Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Установа адукацыі

«Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт

імя Францыска Скарыны»

Філалагічны факультэт

Кафедра беларускай мовы

Курсавая работа

Словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі у беларускіх народных песнях

Выканаўца:

студэнтка групы ІIІ курса БФА-33

Матвеенка Ірына

Міхайлаўна

Навуковы кіраўнік:

дацэнт кафедры беларускай мовы

Хазанава Кацярына

Львоўна

Гомель 2010

РЭФЕРАТ

Курсавая работа 25 старонак, 16 крыніц.

Ключавые словы: суфікс, станоўчая ацэнка, адмоўная ацэнка, эмацыянальнасць, напеўнасць, іронія, ласкальнасць, памяньшэнне, павелічэнне

Аб'ектам даследавання: беларускія народныя песні

Прадметам даследавання: словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі

Мэтады даследавання: апісальны

Мэта курсавой работы: даследаваць словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен .

разгледзець іх функцыянальнасць як моўных сродкаў і спосабаў выражэння эмоцый у мастацкім тэксце, вызначыць сярод абраных моўных адзінак дамінуючы спосаб функцыянавання

Задачы курсавой работы : адзначыць функцыю слоў з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен; прааналізаваць словы суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен, якія валодаюць станоўчай ацэначнасцю; прааналізаваць словы суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен, якія валодаюць адмоўнай ацэначнасцю

Вынікі даследавання: суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі надаюць асаблівую выразнасць, напеўны, непаўторны беларускі каларыт, паказваюць далікатнае, любоўнае стаўленне да прадмета мовы. Такія суфіксы пашыраюць магчымасці твораў у выяўленні розных адценняў чалавечых паступкаў, надаюць асобным радкам лёгкасць, а так сама спрыяюць набліженню твораў да гутаковай мовы, што робіць песні даходлівымі і зразумелымі.

ЗМЕСТ

суфікс беларуска мова песня

Уводзіны

1 Словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць у беларускіх народных песнях станоўчую ацэначнасць

1.1 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць станоўчую ацэначнасць ў назоўніках

1.2 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць станоўчую ацэначнасць ў прыметніках

1.3 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць станоўчую ацэначнасць ў прыслоўях

1.4 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць станоўчую ацэначнасць ў выклічніках і займенніках

2 Словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць у беларускіх народных песнях адмоўную ацэначнасць

2.1 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць адмоўную ацэначнасць ў назоўнікаў

2.2 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць адмоўную ацэначнасць ў прыметніках

2.3 Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць адмоўную ацэначнасць ў прыслоўях

Заключэнне

Спіс літаратуры

УВОДЗІНЫ

Эмацыйныя працэсы вывучаюць у розных навуках: філасофіі, фізіялогіі, псіхалогіі, лінгвістыцы. Любое даследаванне эмоцый, у тым ліку і вывучэнне іх моўнага выражэння, патрабуе комплекснага падыходу. У апошнія дзесяцігоддзі ва ўсіх сацыякультурных сферах сучаснага жыцця назіраецца значнае ўзмацненне ўвагі да эмацыянальнай сферы чалавека, моўная рэалізацыя якой яшчэ не цалкам даследавана як у тэорыі камунікацыі, так і ў тэорыі тэксту.

Нягледзячы на ??тое, што лінгвістыка пазней іншых навук звярнулася да вывучэння сферы эмацыйнага, сёння ўжо атрыманыя значныя вынікі: напрыклад, у рамках новай гуманістычнай парадыгмы з'явіўся асаблівы эматалагічны кірунак, у якім актыўна распрацоўваецца праблема эмоцыі ў мове (у цяперашні час у лінгвістыцы эмоцый (эматалогіі) адным з прыярытэтных кірункаў з'яўляецца вывучэнне тэкстаў, якія выказваюць свет эмоцый). [1]

Моўнае выражэнне свету эмоцый у мастацкім тэксце з'яўляецца дагэтуль галіной мала вывучанай. Нягледзячы на ??вялікую колькасць работ аб мастацкіх тэкстах, мова многіх літаратурных твораў даследавана недастаткова. Некаторыя аспекты мовы і стылю многіх аўтараў наогул ніколі не даследаваліся. Папаўненне пазначанага прабелу - неабходны этап у вывучэнні не толькі творчасці мноства класікаў, але і ўласна лінгвістычных дысцыплін.

Як вядома, выкарыстанне індывідуальна-аўтарскіх моўных адзінак, словаформаў і вар'іраванне лексічных кампанентаў у складзе агульнамоўных фразаспалучэнняў дае магчымасць мастаку слова перадаць эмоцыі лірычнага героя і персанажаў вершаў больш вобразна, выразна. У гэтым выпадку эстэтычнаму ўздзеянню спрыяе эфект навізны, нечаканасці. [1]

Матэрыялам даследавання паслужылі беларускія народныя песні: “Купалінка”, “Рэчанька”, “Кую, кую ножку”, “Раса пала на травіцу”, “Прадраканні зязюлі, сны маладой” і г.д. [2 ;3 ;4 ]

Народныя песні паходзяць з глыбокай старажытнасці. Яны мелі мэту - праз адпаведныя дзеянні і словы паўплываць на ўяўныя звышнатуральныя сілы, прыроду, грамадства, каб палепшыць лёс чалавека, яго дабрабыт, абараніць ад усяго злоснага і шкоднага, садзейнічаць шчасліваму жыццю.

Спецыфіку беларускага фальклору складаюць радзінныя, вясельныя, пахавальныя, калядныя, жніўныя і т. д. песні, якія ўваходзяць у традыцыйны народны абрад, што лепш захаваўся ў беларусаў у параўнанні з іншымі ўсходнеславянскімі народамі.

Старажытныя творцы не былі шчодрыя на паэтычныя ўпрыгожванні, аднак тым больш важная роля адводзілася таму ці іншаму мастацкаму тропу ў кожным канкрэтным выпадку. Так, Е. Меляцінскі ў дачыненні да найбольш архаічных форм паэзіі адзначыў, што "з пункту погляду вытанчанасці стылёвай структуры на першым месцы знаходзіцца абрадавая паэзія, затым ідуць уласна лірычныя песні" [5, с.157], маючы на ўвазе функцыянальнае напаўненне вобразна-выяўленчых сродкаў.

У беларускіх абрадавых песнях перыяду каляндарных пераходаў сустракаюцца такія вобразна-выяўленчыя сродкі, як эпітэт, увасабленне, вобразны паралелізм, параўнанне, сімвал, прычым найбольш паслядоўна з іх выкарыстоўваюцца эпітэты.

