніфікацыю грашова-крэдытных і бюджэтных сістэм, стварыць умовы для ўвядзення адзінай валюты.

Размещено на Allbest.ru