- нульсуфіксальны - утварэнне новых слоў шляхам адсячэння суфікса (абмераць - абмер; абмалаціць - абмалот, надрэзаць - надрэз);

4) аснова- і словаскладанне: землекарыстанне, тавараабарот, Інтэрнэт;

5) складанасуфіксальны - асноваскладанне з адначасовым далучэннем суфікса: ільнаводства, таваразнаўства, выдаткаёміс-тасць, траварэзка;

6) абрэвіяцыя - утварэнне складанаскарочаных слоў: перфакарта, ДАСТ (дзяржаўны агульны стандарт), УВП (унутраны валавы прадукт).

У склад лексічных сродкаў навуковага стылю ўваходзяць таксама прафесіяналізмы - гэта словы і выразы, уласцівыя мове прадстаўнікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнасці (дворнікі - у аўтамабілі; цэйтнот - недахоп часу на абдумванне чарговага ходу ў шахматах, шашках; збытавікі - гандлёвы персанал і інш.). Дзякуючы сваёй эмацыянальнай выразнасці прафесіяналізмы праз гутарковую мову пранікаюць у літаратурны ўжытак. У слоўніках прафесіяналізмы маюць памету спец. (спецыяльнае).

Лексічная група, на якой таксама трэба засяродзць пльную вагу, - гэта словы-арганзатары, або сувязуючыя сродк. Фармальна яны прадсталены злучнкам злучальнымі словам, прыслоям, пабоч-ным словам словазлучэнням, няпэна-асабовым безасабовым сказам. У адпаведнасц з х функцыям яны падзяляюцца на дзве катэгоры.:

1) словы, якя водзяць у лагчны кантэкст;

2) словы, якя характарызуюць ступень аб'ектынасц нфармацы.

Першая катэгорыя ажыццяляе наступныя лагчныя аперацы: сцвярджае прыведзеныя вышэй думк (таму, гэта значыць, такм чынам, тым самым, у вынку гэтага, выходзць, значыць нш.); адмаляе (аднак, але, тым не менш, з аднаго боку, у процлегласць гэтаму нш); пашырае водзць новую нфармацыю (акрамя таго, у сваю чаргу, побач з гэтым, поруч, разам з тым, дарэчы, у гэтым выпадку); паказвае паслядонасць аргументацы (па-першае, па-другое, вышэй, нжэй, перш за сё, затым, далей, пасля таго, нарэшце, у рэшце рэшт).

Другая катэгорыя сло канстатуе ступень абектынасц нфарма-цы. Напрыклад, нельга аб'ектына перадаць нфармацыю навуковага артыкула, ужываючы тольк дзеясло “гаварыць” (у гэтым артыкуле атар гаворыць пра...), бо гэты дзеясло называе адзн з вда чалавечай дзейнасц. А каб дакладна абектына перадаць нфарма-цыю, трэба вызначыць усе адценн дзеяслова “гаварыць” (думаць, лічыць, сцвярджаць, абвяргаць, меркаваць, аналізаваць, вызначаць характарызаваць і г.д.).

У гэтую катэгорыю ключаны пабочныя словы, якя паказваюць:

1) ступень верагоднасц той ц ншай зявы, факта, падзе (напэна, магчыма, верагодна, хутчэй за сё);

2) субектынасць выкладзенай нфармацы (на думку, на мой погляд, з майго пункту гледжання, мы лчым г.д.);

3) спасылку на крынцу нфармацы (паводле сло каго, паводле каго, услед за км, згодна з км (чым) г.д.).

Функцыянальная роля сло-арганзатара надзвычайна важная, бо адсутнасць х у маленн ператварае адноснае выказванне абсалютнае, што прыводзць да непаразумення скажэння нфармацы, пазбалення права ншых апанента або слухачо мець свой пункт гледжання. Напрыклад, чалавек, як пры выказванн (вусным ц псьмовым) не спасылаецца на крынцу нфармацы, а чужыя думк ц дэ выдае за свае, можа быць абвнавачаны плагяцтве - прысваенн чужой працы. Чым больш спасылак на вядомыя атарытэты крынцы (часопсы, газеты, статыстычныя даныя нш.) у навуковай працы, тым большая яе каштонасць атарытэтнасць.

У гэтую ж катэгорыю ваходзяць так званыя словы-дамнанты - словы ц словазлучэнн, якя нясуць найбольшую сэнсавую нагрузку. Такая семантычная значнасць гэтых слоў (словазлучэння) робць х адначасова словам-арганзатарам, бо семантычна яны служаць сродкам лагчнай сувяз памж часткам выказвання, абзацам тэкстам. (У Рэспублцы Беларусь заканадача зацверджаны формы ласнасц на зямлю. Дамнанта - “форма ласнасц”).

Спецыфічнай уласцівасцю мовы навукі з'яўляецца наяўнасць штучных (дапаможных) моў: графікаў, малюнкаў, матэматычных, фізічных сімвалаў, назваў хімічных элементаў, матэматычных знакаў. Мова сімвалаў - адна з найбольш інфарматыўных моў навукі. Тэкст з аднаго боку, формулы, сімвалы, графічныя ілюстрацыі, фотаздымкі - з другога боку знаходзяцца ў пэўных узаемаадносінах і робяць тэкст больш інфарматыўным і дакладным.

4. Марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці навуковых тэкстаў

Уважлівы разгляд навуковых тэкстаў дазваляе канстатаваць факты спецыфікі ўжывання марфалагічных і сінтаксічных сродкаў у навуковым стылі. Гэта спецыфіка дасягаецца частотнасцю ўжывання тых ці іншых граматычных формаў, перавагай выкарыстання пэўных тыпаў сказаў і інш. Разгледзім найбольш істотныя з іх.

Звернем увагу на марфалагічныя асаблвасц.

1. Перш за сё трэба адзначыць, што функцы назонка ў навуковым стылі найбольш пашыраныя.

Ужываецца вялкая колькасць аддзеяслоных, так званых працэсуальных назонка на -нне (вывучэнне, адналенне), на -ццё (развццё, адкрыццё), якасных назонка на -асць (цвёрдасць, гнуткасць г.д.). Пры гэтым пераважаюць назоўнікі ніякага роду, паколькі яны найбольш адцягнена-абагульнены па сваім граматычным значэнні.