Эпітэты ў масленічных, траецкіх, куставых і русальных песнях па свайму функцыянальнаму прызначэнню (ці, іншымі словамі, стылёвай ролі ў песні) не з'яўляюцца раўназначнымі. Звязана гэта ў першую чаргу з тым, у якой з чатырох жанравых груп песень эпітэт выкарыстоўваецца. Так, напрыклад, у траецкіх, куставых і русальных песнях эпітэты таўталагічныя, паясняльныя і метанімічныя выконваюць адразу некалькі функцый. Па-першае, яны садзейнічаюць стварэнню досыць устойлівых вобразаў, якія ярка выражаюць народныя памкненні да дабрабыту

У лірычных песнях вялікая роля надаецца апісанням знешняга выгляду чалавека, прадметаў, прыроды, унутранага стану, дзеля чаго выкарыстоўваецца цэлы арсенал вобразна-выяўленчых сродкаў, то ў абрадавых асноўная ўвага сканцэнтравана (у большасці выпадкаў) на апісаннях дзеянняў абраду, што само па сабе значна звужае ўжыванне тропаў. Некаторыя фалькларысты (А. Весялоўскі, А. Пацябня, Б. Пуцілаў, Н. Гілевіч) бачылі ў гэтым пацверджанне старажытнасці абрадавых песень, паколькі галоўнай іх функцыяй было магічнае ўздзеянне на з'явы прыроды і акаляючага свету (у процілегласць эстэтычнай функцыі лірычных песень, якія ўзніклі значна пазней). Даследчыца куставой абраднасці Р. Кавалёва падкрэслівае, што "ў абрадавай паэзіі мастацкае засваенне свету праз стварэнне паэтычных вобразаў ішло ў цеснай сувязі з пазнаннем самой рэчаіснасці" [3, c.19]. У такім выпадку асновай структуры абрадавых песень, на думку Р. Кавалёвай, з'яўляецца ўзаемадзеянне чалавека з прыродай, са створаным яго фантазіяй светам. На прыкладзе беларускіх абрадавых песень перыяду каляндарных пераходаў можна пераканацца, што іх развіццё знаходзіцца ў прамой залежнасці ад паглыблення ведаў чалавека пра свет і сваё месца ў ім.

Найбольш характэрным і яркім выяўленнем узаемаадносін чалавека і прыроды ў беларускіх абрадавых песнях перыяду каляндарных пераходаў з'яўляецца вобразны паралелізм, "своеасаблівае разгорнутае мастацкае параўнанне, у якім суб'ект (тое, што параўноўваецца) належыць чалавеку, а аб'ект (тое, з чым параўноўваецца) - прыродзе" [5, с. 41].

Праблема эмоцыі ў мове на марфалагічным узроўні часцей за ўсё разглядаецца ў лексікалогіі (В. В. Вінаградаў, Н. Г. Комлеў, Д. Н. Шмялёў, М. В. Нікіцін, А. А. Уфімцева, М. М. Капыліко і з.д. Папова, Ю. П. Солодуб, і інш) і звязаная з праблемай адлюстравання ў мове мастацкага творы нацыянальнай свядомасці, культуры, традыцый народа.

Мэта работы: даследаваць словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі у мове беларускіх народных песень .

Дасягненне пастаўленай мэты патрабуе вырашэння некалькіх задач:

адзначыць функцыю слоў з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен; прааналізаваць словы суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен, якія валодаюць станоўчай ацэначнасцю; прааналізаваць словы суб'ектыўнай ацэнкі ў мове беларускіх народных песен, якія валодаюць адмоўнай ацэначнасцю

1 СЛОВЫ З СУФІКСАМІ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ, ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ У БЕЛАРУСКІХ НАРОДНЫХ ПЕСНЯХ СТАНОЎЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ

З развіццём лінгвістычнай навукі вылучаюцца ўсё новыя задачы, якімі становяцца аб'ектам вывучэння вялікай колькасці спецыялістаў, не звязаных адзін з адным творчым кантактам і адзінствам школы.

Паколькі суфікс прызнаецца асаблівым класам марфемы, а марфемы ёсць знак, такім чынам, яму, як і любому іншаму моўным знаку, уласціва значэнне.

Даследуючы ролю суфіксаў ў працэсе адукацыі слоў, шматлікія навукоўцы адзначаюць, што яны аказваюць вызначальны ўплыў як на фарміраванне разраднага значэння вытворных, так і на выбар флексіі. [1]

Роля суфіксаў у стварэнні матэрыяльнай абалонкі слова, на думку В. І. Максімава, не абмяжоўваецца толькі тым, што, спалучаючыся з невытворнай асновай, яны ўтвараюць аснову вытворных слоў. Кожны суфікс самым цесным чынам звязаны з той ці іншай сістэмай флексіі.

У вялікай ступені суфіксы ўплываюць і на фарміраванне катэгарыяльных значэнняў вытворных. Так, субстантыўныя суфіксы з'яўляюцца не толькі носьбітамі моўнага значэння, але і адначасова могуць вызначаць такія ўласцівыя назоўнікам граматычныя катэгорыі, як род, адушаўлёнасць - неадушаўлёнасць і лік., суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі паказваюць эмацыянальную афарбоўку. [ 1]

Пры дапамозе суфіксаў утвараюцца новыя словы ці іх формы. Гэта датычыць усіх часцін мовы: назоўнікаў (зіма -- зімовы, зімаваць, зімна), прыметнікаў (чорны -- чарната, чарнець, чорна), дзеясловаў (вазіць -- возчык) і г. д. Часта суфіксы не ўдзельнічаюць ва ўтварэнні новага слова, а служаць для выражэння пэўнага граматычнага значэння. Такім чынам утвараюцца формы закончанага і незакончанага трывання дзеясловаў: (што зрабіць?) засвоіць, выдаткаваць -- (што рабіць?) засвойваць, выдаткоўваць.

Беларуская мова багатая на сродкі, якія дапамагаюць выказаць як у пісьмовай, так і ў вуснай прамовы, усе нюансы, адценні пачуццяў, эмоцыі. Вядучае месца тут, безумоўна, належыць лексічнаму боку мовы і сінтаксісу. Не адстае, аднак, ад яе марфеміка. Марфемы служаць не толькі для ўтварэння новых слоў, але і акумулююць у сабе актуальны і важны для мовы патэнцыял эмацыянальна - экспрэсіўных магчымасцяў. У асобную групу вылучаюцца суфіксы тыя, з дапамогай якіх мы выказваем сваё стаўленне да прадмета, якасці, прыкмеце. Велізарную экспрэсію нясуць у сабе суфіксы памяншальна - ласкальных афарбоўкі. Беларускія народныя песні насычаны словамі з такімі суфіксамі.

Cуфіксы суб'ектыўнай ацэнкі - гэта суфіксы, служачыя для адукацыі формаў назоўнікаў, якасных прыметнікаў і прыслоўяў з асобай, эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай і выразам адносіны гаворачага да прадмета, якасці, прыкмеце.

Ад большай часткі слоў з пэўным значэннем з дапамогай адметных суфіксаў суб'ектыўнай ацэнкі ўтваюрацца прыметнікі, прыслоўі, назоўнікі (ад назоўнікаў ж) з рознымі дадатковымі (да асноўнага прадметнаму значэнню) эмацыйнымі адценнямі значэнняў памяншальнае, ласкальных, пагарды, павелічэння і да т.п.

Словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі перадаюць розныя адценні пачуццяў: сыночак, дачушка, бабуля, сонейка, акуратненька - станоўчыя эмоцыі; “ Даў мне бог да жанушку-душку,…” [9, с.361]; барадзішча, дзяцюк, казлішча - адмоўныя; “Дваранішча, ты, дурнішча, ты ж капаеш сам не знаеш…” [6, с. 78]

Памяншальныя суфіксы могуць надаваць словам розныя экспрэсыўныя адценні: павага, ласкальнасць. Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі назоўніка часта не маюць значэння памяншальнасці альбо павелічальнасці, што значыць, што яны звязаныя не з колькаснымі паказчыкамі прадметаў і з'яў, а з разнастайнымі якаснымі іх асаблівасцямі.

Шмат на Беларусі песень. Гэта жнівеньскія песні і вясельныя, валачобныя і хрэсьбенныя, калыханкі і забаўкі, г.д.

Стылю, складу калыханак, якія з'яўляюцца выражэннем пачуццяў маці, якраз адпавядае насычанасць эмацыянальнымі суфіксамі. Суфіксы ў калыханках становяцца абавязковымі не толькі ў назоўніках. Іх набываюць нават дзеясловы : спаткі, спацькі, спаценькі. Дзякуючы ім адбываецца вар'ераванне калыхальных прыпеваў “люлі”, “бай” : люлі-люлькі-люленькі-люлясенькі; бай-баінькі-баюшкі. Дзіця называецца самымі пяшчотнымі словамі: дзіцятка, сыночак, дачушка, кветачка і г.д. Усе прадметы, аб якіх гаворыцца ў калыханках, так-сама выклікаюць замілаванасць, і словы, што іх абазначаюць, набываюць адпаведныя адценні: каток, каточак, верабеечка, птулі, гулінькі ў чырвоненькіх чабоцях, нямноганька. Нават займеннік “ усім” гучыць незвычайна - “усенькім”. Прыкладаў суфіксаў суб'ектыўнай ацэнкі у калыханках безліч. Вось адзін з найбольш яркіх узораў такой напоўненай пяшчотаю калыханкі: “ Баю-баю-баінькі, прыбяжалі заінькі. -ці спіць ваша дзевачка, дзевачка - прыпевачка? - Ухадзіце, заінькі, не мяшайце баінькі.” [13, с. 70]

1.1 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ СТАНОЎЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ Ў НАЗОЎНІКАХ

У беларускіх народных песнях сустракаюцца суфіксы суб'ектыўнай станоўчай ацэнкі у назоўніках:

1) -очак, -ічак-, -ычак-, -уц- (лісточак, слоўца); выражаюць памяншальнасць, малыя памеры; горкія перажыванні:

“ А я табе заплачу: дам кусочак піражка і кушынчык малачка…” [7, с. 51]

“Дай мне мілы ножычак. Пайду рэзаць хустачку.” [ 8, с.428]

2) -еньк-, -аньк- (дарожанька,кудзеленька); надаюць экспрэсіўнасць словам.

Словы з суфіксамі -еньк-,-аньк- набываюць памяншальна-ласкальных адценне і ўжываюцца пераважна ў гутарковай мове, песнях, прыпеўках.

“ Будзе ляцець да пчоланька, прынясе яна мне мёду..” [7, с. 63]

“ Вечар вечарэе - душа весялее. Зоранька зарае - душа занывае” [14, с. 538]

“Ой, рэчанька, рэчанька, чаму ж ты ня поўная, чаму ж ты ня поўная з беражком ня роўная.” [2]

“На сваю Галечку паглядаіць, што яго, што яго Галечка замечына косанькай. Правая косанька, ой, да распляцена.” [2]

“Пад тыночкам рутанька, Пад тынам зялёная,” [6,с. 204]

“Ой, кувала зязюленька, Ой, кувала, кувала,” [8, с. 424]

3) -ік-, -ык- (брацік, коцік); выражаюць ласкальнасць, павагу; выражаюць памяншальнасць:

“Я й коніка і заверну, я й дарожаньку і знаю..” [6,с. 355]

“ Ціха, коцік, не тужы, яшчэ з годзік паслужы” [7, с. 51]

“ Да пасту пагоніць і конікаў павядзець” [7, с. 54]

“ У мяне жэнчыкі ў полі, касарыкі на балоце,” [6, с. 13]

4) -інк- (галінка, трасцінка); выражае пяшчоту, ласкальнасць:

“ А Волечка тоненька - як тая трасцінка” [6, с. 256]

5) -ок (браток, ваўчок, бачок); нясе адценне ласкальнасці

Так сама суфікс -ок- выражае малыя размеры:

“Цераз мой кусток на мора ляціць, цераз мой кусток із мора ляціць” [12]

“Пагнаў пастушок без лустачкі, бягуць гаршэчкі без кухарачкі,” [6, с. 84]

“ Ціха, коце, не тужы, яшчэ з гадок паслужы” [7, с. 51]

“ Не лезь каток на калодку, разаб'еш галоўку” [7, с 51]

6) - уха-, -ух- на: грызуха, скакуха `вавёрка', маланка-бліскуха;

“Дзевер кажыць: “ Шчыкатуха” Залоўкі кажуць: “ Зелянуха”,” [6, с. 86]

7) -ічк- (вадзічка, крынічка); несе адцеене пяшчоты, ласкальнасці:

“Па ваду ідзе, вадзічку нясе, вадзічку нясе, умываецца” [2];

“Лады, лады не баімся мы вады, выдзічкай умываемя, з сястрычкай забаўляемся” [6, с.14]

8) - ульк- (Ганулька, кашулька) ужываецца для надання яркай эмацыйнасці, дадатковай гутарковай экспрэсіўнасці словам, надае словам ласкальнасць, пяшчоту, жалобнасць:

“Кашуленьку носіць, Іванюшку просіць: - Іванька, сынулька, пераймі кашульку,” [6, с. 303]

“Ой ты, маці мая, матулька, ні сам я ківаюся,” [8, с. 421]

“Ці не пачуе татулька, піва варачы, Ці не пачуе матулька, абед гатуючы,” [8,с. 441]

“Наша Настулька стужылася, што яе дары не прадзёныя…” [ 7, с. 165]

“ А котачка ў лесе кашульку прынесе” [7, с. 53]

“ А Ганулька ад маткі ісці не хочыць: у матулькі позняе ўставанне, у матулькт ранняе ўкладанне” [14, с. 198]

9) - ельк- ( кропелька, набелька); надае мове больш каларыту

“ Шабелька пры баку - абарона яго; дзевачка ў каморы - размова яго…” [14, с. 151]

10) -очк-, -ачк- Гэты суфікс, як правіла, мае значэнне ласкальнасці і пяшчоты :

“ Купалінка-купалінка цёмная ночка, цёмная ночка,а дзе ж твая дочка,мая дочка у садочку ружу, ружу полiць,ружу, ружу полiць, белы ручкi колiць…” [2]

“Прыйшла ночка да зязюлі, ты ж ня спі, мая красуля…” [2]