Усе названыя назонк патрабуюць пасля сябе роднага склону, таму значна пашыраецца тэндэнцыя жывання роднага склону (ад 30% да 45% супраць 10 - 12% у гутаркова-побытавым стыл). Напрыклад: “У апошня гады знкла неабходнасць вывучэння заканамернасця фармравання структуры сельскагаспадарчай вытворчасц”. Часта сустракаюцца і тэрміналагічныя словазлучэнні, у склад якіх уваходзіць назоўнік у родным склоне - солі калію, хваробы сэрца, галоўныя члены сказа і г.д.

2. Спецыфічна ўжываецца ў навуковым стылі дзеяслоў. Дзеясловы ў форме прошлага часу незакончанага трывання выкарыстоўваюцца для выражэння змены паслядоўнасці дзеянняў, часавай паслядоўнасці. Часцей ужываюцца зваротныя формы дзеяслова - даследуецца, аналізуецца, вывучаецца. Вучоныя адзначаюць і такую з'яву, як дэсе-мантызацыя дзеясловаў, калі дзеясловы маюць пераважна граматычнае значэнне ў сказе і выступаюць у ролі сувязуючых кампанентаў (з'яўляцца, лічыцца, складаць, валодаць, вызначацца і інш.)

3. Неасабовасць у навуковым стыл выражаецца безасабова-прэдыкатыным словам - можна, магчыма, немагчыма, належыць нфнты (напрыклад: належыць адзначыць, можна зрабць высновы).

4. У навуковым стыл значна пашырана жыванне неасабовых формаў дзеясловаў - дзеепрыметнка дзеепрыслоя. Для навуковай мовы больш характэрна выкарыстанне няпоўных формаў дзеепрыметнікаў - доказы прыведзены, абставіны высветлены, факты даследаваны. Навуковыя тэксты характарызуюцца, хоць і рэдка, ужываннем дзеепрыметнікаў на -ем-, -ім-: плануемы паказчык, канверсуемая валюта, рэгулюемыя рынкі. Адзначаюцца ўтвораныя ад дзеепрыметнікаў на -уч-, -юч- марфолага-сінтаксічным спосабам прыметнікі ў тэрмінах тыпу бягучы рахунак, бягучы кошт.

5. Шырока ўжываюцца прыметнікі, якія ўваходзяць у склад устойлівых тэрміналагічных спалучэнняў: авансавая справаздача, бюджэтнае фінансаванне, прыватная ўласнасць, мятліца альпійская.

6. Пры дзеясловах-выказніках ужываюцца займеннікі з адцягнена-абагульненым значэннем - ён, яна, яно, яны. У навуковым маўленні не прынята выкарыстоўваць займеннік я, ён апускаецца або замяняецца займеннікам мы (так званае “аўтарскае мы” або “мы-сціпласці”), што падкрэслівае калектыўны (фармальна-лагічны) спосаб выкладання інфармацыі: мы лічым, намі праведзены доследы, адзначым і г.д.

7. Прыназонк злучнк навуковым маленн псьме набыва-юць значную ролю. Асаблва жывальныя складаныя (у вынку, у адпа-веднасц, пры адрозненн, у сувяз з, мж ншым, нягледзячы на ... г.д.).

Спецыфіка навуковых тэкстаў выяўляецца і праз ужыванне розных сінтаксічных сродкаў.

1. Сказы ў навуковых тэкстах, як правіла, двухсастаўныя, развітыя. З розных тыпаў сказаў паводле мэты выказвання менавіта апавядальныя сказы характарызуюць навуковыя тэксты. Іх асноўная задача - паведамленне, якое выражаецца ў сцвярджальнай або адмоўнай форме. Пытальныя сказы выконваюць у навуковай мове спецыфічныя функцыі, звязаныя з імкненнем аўтара прыцягнуць увагу да тэмы (праблемы), якая выкладаецца ў тэксце.

2. Імкненне да аб'ектыўнасці вядзе да шырокага распаўсюджвання ў навуковых тэкстах пасіўных канструкцый, у выніку чаго на першы план вылучаецца само дзеянне, а не асоба, якая яго выконвае. Напрыклад: У гэты перыяд рэгіструецца павышэнне вірусных захворванняў. Праект зацверджаны адзінагалосна.

3. Характэрнымі для навуковага стылю з'яўляюцца няпэўна-асабовыя і безасабовыя сказы. З абагульнена-асабовых сказаў ужываюцца сказы з дзеясловамі ў форме 1 асобы множнага ліку (мы) - Разгледзім вынікі эксперыменту. Сярод безасабовых сказаў адзначым наступныя: а) з канструкцыяй мадальныя словы (можна, трэба, неабходна, нельга) + інфінітыў; б) з прэдыкатыўнымі прыслоўямі; в) з безасабовымі дзеясловамі (трэба адзначыць, зразумела, здаецца...).

4. Імкненнем да дакладнасці і лагічнасці тлумачыцца шырокае распаўсюджванне ў навуковых тэкстах канструкцый з аднароднымі членамі і пабочнымі словамі. Сказы з аднароднымі членамі часта ўжываюцца для класіфікацыі або сістэматызацыі з'яў, прадметаў, прыкмет і інш. Напрыклад: На Беларусі пралеска высакародная ў дзікім выглядзе расце на ўсёй тэрыторыі - у лясах, на палях, каля рэк, на ўзлессі. Сярод пабочных слоў асабліва ўжывальныя тыя, што называюць парадак, паслядоўнасць думак, упэўненасць ці няпэўнасць, крыніцу інфармацыі і г.д. Навуковым тэкстам неўласцівыя сказы з пабочнымі словамі, якія выражаюць эмацыянальную ацэнку выказвання.

5. Для навуковых тэкстаў характэрным з'яўляецца высвятленне прычынна-выніковых адносін паміж дзеяннямі і з'явамі, таму ў іх назіраецца вялікая колькасць складаназалежных сказаў з рознымі тыпамі даданых частак (азначальных, дапаўняльных, акалічнасных са значэннем прычыны, умовы, мэты, параўнання і г.д.). Падпарадкавальная сувязь, злучнікі ці злучальныя словы дазваляюць больш дакладна выражаць адносіны паміж часткамі складанага сказа, выявіць і ўдакладніць гэтыя адносіны.