“Была ў бабы курка-рабушка нанесла яец повен карабец…” [2] “Паслухай, Ганулька, а што людзі кажуць нашага кахання нічым не развяжуць…” [2]

“Іванава маці па беражку ходзіць, па беражку ходзіць, рубашачку носіць,”[1,с.303] “Учора з паненачкай гуляў, сягоння рана - заручоная” [6, с. 324]

“Пагнаў пастушок без лустачкі, бягуць гаршэчкі без кухарачкі, плача дзіця без нянечкі,” [6, с. 84]

“Ці іх адпраўляць ў цемныя лясочкі, ці іх адпраўляць ў зяленыя лужочкі,” [6, с. 99]

“Узяла ж яму жоначку, узяла не па роўні яго,” [8, с. 42]

“Усім рабятушкам па дзесятачку, адному мальчычку недастатачку” [12]

Суфікс -ачк- можа перадаваць горкія перажыванні герояў, надаваць песні жалобнасць:

“А я з гора ў магілачку,- Гора за мной з лапатачкай,” [8, с. 446]

“ Дай мне, мілы, да ножычак. Пайду рэзать хустачку…” [8, с.428]

11) -ейк- надае песням болей беларускай народнай каларытнасці:

“Паселі госцейкі па застолейку, как усе, как усе.” [2]

12) -іц-, -ыц- для надання значэння дадатковай экспрэсіўнасці нейтральным словам:

“На маім дварэ вадзіцу бярэ, проціў ваконца папраўляецца,” [6, с. 228]

“-ой, добра ж, добра ж той маладзіцы, да ў якой дзевераў многа,” [6, с. 228]

13) -ішк-,-ушк- (гарадзішка, зелянушка) прымяняюцца ў якасці зваротнай парабалы, літоты. Суфікс -ушк- у беларускіх народных песнях прайгравае бытавую гаворку абяздоленых людзей, горкія перажыванні:

“Двор умяту мяцелушкай, cтол засцялю скацерцю,” [6, с. 354]

“Ды насі, дачушка, што дзянёчак, памінай мілага, што часочак.” [6, с. 229]

“Як будуць мяне, матулька ,у салдатушкі браць” [8, с. 448]

Памяншальныя суфіксы могуць надаваць словам розныя экспрэсыўныя аддценні: павага, ласкальнасць. Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі назоўніка часта не маюць значэння памяншальнасці альбо павелічальнасці, што значыць, што яны звязаныя не з колькаснымі паказчыкамі прадметаў і з'яў, а з разнастайнымі якаснымі іх асаблівасцямі.

1.2 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ СТАНОЎЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ Ў ПРЫМЕТНІКАХ

Асабліва варта разгледзець прыметнікі, утвораныя пры дапамозе суфіксаў суб'ектыўнай ацэнкі, г.зн. такіх суфіксаў, пры дапамозе якіх словах надаецца пэўная эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка.

Значнае месца у сучаснай беларускай мове займаюць прыметнікі з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі.

Тут могуць быць вылучаны наступныя суфіксы:

1) -еньк-,-аньк-: сіненькі, маленькі, мяганькі (і радзей: мяккай), сухі (і радзей: сухенькі) і інш; словы з гэтымі суфіксамі набываюць памяншальна-ласкальных адценне і ўжываюцца пераважна ў гутарковай мовы;

“ А-а мой сыночак, а-а , галубок, а-а мой родненькі, а-а мой любенькі…” [7, с. 61]

“ Жоўтай пшаніцы ўзысці - нам, маладзенькім, у свёкаркі” [6, с. 15]

“Як пайду я лугам, лугам як пайду я зялёненькім,”, [6, с.195]

“Ты мой брацейка, ты мой родненькі, Не будзь вумен, будзь разумен,” [9, с.169]

“Праз садок зялёненькі, прабег конь вароненькі” [6, с. 180]

“Як пайду я лугам, лугам як пайду я зялёненькім,”, [6, с.195]

2) -аваценьк-,-еваценьк-: ружаваценькі, белаваценькі; словы з гэтымі суфіксамі маюць адценне ласкальных;

3) -ечк-,-ёхеньк-,: маладзенечкі, святлёхенькі; падобныя словы характэрныя для быліны-песеннага ўжывання; адценне ўзмацняльнай-ласкальных ў іх асабліва ярка выяўлены;

Для быліны-песеннага ўжывання характэрныя словы з суфіксамі -ечк-,-ёхеньк- маладзенечкі, святлёхенькі;,адценне ўзмацняльнай-ласкальных ў іх асабліва ярка выяўлены; прайграваюць горкія перажыванні:

“А ў барку на кляну кукавала зязюлечка, Ой рана на Йвана! Скукавала тры песенькі, Тры песенькі, тры раднёхенькіх..” [6, с. 212]

“Сваім целам бялёхенькім арлоў гадаваці,” [8, с. 450]

“ Гляну маладзёхенька, у вакошачка. Па вуліцы, вуліцы татары ідуць.”[8, с. 421]

4) -ават, -яват-

“ Ды й жаніх мой малаваты, буду, буду гадаваці…” [6, c.123]

Асноўнае ядро прыметнікаў з суфіксам -ават/ яват складаюць дэрываты, матываваныя якаснымі прыметнікамі, лексічныя значэнні якіх суадносяцца паводле сэнсу са значэннем суфікса.

Такія вытворныя ўтвараюцца, як правіла, ад якасных прыметнікаў, якія абазначаюць:

а) колер, афарбоўку: бледны - бледнаваты `крыху, злёгку бледны', буры - бураваты `які мае злёгку буры колер', сіні - сіняваты `з сінім адценнем, па колеру блізкі да сіняга', зялёны--зеленаваты `злёгку зялёны', смуглы - смуглаваты `злёгку смуглы;

“ Сіняватае неба, мае слёзкі збірае…” [6, с. 153]

г) уласцівасці і якасці прадметаў: горкі - гаркаваты `трохі горкі', кіслы - кіславаты `крыху кіслы';

д) прасторавыя прыметы прадметаў: доўгі -даўгаваты `крыху доўгі', нізкі - нізкаваты `крыху нізкі';

“ Толькі чуб той даўгаваты, пацягаю, выдзеру” [6, с.342]

е) формы, памеры прадметаў: круглы--круглаваты 'трохі круглы', малы - малаваты 'недастатковы па колькасці, велічыні'.

“ Ды й жаніх мой малаваты, буду, буду гадаваці…” [6, c.123]

Утваральных асноў выступаюць вытворныя прыметнікі з суфіксамі к (гразкі- гразкаваты, нізкі нізкаваты), -л- (хрыплы - рыплаваты), -ов- (ружовы -ружаваты - з сумяшчэннем -ов- утваральнай асновы і словаўтваральнага фарманта).