6. У тэкстах навуковага стылю выкарыстоўваюцца і спецыфічныя сродкі міжфразавай сувязі тыпу злучнікаў і злучальных слоў: у сувязі з тым што, па меры таго як, у той час калі, разам з тым, між тым, нягледзячы на тое што і інш.

7. Звернем увагу на парадак сло у сказах навуковага стылю. Тут мы назраем прынцып лнейнай падачы нфармацы, гэта значыць, што пераважна спачатку водзцца сказ дапаможная нфармацыя (ДІ), а затым асноная нфармацыя (А), пры гэтым асноная нфармацыя дзе пасля выказнка знаходзцца канцы сказа, а дапаможная знаходзцца пачатку сказа, перад выказнкам. Гэта асаблва адносіцца да лчбавай нфармацы. (Для правядзення доследа маладым вучоным было адведзена доследнае поле плошчай 2,5 га (А). Асаблвую цкавасць для вучоных у апошня гады ўяляе такая малараспасюджаная нас культура, як амарант (А).

5. Жанры навуковага стылю. Кампазіцыйна-структурная арганізацыя навуковага тэксту

Жанры навуковага стылю - канкрэтныя разнавіднасці навуковых тэкстаў, якія адрозніваюцца па функцыях і структуры, напрыклад, навуковы артыкул, рэцэнзія, рэферат і інш. Гэтыя жанры навуковых тэкстаў аб'яднаны агульнымі ўласцівасцямі, яны з'яўляюцца другаснымі жанрамі (складаюцца на аснове арыгінальных, першасных тэкстаў).

Звычайна пад тэкстам маюць на ўвазе менавіта пісьмовы прадукт маўленча-мысліцельнай дзейнасці чалавека, ён істотна адрозніваецца ад вуснага маўлення. Пісьмовы тэкст максімальна стандартызаваны і ўнармаваны. Кампазіцыйна навуковы тэкст утрымлівае тры часткі: уступную (аглядную), асноўную і заключную (выніковую). Выбар кампазіцыі навуковага тэксту залежыць ад розных фактараў: пастаўленай навуковай задачы, метаду даследавання, навукі, жанру, традыцый, індывідуальнага стылю аўтара.

У жанравых адносінах навуковы стыль з'яўляецца адным з самых разнастайных. Асноўнымі жанрамі навукова-вучэбнага падстылю з'яўляюцца анатацыя, рэферат, канспект, тэзісы.

Рэферат (ад лац. reffere - `дакладваць, паведамляць') - сціслае, кампазіцыйна арганізаванае, адэкватнае паводле сэнсу выкладанне зместу крыніцы інфармацыі (кнігі, артыкула, даследавання). Мэта рэферата - перадаць асноўную, галоўную інфармацыю, якая ўтрымліваецца ў першасным тэксце, новыя і істотныя звесткі. Рэферат павінен быць інфарматыўным, вызначацца паўнатой выкладання, аб'ектыўна перадаваць змест тэксту (кнігі). Рэферат можа быць рэпрадуктыўным, які ўзнаўляе змест першаснага тэксту, і прадуктыўным, які ўтрымлівае крытычны, творчы аналіз і асэнсаванне тэксту крыніцы.

Сярод рэпрадуктыўных рэфератаў вылучаюць рэферат-канспект і рэферат-рэзюмэ. Прадуктыўныя рэфераты прадстаўлены рэфератам-аглядам (некалькіх тэкстаў або розных пунктаў гледжання) і рэфератам-дакладам, які мае разгорнуты характар і побач з аналізам інфармацыі дае аб'ектыўную ацэнку стану праблемы.

У структуры рэферата кожнага тыпу можна выдзеліць тры асноўныя кампаненты:

- бібліяграфічнае апісанне;

- рэфератыўны тэкст;

- даведачны апарат.

Як і кожны навуковы тэкст, рэферат мае пэўную кампазіцыю:

- уступ (уводзіны), дзе прыводзяцца выходныя звесткі пра тэкст, інфармацыя пра аўтара, тэма і праблема даследавання;

- пералік асноўных пытанняў і праблем, пра якія гаворыцца ў першакрыніцы, вызначэнне кампазіцыі тэксту;

- аналіз самых важных, на думку аўтара, пытанняў, наяўнасць ілюстрацыйнага матэрыялу;

- агульныя высновы, вынікі па разгледжаных праблемах тексту.

Трэба адзначыць, што мова рэферата ўтрымлівае характэрныя для дадзенага жанру навуковага стылю клішэ, якія выкарыстоўваюцца ў пэўных частках тэксту рэферата (аўтар аналізуе праблему...; далей разглядаецца...; такім чынам, аўтар прыходзіць да высновы, што...).

Анатацыя (ад лац. “аnnotatio” - заўвага) - сціслая характарыстыка тэксту з пункту гледжання зместу, формы і іншых асаблівасцей.

Сутнасць і прызначэнне анатацыі заключаецца ў тым, што яна дае кароткую (сціслую) характарыстыку інфармацыі і адказвае на пытанне, пра што гаворыцца ў тэксце. Анатацыя дае агульнае ўяўленне пра змест твора, можа даваць папярэднюю інфармацыю пра незнаёмы тэкст і тым самым дапамагае ў пошуку і адборы неабходнай інфармацыі.

Вызначаюць наступныя віды анатацый: даведачныя, рэкамен-давальныя, агульныя, спецыялізаваныя, групавыя і інш. Аднак у навуковай дзейнасці найбольшае распаўсюджанне атрымалі даведачныя анатацыі.

Кожная анатацыя мае дзве абавязковыя часткі:

1) ббляграфчнае апсанне - перад тэкстам анатацы даюцца выходныя даныя (атар, назва, месца час выдання) у намнатынай форме. Гэтыя даныя магчыма ключаць першую частку анатацы;

2) тэкст анатацы. Звычайна анатацыя складаецца з дзвюх частак. У першай частцы фармулюецца асноная тэма тэксту, артыкула; у другой частцы пералчваюцца (называюцца) асноныя палажэнн, задачы, робяцца высновы.

Субект дзеяння ў анатацы звычайна не называецца, таму што ён зразумелы, вядомы з кантэксту; актына ўжываюцца пасныя канструкцы. У анатацыі вызначаецца, што новага змяшчае дадзены твор у параўнанні з іншымі. Галоўная памылка пры складанні анатацыі - празмернасць інфармацыі з тэксту, паўторы, неабавязковыя фразы, наяўнасць уласных ацэнак. Анатацыя мае строга лагічную кампазіцыю, кожная частка яе павінна пачынацца з чырвонага радка.

Тэзісы - коратка сфармуляванае асноўнае палажэнне даклада, навуковага артыкула. У тэзісах лагічна і сцісла выкладаецца асноўная думка. Кожны тэзіс, які складае звычайна асобны абзац, асвятляе нейкую мікратэму. Тэзісы з'яўляюцца адным з найбольш устойлівых з пункту гледжання нарматыўнасці жанраў навуковага стылю. Да тэзісаў прад'яўляюцца патрабаванні стылістычнай чысціні і аднароднасці мовы, у іх недапушчальныя эмацыянальна-экспрэсіўныя сродкі, змешванне форм розных жанраў (анатацыі, рэзюмэ, плана і г.д.).

Такім чынам, сферы прымянення навуковага стылю вельмі шырокія і разнастайныя. Апошнім часам з улікам навукова-тэхнічнай рэвалюцыі ў грамадстве гэты стыль аказвае дастаткова моцны ўплыў на літаратурную мову. Таму кожны спецыяліст павінен добра ведаць навуковую тэрміналогію сваёй спецыяльнасці, умела карыстацца рознымі жанрамі навуковага стылю ў залежнасці ад сітуацый у сваёй прафесійнай дзейнасці.

Лтаратура

1. Булахов, М.Г. Основные вопросы сопоставительной стилистики русского и белорусского языков / М.Г. Булахов. - Минск, 1979.

2. Винокур, Т.Т. Закономерности стилистического использования языковых единиц / Т.Т. Винокур. - М., 1980.

3. Губкіна, А.В., Зразікава, В.А. Беларуская мова. Эканамічная лексіка. - Мінск, 2009. - 200 с.

3. Карус, А.А. Стылстыка беларускай мовы / А.А. Карус. - Мінск, 1960.

4. Карус, А.А. Культура слова / А.А. Карус. - Мінск, 1983.

5. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрмналагчная лекска / В.А. Ляшчынская. - Мінск, 2001.

6. Пытанн блнгвзму заемадзеяння. - Мінск, 1976.

7. Пумпянский, А.Л. Информационная роль порядка слов в научной и технической литературе / А.Л. Пумпянский. - М.: Наука, 1974. - С. 56 - 65.

8. Розенталь, Д.Э. Практическая стилистика русского языка / Д.Э. Розенталь - М., 1965. - С. 68 - 69.

9. Справочник-практикум. Культура устной и письменной речи делового человека. Для самообразования. - Минск: Флинта, Наука, 1997.

10. Сямешка, Л.І. Курс беларускай мовы / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. - Мінск, 1996.

11. Цікоцк, М.Я. Стылстыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцк. - Мінск, 1976.

12. Юрэвч, А.К. Стылстыка беларускай мовы / А.К. Юрэвч. - Мінск, 1983.

VIІ. АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫ СТЫЛЬ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

1. Агульная характарыстыка афіцыйна-справавога стылю

Афіцыйна-справавы стыль абслугоўвае афіцыйна-справавую, канцылярскую, юрыдычную, дыпламатычную сферы грамадскай дзейнасці чалавека. Рэалізуецца ён у дзяржаўных дакументах, указах, дагаворах, законах і кодэксах, актах, даверанасцях, пратаколах, аб'явах, заявах, справаздачах, канвенцыях, дэкларацыях, камюніке і інш. Вылучаюць наступныя падстылі: заканадаўчы, адміні-страцыйна-канцылярскі, дыпламатычны.

Разгледзім асаблівасці афіцыйна-справавога стылю:

1. Паўната і своечасовасць інфармацыі, дакладнасць і лаканізм фармулёвак (гранічна дакладна адлюстраваць звесткі, якія маюць прававую сілу) - інфармацыйнасць.

2. Нейтральны тон выкладання (асобасны, суб'ектыўны момант адсутнічае). Не выкарыстоўваецца эмацыянальна-экспрэсіўная лексіка, размоўная, жаргонная. Выкарыстоўваюцца сродкі лагічнай, а не эмацыянальна-экспрэсіўнай ацэнкі сітуацыі - аб'ектыўнасць.

3. Дакладнасць інфармацыі дасягаецца перш за ўсё праз ужыванне спецыяльнай тэрміналогіі (у справавым маўленні тэрміны распаўсюджаны вельмі шырока), а таксама агульналітаратурных слоў у першым прамым значэнні з мэтай выключэння любых іншых тлумачэнняў. Афіцыйна-справавы стыль функцыянуе ў пісьмовай форме, таму асабліва важна, каб не было двухсэнсоўных і расплывістых фармулёвак.

4. Высокая частотнасць моўных формаў у тэксце дакумента з'яўляецца вынікам агульнай рэгламентацыі формы дакументаў. Галоўная прычына гэтай з'явы - свядомая ўстаноўка на стандартызацыю мовы справавых зносін.

5. Уніфікацыя мовы справавых зносін заключаецца ў скарачэнні неапраўданай разнастайнасці дакументаў, прывядзенні іх да аднастайных формаў, структуры, моўных канструкцый.

Усе вышэйпералічаныя асаблівасці афіцыйна-справавога стылю патрабуюць ужывання спецыяльных моўных сродкаў пры афармленні справавых папер і дакументаў.

Вось прыклад афіцыйна-справавога тэксту:

У вышэйшыя навучальныя ўстановы Беларусі прымаюцца грамадзяне РБ, якія пражываюць у Беларусі і маюць сярэднюю адукацыю: на дзённае навучанне ва ўзросце да 35 гадоў, на навучанне без адрыву ад вытворчасці - без абмежавання ва ўзросце.