Лексічная структура прыметнікаў з суфіксам -ават/яват, матываваных пералічанымі лексікасемантычнымі групамі слоў, складаецца звычайна з двух кампанентаў: значэння ўтваральнага слова, якое цалкам уключаецца ў вытворнае, і значэння непаўнаты праяўлення прыметы суфікса, якое выяўляецца незалежна ад знешняга кантэксту: сыры - сыраваты, мокры - макраваты і інш. У марфалагічным складзе такіх вытворных прыметнікаў гукавы комплекс суфікса -ават- функцыянуе і ўспрымаецца як цэласны афікс, які рэгулярна выражае значэнне непаўнаты праяўлення прыметы, якасці, абазначанай утваральным (матывальным) словам. У выпадку несумяшчальнасці значэнняў матывавальнага якаснага прыметніка і суфікса -ават/яват - утварэнне адпаведных ад'ектываў звычайна ў літаратурнай мове не адбываецца. Так, напрыклад, прыметнікі, утвораныя пры дапамозе суфікса -ават/яват - ад асноў слоў, якія абазначаюць колер праз адносіны да прадметаў, не зафіксаваны ў беларускіх нарматыўных слоўніках і мове мастацкай літаратуры: бурачковы, але няма бурачкаваты, васільковы--няма васількаваты. Тое ж можна сказаць і адносна ад'ектыўных каляронімаў тыпу вясёлкавы, вішнёвы і інш.

Не спалучаецца суфікс -ават/яват з асновамі прыметнікаў, якія абазначаюць дадатныя якасці чалавека ці жывых істот. Напрыклад, прыметнікі дурнаваты, галаднаваты, дрэннаваты дастаткова часта ў мове, аднак утварыць бінарныя антанімічныя ўтварэнні ім тыпу разумнаваты, сытаваты, дабраваты немагчыма.

Адсубстантыўныя прыметнікі з суфіксам -ават/яват з'яўляюцца неаднароднымі паводле свайго выражаемага значэння.

Прыметнікі з суфіксамі -ават/яват, выражаючы значэнне непаўнаты праяўлення прыметы, якасці, уступаюць у сінанімічныя адносіны з вытворнымі ад'ектывамі з суфіксам -ов/ав/яв: белы - бялявы `не зусім белы, белаваты' і белаваты ` не зусім белы'; горкі - гаркавы `не зусім горкі' і гаркаваты `не зусім горкі'; зялёны--зелянявы `злёгку зялёны, зеленаваты' і інш.

У выніку ўзаемадзеяння гэтых двух словаўтваральных тыпаў утварыліся і функцыянуюць адэкватныя паводле сэнсу словы з суфіксамі -ов і -ават у сучаснай беларускай мове, першыя з якіх, як правіла, ужываюцца ў размоўным стылі літаратурнай мовы, што адлюстравана і ў беларускіх лексікаграфічных даведніках: зелянявы (разм.) `злёгку зялёны, зеленаваты' , кіслявы (разм.) ` з кіслатой, кіслінкай' , русявы і русавы (разм) ` блізкі да русага ` сінявы (разм) ` з сінім адценнем, тое што і сіняваты', круглявы (разм.) `круглаваты, акруглены' і інш. Магчымасць спалучэння суфікса -ов/ав з асновамі прыметнікаў таксама абмежавана ў сучаснай беларускай мове. Параўн.: галодна--гладнявы (?), але галаднаваты; чырвоны - чырванявы (?), але чырванаваты. Ужываванне ад'ектыўных прыметнікаў з суфіксам -ов/ав са значэннем непаўнаты праяўлення прыметы з'яляецца магчымым толькі ў размоўным стылі сучаснай беларускай літаратурнай мовы (зеленявыя вочы, кіслявая капуста, круглявы твар).

Адсубстантыўныя прыметнікі з суфіксам -ават/яват з'яўляюцца неаднароднымі паводле свайго выражаемага значэння.

Першую групу складаюць адсубстантыўныя прыметнікі, у складзе якіх суфікс -ават/яват выражае адносіны не да прадметаў, асоб, а да іх якасці, якая прадстаўлена ў лексічнай структуры ўтваральны слоў адным або некалькімі кампанентамі і з якой суадносіцца значэнне суфікса -аватяват: гультай `лянівы чалавек'- гультаяваты `трохі лянівы', жулік ( разм.) `махляр, ашуканец'--жулікаваты `схільны да жульніцтва, ашуканства, махлярскіх учынкаў; хітры', мужык (уст., лаянк.) `грубы, нявыхаваны чалавек'- мужыкаваты `крыху грубы, нявыхаваны', мяла ( перан., разм.) ` непаваротлівы, няспрытны чалавек'- `злёгку непаваротлівы, няспрытны' і інш. У такога тыпу прыметнікаў суфікс -ават/яват выражае значэнне непаўнаты праяўлення якасці і спалучаецца з назоўнікамі, якія абазначаюць назвы людзей з негатыўнымі якасцямі, а таксама пры ўмове метафарычнага выкарыстання - назвамі жывёл. У такіх выпадках значэнне суфікса ўскладняецца семантычным адценнем падабенства: звер - звераваты `падобны па свайму выгляду на звера; страшны, злосны', воўк - ваўкаваты (разм.) `падобны па свайму выгляду на воўка', мядзведзь - медзведзяваты `падобны чымнебудзь на мядзведзя; непаваротлівы' і інш. [1]

1.3 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ СТАНОЎЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ Ў ПРЫСЛОЎЯХ

Формы суб'ектыўнай ацэнкі ў прыслоўях выражаюцца без параўнання з дапамогай ужывальных суфіксаў -еньк- (-аньк-), тыпу хуценька, скоранька кабнадаць словам больш экспрэсіўнасці:

“Гарэла купала ясненька, На купале дзевачак паўненька,” [9, с. 93]

“Абвяшчайця ветры Майму татку весці, Рана-раненька Майму татку весці.” [2] “Што плакала сільненька. А брахнейка жоўценькі, а ён плакаў сільненька,” [9,с. 272]

“Я й тоненька прала і чысценька ткала, Я й бяліла, хораша пашыла,” [6,с. 303]

“Гарэла купала ясненька,на купале дзевачак паўненька,” [6, с. 93]

“ Што плакала сільненька. А брахнейка жоўценькі, а ён плакаў сільненька,” [6,с. 272];

і менш ужывальных -утк- (-ютк-), -усеньк- (-юсеньк-) якія існуюць для надання яркай эмацыйнасці, дадатковай гутарковай экспрэсіўнасці словам:

“Месяц яснюсенькі, узыдзі ранюсенька, асвяці ранюсенька.” [6, с. 79] ;

Суфіксы -ечк- (-ачк-), -усенечк- (-юсенечк), -енн- (-энн-), -эрн-, -эзн-(-эразн-), -ават-, і інш., якія выкарыстоўваюцца пераважна ў гутарковым маўленні (параўн.: блізютка, ціхусенька, недалёчка, страшэнна, даўжэзна і інш.).

1.4 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ СТАНОЎЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ Ў ВЫКЛІЧНІКАХ І ЗАЙМЕННІКАХ

У беларускіх народных песнях займеннікі з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі можна паказаць такія, якія дзякуючы суфіксам атрымліваюць экспрэсіўную афарбоўку: усялякі, нічагуткі. Усе яны зніжаны; прычым некаторыя выказваюць іронію, грэбаванне.

Многія выклічнікі і часціцы атрымліваюць яркую экспрэсію дзякуючы суфіксам суб'ектыўнай ацэнкі: баюшкі, агушкі, агунюшкі, люлі, люлечкі:

“ Баю-баю-баінькі, прыбяжалі заінькі. -ці спіць ваша дзевачка, дзевачка - прыпевачка? - Ухадзіце, заінькі, не мяшайце баінькі.” [7, с. 70]

“ А-а, а-а, люлі-люлечкі, каток без кашулечкі, а котачка ў лесе, кашульку прынесе…” [7, с.53]

Да гэтых эмацыйна афарбаваным словам прымыкаюць і ізаляваныя формы змяняных частак прамовы, трансфармаваныя ў выніку экспрэсіўнай суфіксацыі: спаць - спатанькі; пацягушкі, пацягушачкі. “ Пацягушкі, гушанькі, маленечкія ручанькі, дзіцятка пацягаецца - прасыпаецца…” [7, с.12] Гэтыя словы ўжываюцца толькі ў вуснай мовы з экспрэсіяй ласкальных, прычым звычайна пры звароце да дзяцей.

Такім чынам, у беларускіх народных песнях суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія нясуць станоўчую ацэначнасць, маюць функцыі:

1. выражэнне памяншальнасці, малых памераў;

“ А я табе заплачу : дам кусочак піражка і кушынчык малачка..” [7, с. 51]

“ А ў агародзе расцець канапелечка зялененька, а ў гародзе, у карагодзе гуляіць Паўлінка маладзенечка, у карагодзе.” [6, с.196]

2. перадача адценняў ласкі, кахання, пяшчоты;

“ Ой Гануська-дачушка, беленька лічанька, беленька лічанька, верненька слованька!” [6, с. 17]

3. ужыванне выражэння непажаданасці, незадавальнення, неўхвалення;

“ Дваранішча, ты, дурнішча, ты ж капаеш сам не знаеш” [6, с. 78] “ Як паншчына-дарэмшчына ад пана ўцякала…” [8, с. 424]

“ Ды я цебе с каранішчам вырву, ды цераз плот перакіну…” [8, с. 434]

4. прымяненне ў якасці зваротнай парабалы, літоты;

“ Ідзе котка дарогаю да й плача. Яго абулі ў лапці, шкаруплыя анучы…” [7, с. 53]

5. ужыванне суфіксу для надання значэння дадатковай экспрэсіўнасці нейтральным словам;

“ Толькі ўссесці а й паехаці а за гораньку па удованьку” [6, с.18]

“ Няпраўданька, красна дзеўка: я й сам там быў, каня паіў…” [6, с.171]

6. ужыванне суфіксу для надання яркай эмацыйнасці, дадатковай гутарковай экспрэсіўнасці словам;

“ На гары купала гарэла ды на ім хлапцоў згалела, ды гарэла купала яснюсенька, на купале дзяўчат паўнюсенька…” [6, с.20]

“Узыдзі ранюсенька, асвяці ранюсенька.” [6, с. 79]

7. наданне ўхвальнай афарбоўкі нейтральным або станоўчым па значэнні назоўнікам;

“ Да плаваў чаўночак па рэчачцы, да плакаў Данатка па дзевачцы, садраў лычачка з крапівачкі: хоць задавеце без дзевачкі…”[6, с.191]

8. ужыванне ва ўстойлівых выразах;

9. страта адцення экспрэсіўнасці і пераклад вытворных ў разрад нейтральных слоў, якія называюць прадмет (аб'ект) па яго адносінах да сукупнасці або множнасці аднародных прадметаў (аб'ектаў);

10. уплыў кантэксту, калі значэнне памяншальнага ўтварэння раскрываецца праз дэталі апавядання;

“ А ўжо тая крынічанька травою зарасла, а ўжо мая дзяўчыначка даўно замуж пайшла…” [13, с.439]

11. указанне на падабенства якасцяў суб'ектаў;

“ Мой мілочак стройненкі як дубочак…” [7, с. 23]

12. указанне на высокую ступень якасці;

“ Чырвона роза, чырвона, ой а прыгожанька яка…” [6, с.194]

13) перадача розных эмоцый: захаплення, павагі, неўхвалення, іроніі і г.д.;

“ - Свякроўка-матка, я не вутачка, ах, божа мой, я не вутачка - на моры бяліць” [6, с.25]

Такім чынам, суфіксы станоўчай ацэнкі ў беларускіх народных песнях падкрэсліваюць шчырую абаяльнасць пачуццяў, глыбіню аналізу душэўных хваляванняў нашага народа, дапамагаюць стварыць канкрэтныя ласкавыя вобразы.

2 СЛОВЫ З СУФІКСАМІ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ, ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ У БЕЛАРУСКІХ НАРОДНЫХ ПЕСНЯХ АДМОЎНУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ

Марфемы служаць не толькі для ўтварэння новых слоў, але і акумулююць у сабе актуальны і важны для мовы патэнцыял эмацыянальна - экспрэсіўных магчымасцяў. У асобную групу вылучаюцца суфіксы тыя, з дапамогай якіх мы выказваем сваё стаўленне да прадмета, якасці, прыкмеце. [1]

Словы з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі, якія перадаюць розныя адценні пачуццяў: сыночак, дачушка, бабуля, сонейка, блізенька - станоўчыя эмоцыі; барадзішча, дзяцюк, дурнішча - адмоўныя. Іх ацэначныя значэнні абумоўлены не назыўнымі ўласцівасцямі, а словаўтварэнне, так як эмацыйную афарбаванасць такім формам надаюць афіксы.

Ад назоўнікаў, нейтральных ў эмацыйна-экспрэсіўна стаўленні, шляхам афіксацыя можна ўтварыць такія, якія маюць яркае ацэначнае значэнне: дом - хатка, хацінка; брат - братка, браток, дзядок. таксама-адмоўную: вяртлявы, высачэзны, завалялся, холоднючы.

У складзе суфіксаў вылучаюцца і павелічальныя: хата - даміна, домішча; дзяцюк, нажышча. Яны, як правіла, уключаюць і адценне негатыўнай ацэнкі.

Суфіксы суб'ектыўнай адмоўнай ацэнкі, што суправаджаюць паведамленне асаблівымі адценнямі іранічнасці, пагарды, прыніжэньні, грубасці (работнік - работнічак; дзіцё - дзетачка, дзяцюк, )

Важна падкрэсліць, што памяншальнае і павелічальныя суфіксы ў кантэксце могуць выказваць розныя ацэначныя значэнні. Так, памяншальнае формы ад нейтральных слоў перадаюць і незадавальненне, захапленне. Павелічальныя - і значэнне вялікага памеру,станоўчую і адмоўную ацэнку.

2.1 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ АДМОЎНУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ Ў НАЗОЎНІКАХ

У беларускіх народных песнях сустракаюцца суфіксы суб'ектыўнай адмоўнай ацэнкі у назоўніках:

1) -ішч-, -ашч- (галасішча, барадзішча, казлішча) ўказвае на памер, перадача неўхвалення, іроніі.