2. Паняцці “дакумент” і “службовы дакумент”. Функцыі дакументаў. Асаблівасці мовы дакументаў

Слова “дакумент” лацінскага паходжання і абазначае пасведчанне, спосаб доказу. Існуе некалькі азначэнняў паняцця “дакумент”. Агульнаўжывальнае значэнне слова дакумент - гэта пэўным чынам складзеныя, падпісаныя і зацверджаныя справавыя паперы, якімі афармляюцца разнастайныя гаспадарчыя аперацыі, прававыя адносіны і дзеянні юрыдычных асоб і грамадзян. А вось сучаснае азначэнне. Дакумент - гэта матэрыяльны аб'ект з замацаванай у ім інфармацыяй для перадачы яе ў часе і прасторы.

Дакумент выступае адначасова і як прадмет працы кіраўніка, і як яе вынік.

Дакумент выконвае разнастайныя функцыі:

1) інфарматыўную (у дакуменце фіксуюцца факты, падзеі разумовай і практычнай дзейнасці чалавека);

2) арганізацыйную (пры дапамозе дакумента забяспечваецца ўздзеянне на калектыў для арганізацыі і каардынацыі дзейнасці яго членаў);

3) камунікатыўную (забяспечваюцца знешнія сувязі прадпры-емстваў і арганізацый);

4) юрыдычную (змест дакумента выкарыстоўваецца ў якасці доказу пры разглядзе спрэчных пытанняў, а шэраг дакументаў першапачаткова выконвае юрыдычную функцыю: дагаворная дакументацыя, натарыяльна засведчаныя дакументы);

5) выхаваўчую (дакумент дысцыплінуе выканаўцу, патрабуе павышанага ўзроўню адукацыйнай падрыхтоўкі).

Для афіцыйна-справавога стылю характэрна ўжыванне спецыяльных моўных сродкаў пры афармленні справавых папер і дакументаў:

- тэрмінаў і прафесіяналізмаў у адпаведнасці з тэматыкай і зместам службовых дакументаў (юрыдычныя, дыпламатычныя, бухгалтарскія: кантракт, адтэрміноўка, надбаўка, попыт);

- нетэрміналагічных слоў, якія ўжываюцца пераважна ў адміністрацыйна-канцылярскай мове (вышэйуказаны, належны, прыцягненне, узгадненне);

- назоўнікаў, якія называюць асоб па якіх-небудзь дзеяннях або адносінах (кватэраўладальнік, ісцец, наймальнік,сведка, адказчык);

- аддзеяслоўных назоўнікаў, асабліва з не (выкананне, пазбаўленне, незахаванне, непрызнанне);

- актыўнае ўжыванне ўстойлівых моўных зваротаў, так званых канцылярскіх штампаў (прыцягнуць да адказнасці, за справаздачны перыяд, давесці да ведама, выдаць загад, абявць вымову, устанавць аклад, перадаць у адпаведныя нстанцы, прыняць меры, ускласц кантроль, узяць на кантроль, дагаворныя бак);

- ужыванне расшчэпленых выказнікаў (узяць удзел (удзельнчаць), аказаць дапамогу (дапамагчы), ажыццявць праверку (праверыць), правесц рамонт (адрамантаваць), узяць на кантроль (пракантраляваць);

- ужыванне лчэбнка. Найбольш зручным у працы з дакументам зяляецца славесна-лчбавы запс вялкх лчба. Напрыклад, 1 млн. 500 тыс. рублёў, 590 тыс. рублёў. Але малыя лчбы без указання меры пшуцца тольк словам (больш за тры дні, да пяц чалавек). Аналагчна пшуцца лчэбнк, якя азначаюць межы тэрмну, перыяд (доследы праводзлся на працягу трох-пяц дзён). Кал ў дакумент уводзяцца парадкавыя лчэбнк, то да х дапсваюцца склонавыя канчатк (каровы 1-ай групы). Пры пералчэнн некалькх парадкавых лчэбнка склонавы канчатак ставцца адзн раз (каровы 1, 3, 6-ай груп). Пры рымскх лчэбнках склонавыя канчатк не ставяцца (мяса гатунку, майстар разраду). Словазлучэнн лчэбнк-назонк пшуцца такм чынам: у 20-кламетровай або 20-км зоне, у 10-дзённы тэрмн. Канчатак -ц не ставцца.

3. Групы афіцыйна-справавой дакументацыі і асаблівасці іх афармлення

Дакументы вылучаюць па відах дзейнасці (планавыя, навукова-тэхнічныя, праектна-каштарысныя і г.д.); па спосабе фіксацыі інфармацыі (пісьмовыя, графічныя, кіна-, фота-, фонадакументы); па месцы складання (для рашэння знешніх і ўнутраных пытанняў); па ступені галоснасці (сакрэтныя, зусім сакрэтныя, адкрытыя); па юрыдычнай сіле (сапраўдныя і фальшывыя); па тэрмінах выканання (тэрміновыя і нетэрміновыя); па стадыях падрыхтоўкі (чарнавыя і арыгінал); па тэрмінах захоўвання (пастаяннага і часовага захоўвання).

Па сваім функцыянальным прызначэнні ўсе службовыя дакументы падзяляюцца на наступныя групы:

1) асабістыя (заява, аўтабіяграфія, даручэнне, распіска);

2) дырэктыўныя, або распарадчыя (загад, пастанова, распара-джэнне);

3) фінансавыя і ўліковыя (бухгалтарскі баланс, пенсійнае даручэнне, справаздачы аб прыбытках і стратах, плацёжныя даручэнні, справаздача аб выдатках, акты рэвізіі касы, квітанцыі);

4) адміністрацыйна-арганізацыйныя (кантракт, план, дамова, справаздача, пратакол, канстытуцыя);

5) інфармацыйна-даведачныя (даведка, дакладная запіска, службовая і тлумачальная запіскі, акт, тэлефанаграма, факс);

6) арганізацыйныя (статут, палажэнне, інструкцыя, штатны расклад);

7) справавыя лісты (пісьмы і іншая карэспандэнцыя).

Кожнаму віду дакумента адпавядае пэўная колькасць рэквізітаў - абавязковых элементаў службовага дакумента. Сукупнасць рэквізітаў, пэўным чынам размешчаных у дакуменце, складае яго фармуляр. Пры стварэнні уніфікаванай сістэмы дакументацыі распрацоўваецца фармуляр-узор - мадэль сукупнасці уніфікаваных формаў дакументаў. Два асноўныя фарматы дакументаў - А-4, А-5. Фармуляр мае 3 зоны: службовае поле дакумента, поле для размяшчэння вуглавога (падоўжнага) штампа і рабочае поле дакумента. Службовае поле - гэта частка плошчы фармата, прызначаная для палёў дакумента і замацавання яго для захоўвання. Левы верхні вугал - поле для размяшчэння штампа. Астатняя частка фармуляра - рабочае поле. Плошча фармата запаўняецца рэквізітамі.

Згодна са стандартам РБ (СТБ 6. 38 - 95) для арганізацыйна-распарадчых дакументаў зацверджаны 32 рэквізіты:

1. Дзяржаўны герб РБ.

2. Эмблема арганізацыі.

3. Код арганізацыі.

4. Код дакумента.

5. Назва вышэйстаячай арганізацыі.

6. Назва арганізацыі.

7. Назва структурнага падраздзялення.

8. Паштовы адрас адпраўшчыка.

9. Камунікацыйныя дадзеныя.

10. Назва віду дакумента.

11. Дата.

12. Індэкс дакумента.

13. Спасылка на індэкс і дату ўваходнага дакумента.

14. Месца складання або выдання дакумента.

15. Грыф абмежавання доступу да дакумента.

16. Адрасат.

17. Грыф зацвярджэння.

18. Рэзалюцыя.

19. Загаловак да тэксту.

20. Адзнака аб кантролі.

21. Тэкст.

22. Адзнака аб наяўнасці дадатку.

23. Подпіс.

24. Грыф узгаднення.

25. Візы.

26. Пячатка.

27. Прозвішча выканаўцы і нумар яго тэлефона.

28. Адзнака аб засведчанні копіі.

29. Адзнака аб выкананні дакумента і накіраванні яго ў справу.

30. Адзнака аб пераносе дадзеных на машынны носьбіт.

31. Адзнака аб паступленні.

32. Папераджальны знак.

Адрозніваюць рэквізіты пастаянныя і пераменныя. Пастаянныя рэквізіты паўтараюцца ва ўсіх дакументах дадзенай назвы (дадзенай групы). Пераменныя рэквізіты наносяцца непасрэдна пры падрыхтоўцы канкрэтнага дакумента. Пастаянныя рэквізіты: герб, таварны знак, код арганізацыі, назва арганізацыі, даведачныя дадзеныя аб арганізацыі, рахунак, назва дакумента. Пераменныя рэквізіты: дата, рэгістрацыйны нумар, адрасат, рэзалюцыя, тэкст дакумента, пячатка, адзнака аб паступленні дакумента ў арганізацыю.

Службовы дакумент - гэта перш за ўсё пісьмовы тэкст. Вылуча-юцца наступныя тыпы тэкстаў дакументаў:

1) традыцыйны, лінейны запіс - паслядоўнасць сінтаксічна аформленых сказаў, тэкст афармляецца ў радкі, захоўваюцца абзацы, магчыма вылучыць раздзелы, главы (палажэнні, статуты, правілы, канстытуцыя, заява, аўтабіяграфія, справавы ліст);

2) трафарэт - традыцыйны лінейны запіс, надрукаваны загадзя, але з прабеламі, якія запаўняюцца пры канчатковым афармленні ў залеж-насці ад канкрэтнай сітуацыі (даведка, кантракт, некаторыя загады);

3) анкета - спосаб запісу тэксту, калі пастаянная інфармацыя размяшчаецца ў левай частцы аркуша, радкамі адзін пад другім у форме назоўнікаў у назоўным склоне, а пераменная інфармацыя ўносіцца ў працэсе складання дакумента ў правай частцы аркуша (загады аб прыёме на працу, аб пераводзе на новае месца працы, аб звальненні, кадравыя дакладныя і тлумачальныя запіскі, лісткі па ўліку кадраў);

4) табліца - сукупнасць дадзеных, прадстаўленых у лічбавай або слоўнай форме і ўзятых у графы вертыкальнай і гарызантальнай плоскасцяў. Тэкст, прадстаўлены ў выглядзе табліцы, мае вялікую інфармацыйную ёмістасць, дазваляе строга класіфікаваць інфармацыю і суміраваць аналагічныя дадзеныя. У выглядзе табліцы афармляецца штатны расклад, графік адпачынку і г.д.

Фармалізаваныя тыпы тэкстаў - трафарэты, анкеты, табліцы - з'яўляюцца адным з галоўных сродкаў уніфікацыі формы службовых дакументаў.

Бланк дакумента - гэта ліст паперы дазволенага фармату з нанесенымі на ім пастаяннымі рэквізітамі. Выкарыстанне бланкаў скарачае працаёмістасць складання дакументаў, павышае эстэтычны бок іх афармлення. Бланкі дазваляецца рыхтаваць друкарскім способам або з дапамогай сродкаў размнажальнай тэхнікі.

Прынятыя наступныя віды бланкаў:

- агульны бланк - выкарыстоўваецца для афармлення любых відаў дакументаў, акрамя лістоў, уключае наступныя рэквізіты: герб, назву арганізацыі;

- бланк ліста - уключае герб, эмблему арганізацыі, код арганізацыі, даведачныя дадзеныя аб арганізацыі;

- бланк канкрэтнага віду дакумента - уключае герб, эмблему, код формы дакумента, назву арганізацыі, назву дакумента, месца і дату складання.

4. Справавы лст. Асаблівасці афармлення, класіфікацыя, кампазіцыя, мова справавых лістоў

Справавы лст уваходзць у сстэму арганзацыйна-распарадчай дакументацы, таму на мову стыль справавога лста распасюджва-юцца амаль тыя ж самыя законы складання службовых тэкставых дакумента (пратакола, справаздач г.д.).

Як правла, атарам справавога лста зяляецца асоба юрыдычная, а не фзчная, таму стандарт патрабуе абавязкова называць выканацу яго. Большая частка такх лсто взруецца падпсваецца некалькм асобам, што надае яму большую важнасць.

Кал атарам справавога лста зяляецца асоба юрыдычная - арганзацыя, прадпрыемства, установа, фрма, кааператы, абяднанне, - то субект дзеяння атаясамляецца з назонкам са значэннем зборнасц: дырэкцыя, адмнстрацыя, кранцтва, калегя, савет дырэктара г.д.