“ Дваранішча, ты, дурнішча, ты ж капаеш сам не знаеш” [6, с. 78]

Суфіксы -ішч-, -ашч- надаюць словам павелічэнне ці адмоўную ацэначнасць.

“ Каліна, стопчуць ружу лапішчамі, каліна. Каліна, лапцішчамі лазовымі, каліна….” [6, с. 162]

“ Ды я цебе с каранішчам вырву, ды цераз плот перакіну…” [8, с.434]

Суфікс -ішч- так сама выражае адценне павелічэння:

“ - А Ян-Янішча, пойдзем на ігрышча, - Чаго на ігрышча? - Пойдзем май паліць,” [6, с. 99]

2) -ачк-,- ячк-,-ечк- (ночачка, волячка,) перадае горкія перажыванні, сум:

“ Пахаваю пад елачкай, сама буду паненачкай” [13, с. 58]

“Ой, ты - селезень, а я - вутачка, ой, ты паляціш, а я - тутачка” [14, с. 12]

“Каб туды змяя не залятала, у жыцечку спору не выбірала” [6, с. 12]

3) -іц- ,-ыц- ( сястрыца, маладзіца); нясуць адценне незадавальнення

“ Аддае мяне мамачка за чужын-чужаніцу” [15, с. 10]

“ Палошніцы ў гародзе - усе людзі на рабоце…” [6, с. 13]

Так сама суфіксы -іц- ( -ыц-) надаюць лёгкі смутак, ці незадаволенасць:

“ Пойдзем, сястрыца, з гары на даліну, цёмная ночка Іванова…” [6, с. 15]

“ А залвіцы не сястрыцы, да дзіцяці, як звярыцы…” [7, с.441]

4) Суфікс - оўк- перадае адценні іроніі або насмешкі, калі за формамі ветлівасці хаваюцца адценні неўхвалення або незадаволенасці;

“-Бог нам даў, двум ятроўкам,- Розна раслі, як сіроткі,” [6, с. 102]

“Свякроўка на вулку не пускала, у цемную каморачку замыкала,” [6, с. 349]

“ Ой у садзе грушкі-дзічкі, а мой жаніх невялічкі. Буду грушкі абіраць, кавалера гадаваць…” [7, с.474]

5) -ічк- можа надаваць словам адценне іроніі:

“Наша ж братавая да не работнічка, нашаму ж дому ні кукуўначка,” [6, с. 330]

6) -ух- які нясе адценне адмоўнасці, незадаволенасці, іроніі, насмешкі:

“Дзевер кажыць: “ Шчыкатуха” Залоўкі кажуць: “ Зелянуха”,” [6, с. 86]

7) -ечк- можу ужывацца для выражэння іранічнага адцення:

“Хазяечка, не ляжы, на вуліцу выхадзі.” [6, с. 89]

8) -очк-, -к- напаўняюць сумам, тугой, роспаччу:

“ Наша вуліца шырока, уся пасыпана пясочкам. Здалі мілага ў салдаты, галасіла галасочкам…” [7, с.472]

2.2 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ АДМОЎНУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ Ў ПРЫМЕТНІКАХ

Значнае месца у сучаснай беларускай мове займаюць прыметнікі з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі.

Суфіксы -ават-,-еват-: грубаваты, рудаваты; словы з гэтымі суфіксамі выказваюць няпоўнасць якасці і інш.

Гэтыя суфіксы могуць выражаць:

а) знешнія фізічныя асаблівасці, прыметы чалавека і жывых істот: тоўсты - таўставаты `крыху тоўсты', лысы - лысаваты `з невялікай, нязначнай лысінай', сляпы - сляваты `са слабым зрокам';

“ Гэты дзед падсляпаваты, не ўбачыў ружу, ружу…” [8, с. 123]

б) унутраныя асаблівасці людзей, рысы іх характару: скупы - скупаваты `трохі скупы', нудны -- нуднаваты `трохі нудны', сумны - сумнаваты -`крыху сумны';

“ А той пан скупаваты, ой скупы, ох скупы…” [7, с. 343]

Першую групу складаюць адсубстантыўныя прыметнікі, у складзе якіх суфікс -ават/яват выражае адносіны не да прадметаў, асоб, а да іх якасці, якая прадстаўлена ў лексічнай структуры ўтваральны слоў адным або некалькімі кампанентамі і з якой суадносіцца значэнне суфікса -ават/яват:

гультай `лянівы чалавек'- гультаяваты `трохі лянівы', жулік ( разм.) `махляр, ашуканец'--жулікаваты `схільны да жульніцтва, ашуканства, махлярскіх учынкаў; хітры', мужык (уст., лаянк.) `грубы, нявыхаваны чалавек'- мужыкаваты `крыху грубы, нявыхаваны', мяла ( перан., разм.) ` непаваротлівы, няспрытны чалавек'- мялаваты `злёгку непаваротлівы, няспрытны' і інш. У такога тыпу прыметнікаў суфікс -ават/яват- выражае значэнне непаўнаты праяўлення якасці і спалучаецца з назоўнікамі, якія абазначаюць назвы людзей з негатыўнымі якасцямі, а таксама пры ўмове метафарычнага выкарыстання - назвамі жывёл. У такіх выпадках значэнне суфікса ўскладняецца семантычным адценнем падабенства: звер - звераваты `падобны па свайму выгляду на звера; страшны, злосны', воўк - ваўкаваты (разм.) `падобны па свайму выгляду на воўка', мядзведзь - медзведзяваты `падобны чым-небудзь на мядзведзя; непаваротлівы' і інш.

2.3 СУФІКСЫ СУБ'ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ, ЯКІЯ ВЫРАЖАЮЦЬ АДМОЎНУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ, Ў ПРЫСЛОЎЯХ І ЗАЙМЕННІКАХ

Суфіксы -енн- (-энн-), -эрн-, -эзн-(-эразн-), -ават-, і інш., якія выкарыстоўваюцца пераважна ў гутарковым маўленні (страшэнна, даўжэзна і інш.).

“ Мая свякроўка страшэнна лаялася….” [6, с. 237]

У беларускіх народных песнях займеннікі з суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі можна паказаць такія, якія дзякуючы суфіксам атрымліваюць экспрэсіўную афарбоўку: усялякі, нічагуткі. Усе яны зніжаны, прычым некаторыя выказваюць іронію, грэбаванне.

Суфіксы адмоўнай ацэнкі могуць выражаць іранічнасць, пагарду, прыніжэнне, грубасць, сум, незадаволенасць, неўхваленне. Яны ярка паказваюць на адносіны чалавека.