Кожны лст уключае адзн або некальк аспекта. Таму снуе паняцце адна- і многааспектныя лсты. Аспект - гэта думка (тэма), якая выказана адным або некалькм сказам. Многааспектны лст патрабуе пачынаць змест кожнага аспекту (думк, тэмы) з новага радка - абзаца, як будзе служыць паказчыкам пераходу ад адной думк да другой. Такм чынам будзе значна лягчэй успрымацца нфармацыя тэксту ліста, можна хутка знайсц неабходны аспект (абзац), каб спынцца засяродзць на м увагу.

Парушэнне гэтага патрабавання - прытрымлвацца абзаца у лстах - значна абцяжарвае працэс успрымання апрацок нфармацы.

Напрыклад: “Дзякуем за Вашу просьбу даць прапановы на пастаку сельскагаспадарчых машын абсталявання. Паведамляем, што мы магл б паставць неабходную Вам тэхнку абсталяванне квартале г.г. Просм адказаць нам не пазней за 20 сакавка г.г.”.

Ц правльна аформлены гэты лст Якя аспекты трымлвае гэты лст Вызначце назавце х.

Безумона, гэты лст утрымлвае тры розныя аспекты: удзячнасць, паведамленне, просьбу - кожны сказ-аспект павнен бы пачынацца з новага радка.

Паводле функцыянальных прыкмета усе лсты можна падзялць на дзве групы:

1) лсты, якя патрабуюць адказа;

2) лсты, якя не патрабуюць адказа.

Лсты першай групы ўключаюць лст-просьбу, лст-зварот, лст-прапанову, лст-запытанне, лст-патрабаванне.

Лсты другой групы, што не патрабуюць адказа, - гэта лст-папя-рэджванне, лст-напамнанне, лст-пацвярджэнне, лст-адмова, лст-распараджэнне, лст-паведамленне, гарантыйны лст суправа-джальны.

Кожны лст мае сваю моную формулу, г.зн. устойлвы зварот, словазлучэнне, якя паказваюць на характар функцы гэтага лста. Напрыклад, монай формулай для лста-просьбы будуць словы “Прашу, просм, звяртаемся з просьбай”; лста-паведамлення - словы “Паведамляем, даводзм да вашага ведама, нфармуем” г.д. Па моных формулах вызначаюць разнавднасць справавых лсто.

Кампазцыя справавога лста - гэта паслядонасць размяшчэння яго састаных частак (аспекта). Найбольш рацыянальная структура тэксту справавога лста складаецца з дзвюх частак: у першай выкладаюцца факты падзе, якя паслужыл падставай для складання гэтага лста, а другой частцы - высновы, просьбы, прапановы, рашэнн, распараджэнн.

Напрыклад, кампазцыя лста-запытання можа выглядаць так:

- ветлвы зварот;

- абгрунтаванне актуальнасц запытання;

- змест запытання;

- вынк, як мяркуецца атрымаць, кал запытанне будзе задаволена;

- фармулёка гаранты;

- заключныя словы.

Напрыклад: “Накроваем Вам дэталёвае апсанне атаматычных сстэм кравання. Матэрыял налчвае 20 старонак тэксту, 5 таблц, 4 малюнк-схемы. Атрыманне просм пацвердзць”.

Лст-просьба ключае наступныя частк:

- ветлвы зварот;

- выкладанне прычыны, якая прымусла звярнуцца з гэтай прось-бай;

-выкладанне самой просьбы;

-вынк, як атрымаецца, кал просьба будзе задаволена;

-гаранты;

- папярэдняя ўдзячнасць гатонасць супрацончаць;

-заключныя словы.

Найбольшую цяжкасць выклкае складанне ліста-адмовы. Заходн амерыканск дзелавы свет увогуле вельм далкатна ставцца да праблемы адмовы свах зноснах круецца пераважна пастулатам вядомага амерыканскага псхолага Д. Карнег “Нкол не кажы чалавеку “не”. А кал японец вам кажа: “Я вельм шкадую прашу прабачэння, што сёння не магу разгледзець ваша пытанне. Будзьце так ласкавы прыйдзце затра”, то гэта трэба разумець: “Я не вырашу ваша пытанне”.

Кампазцыя лста-адмовы можа быць такой:

- ветлвы зварот;

- дэталёвае патарэнне просьбы;

- абгрунтаванне прычын, па якх просьба не можа быць выканана;

- канстатацыя адмовы;

- заключныя словы.

Тут належыць звярнуць увагу на заключныя словы. Яны павнны абавязкова выражаць спачуванне, што вы пакуль што, у гэты момант, па незалежных ад вас прычынах не можаце выканаць просьбы, а таксама прапанову аднавць супрацонцтва больш спрыяльныя тэрмны. Заключныя словы такога лста павнны пакдаць партнёру спадзяванне.

Такім чынам, пры складанні афіцыйнага ліста мэтазгодна спачатку пабудаваць лагічную схему яго зместу, абавязкова спасылаючыся на змест папярэдняга, атрыманага вамі ліста.

Як было ўжо адзначана, справавы ліст - гэта дакумент, і на мову яго распаўсюджваюцца тыя ж моўныя штампы, канцылярызмы, характэрныя гэтаму віду дакумента. Вось некаторыя мадэлі і сінтаксічныя канструкцыі справавога ліста:

ліст-паведамленне:

- паведамляем, што …;

- даводзім да Вашага ведама, што …;

- напамінаем Вам аб тым, што …;

- яшчэ раз напамінаем Вам ….

ліст-суправаджэнне:

- накіроўваем Вам …;

- высылаем …;

- дасылаем ….

ліст-прапанова:

- прапануем Вам …;

- мы можам прапанаваць Вам …;

- просім разгледзець нашы прапановы …;

- спадзяёмся, што нашы прапановы будуць разгледжаны …;

- можам рэкамендаваць Вам (даць рэкамендацыі па) ….

ліст-гарантыя:

- аплату

- якасць вырабаў

- тэрміны выканання г а р а н т у е м

- адпаведнасць патрабаванням

- надзейнасць пры эксплуатацыі

- зварот каталогаў у вызначаны тэрмін

Заключныя словы пісьма вельмі важныя, бо з'яўляюцца сігналам для адпаведных дзеянняў другога боку (рэспандэнта).