Такім чынам, суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі, якія выражаюць адмоўную ацэначнасць, нясуць наступныя функцыі :

1) выраз паддобрывання, перабольшанай ветлівасці; “- А Ян-Янішча, пойдзем на ігрышча, - Чаго на ігрышча? - Пойдзем май паліць,” [6, с. 99]

2) перадача адценняў іроніі або насмешкі, калі за формамі ветлівасці хаваюцца адценні неўхвалення або незадаволенасці;

“ Дваранішча, ты, дурнішча, тыж капаеш сам не знаеш..” [6, с. 78]

3) ужыванне для выражэння іранічнага адцення; “ Хазяечка не ляжы, на вуліцу выхадзі…” [6, с. 89]

“Вярнісь, вярнісь паншчынэнька хоць да пана ў госці..”[8, с.425]

4) указанне на памер, велічыню, вялікая колькасць у спалучэнні з пэўнай экспрэсіяй; “ Каліна, стопчуць ружу лапішчамі, каліна. Каліна, лапцішчамі лазовымі, каліна….” [6, с. 162]

5) перадача горкіх перажыванняў, суму; “ Ой на рэчцы, на быстранькай, ой на кладачцы, на гібенькай..” [16, с.21] “ Не рабінку сяцэш - жану сваю, не трэсачкі ляцяць - твае дзетачкі…” [11, с.427] “ Устань, татка наш родненькі, зрабі хатку, хоць маленьку…” [13, с.445]

Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі якія выражаюць адмоўную ацэначнасць сустракаюцца радзей чым суфіксы якія нясуць станоўчцю ацэначнасць. Беларускія народныя песні шмат насычаныя суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі. Гэтыя суфіксы надаюць мове народных песен мілагучнасць і беларускі каларыт. У такіх песнях паэтызацыя дасягаецца выяўленча-выразнымі сродкамі і ,так сама, суфіксамі. Гэта патрэбна для перадачы душеўных перажыванняў дзяўчын і хлопцаў.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Вусна-паэтычная творчасць - гэта перш за ўсё сапраўднае высокае мастацтва і як сапраўднае мастацтва мае не толькі эстэтычную каштоўнасць, але вялікае пазнавальнае і выхаваўчае значэнне.

Фальклор кожнага народа пры ўсім падабенстве і агульнасці мае адметныя асаблівасці.

Глубокім эмацыянальным зместам напоўнены беларускія народныя песні. Песні адлюстроўваюці каханне і гора, жыццё і смерць, сум і радасць, пяшчоту і неухваленне і г.д. Праз песні выражаюцца ўсе чалавечыя пачуцці. Дзяўчыны паюць пра каханне да мілага, пра горкую і ліхую долю, якая спадарожнічае жанчыне праз усё жыццё, хлопцы паюць аб сваіх каханых і г.д.

Беларускія народныя песні шмат насычаныя суфіксамі суб'ектыўнай ацэнкі. Гэтыя суфіксы надаюць мове народных песен мілагучнасць і беларускі каларыт. У такіх песнях паэтызацыя дасягаецца выяўленча-выразнымі сродкамі і ,так сама, суфіксамі. Гэта патрэбна для перадачы душеўных перажыванняў дзяўчын і хлопцаў.

Эмацыянальнасць мовы нярэдка перадаецца асабліва выразнай экспрэсіўнай лексікі. Экспрэсіўнасць (экспрэсія) (па-лацінску: expressio) - значыць выразнасць, сіла праявы пачуццяў і перажыванняў.

У беларускіх народных песнях пераважна ужываюцца суфіксы суб'етыўнай ацэнкі -аньк-, -еньк-, інк-, -ачк-, якія надаюць станоўчае адценне (павагі, ласкальнасці , пяшчоты, памяншальнасці і г.д.)

Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі надаюць асаблівую выразнасць, напеўны, непаўторны беларускі каларыт, паказваюць далікатнае, любоўнае стаўленне да прадмета мовы. Такія суфіксы пашыраюць магчымасці твораў у выяўленні розных адценняў чалавечых паступкаў, надаюць асобным радкам лёгкасць, а так сама спрыяюць набліженню твораў да гутаковай мовы, што робіць песні даходлівымі і зразумелымі.

Суфіксы суб'ектыўнай ацэнкі ў беларускіх народных песнях :

Выражаюць пявучасць; перадаюць адчувальнасць герояў; раскрываюць перажыванні герояў; прыўносяць іранічны адценне; выконваюць сатырычную функцыю; затуляюць сапраўдныя намеры гаворачага;прайграваюць горкія перажыванні; перадаюць гаворку простых людзей, надаюць ёй нацыянальны каларыт; служаць сродкам характарыстыкі героя.

Беларуская народная песня жывіла і жывіць прафесійную нацыянальную музыку, ёю захапляліся і звярталіся да яе ў сваёй творчасці многія кампазітары. Народная песня магутна ўплывае на прафесійную паэзію і на культуру ў цэлым.

Эмацыянальна - экспрэсіўныя суфіксы, без сумневу, узмацняюць сэнсавую глыбіню аповяду, яго дзіўную дабрыню і шчырасць.

ЛІТАРАТУРА

1. « Вариативность употребления суффиксов оценки» // http://www.nauka-shop.com/mod/shop/productID/44084/ 18.04.11

2.«Белорусские народные» в караоке // http://www.karaoke.ru/catalog/songs_by_genre/6691 19.04.11

3. Белорусские кустовые песни. Ковалёва Р.М. Автореф. дис. ...канд. филол, наук. Минск, 1976. - 153 с.

4. Купальскія і пятроўскія песні. В.К Бандарчык, К.П. Кабашнікаў, А.С. Фядосік, Г.І. Цітовіч.- Мінск.: Навука і Тэхніка, 1985 - 629 с.

5. Паэтыка беларускай народнай лірыкі. Гілевіч Н.С. Мінск, 1975.

6. Купальскія і пятроўскія песні. В.К Бандарчык, К.П. Кабашнікаў, А.С. Фядосік, Г.І. Цітовіч.- Мінск.: Навука і Тэхніка, 1985 - 629 с.

7. . Вершаваныя жанры беларускага дзіцячага фальклору. Г. А. Барташэвіч. // Пад рэдакцыяй Кабашнікава К.П. - Мінск, Навука и тэхніка. 1976 - 168 с.

8. Беларуская вусна-паэтычная творчасць: Падруч. Для студэнтаў Б43 філал. Спец. ВНУ / Кабашнікаў К.П., Ліс А.С., Фядосік А.С., - Мінск. Лексіс. 2000 - 512 с.

9. Песні народных свят і абрадаў. Мінск, 1974

10. Беларускі фалклор. Кніга 3-я. Турскі А.І.- Мінск, 2002 - 324 с.

11. Зборнік навуковых артыкулаў. Вып.2 Станкевіч А.А. - Гомель с.51-61

12. Беларускія народныя песні. Шэйн П.В.- Мінск,1962. - 650 с.

13. Ранние формы искусства. Мелетинский Е.М. Москва, 1972. - 480 с.

14.Сучасная беларуская мова. Бароўская І.А. Гомель, 2008, с.73-82

15. Беларускія народныя песні/ Пад рэд. Шырмы Р. У. 2-х Т. Т.П.- Мінск: Беларусь, 1973. - 456 с.

16. Паэзія беларускага земляробчага календара //Пад рэдакцыяй Бандарчыка В.К., Кабашнікава К.П. - Мінск: Навука и тэхніка, 1982. -750 с.

Размещено на Allbest.ru