Напрыклад:

- пераканаўча просім Вас не затрымліваць адказ;

- просім прабачэння за затрымку з адказам, за дапушчаныя памылкі (недакладнасці);

- спадзяёмся, што наша просьба будзе выканана;

- з цікавасцю чакаем Вашых новых прапаноў (заказаў);

- з надзеяй на спрыяльнае вырашэнне нашага пытання;

- мы ўпэўнены, што выкананне нашага заказу знаходзіцца пад Вашым асабістым кантролем і будзем удзячны, калі Вы знойдзеце магчымасці пачаць пастаўку ўжо з лютага г.г.;

- удзячны Вам за прапановы. Яны прыняты ўсе цалкам;

- выказваем Вам глыбокае прызнанне за паслугі, аказаныя нам і нашым партнёрам. Вашы заўвагі дастаткова слушныя, усе яны прыняты і будуць улічаны пры вытворчасці новай партыі пагрузчыкаў;

- мы гатовы выканаць усё, што залежыць ад нас, для таго, каб …;

- аб тэрмінах пастаўкі мы паведамім дадаткова.

Літаратура

1. Веселов, П.В. Современное деловое письмо в промышленности / П.В. Веселов. - Минск, 1990.

2. Веселов, П.В. Как составить служебный дакумент. Экономика / П.В. Веселов.- Минск, 1982.

3. Каўрус, А.А Стылстыка беларускай мовы / А.А. Каўрус.- Мінск., 1992.

4. Каўрус, А.А Дакумент па беларуску / А.А. Каўрус. - Мінск., 1994.

5. Культура речевого общения делового человека: Справочник-практикум. - М., 1996.

6. Паневчик, В.В. Деловое письмо / В.В. Паневчик. - Минск.: Амалфея, 1999.

7. Рахманин, Л.В. Стилистика деловой речи и редактирование служебных документов / Л.В. Рахманин. - М., 1997.

мова беларускі стылістыка лексікалогія

ДАДАТАК 1

Перадача інфарматыўнага зместу тэксту з аналізам яго структуры

Структура тэксту	Лексічныя сродкі
Тэма артыкула	Артыкул мае загаловак, называецца, названы... Артыкул прысвечаны тэме, праблеме, пытанню... Тэма артыкула; гэта артыкул на тэму; пра (аб)... Аўтар артыкула расказвае нам пра (аб), распавядае, выкладае тэзы... Артыкул з'яўляецца (чым) / уяўляе сабою (што) (абагульненне, пераказ, агляд, аналіз, апісанне і г.д.) У артыкуле разглядаецца (што), гаворыцца (пра што); даецца ацэнка, аналіз; абагульняецца (што); прадстаўлены погляд (на што)
Кампазіцыя артыкула	Артыкул падзяляецца на..., пачынаецца з...; складаецца з...; заканчваецца (словамі)
Праблема	У артыкуле аўтар ставіць, закранае, асвятляе (наступныя праблемы), спыняецца на наступных праблемах; закранае наступныя пытанні, асабліва спыняецца (на чым) Сутнасць праблемы зводзіцца (да чаго) У артыкуле даецца абагульненне, навукова абгрунтаванае апісанне, закранаецца пытанне пра (аб)
Ілюстрацыя аўтарам сваіх пазіцый	Аўтар прыводзіць прыклад таго, як... Аўтар прыводзіць цытату з..., факты, лічбы, звесткі, якія ілюструюць гэтае палажэнне / тэзу
Заключэнне Вывады / высновы	Аўтар прыходзіць да вываду / высновы, заключэння Аўтар падводзіць вынік У выніку можна прыйсці да высновы У заключэнне / на заканчэнне можна сказаць, што... Сутнасць вышэйпададзенага зводзіцца да наступнага (да таго, што...) Можна зрабіць заключэнне, што... У цэлым (у асноўным) вынікае, што... 3 гэтых даных / звестак вынікае, што... На падставе гэтага мы пераконваемся ў тым, што... Абагульняючы выказанае... 3 гэтага вынікае, што...

Перадача інфарматыўнага зместу тэксту пры дапамозе яго апісання (з уключэннем ацэнкі)

Сэнсавыя адносіны	Лексічныя сродкі
Паказ наяўнасці інфармацыі ў аўтарскім тэксце	Аўтар аналізуе, дае характарыстыку (характарызуе), адзначае, даводзіць, даказвае, параўноўвае, супастаўляе, называе, апісвае, разбірае, падкрэслівае, спасылаецца на... (робіць спасылку на...), спыняецца на..., раскрывае змест, адзначае важнасць..., фармулюе, зыходзіць з таго..., пярэчыць (чаму), закранае, сцвярджае, крытычна ставіцца (да чаго), ставіць задачу, пацвярджае выснову фактамі Тлумачыць гэта тым, што..., прычыну гэтага бачыць у тым, што..., лічыць, што
Апісанне аўтарскага тэксту	а) У артыкуле пададзены пункт погляду (гледжання) на..., змяшчаюцца дыскусійныя палажэнні, супярэчлівыя сцвярджэнні, агульнавядомыя ісціны, каштоўныя звесткі, эксперыментальныя палажэнні; важныя неапублікаваныя звесткі, спробы даказаць, што / доказы (чаго), пераканаўчыя доказы / довады, вызначаюцца ... шляхі, адзначаецца важнасць..., выразна сфармулявана (што), даказана (што) б) улічваць, браць на ўвагу (пад увагу, да ўвагі); лічыцца (з чым), звяртаць увагу на..., зважаць на..., з увагі на....; мець на ўвазе; наводзіць на думку... в) важна адзначыць, што; сутнасць гэтага зводзіцца да наступнага... з тэарэтычнага пункту гледжання гэта... з практычнага пункту гледжання гэта... неабходна падкрэсліць, што...
Перадача ўпэўненасці	Упэўнены, перакананы; лічыць, што; мяркуе, што; прытрымлівацца пункту гледжання, згодна з якім...; пацвярджае: аўтар пераканаўча даказвае, што...; гэта даказвае, што...; даказана, што... зразумела, што; відавочна, што; няма сумнення ў тым, што...; у гэтай сувязі зразумела, што; аўтар адстойвае пункт гледжання...
Перадача згоды	Ухваляць, хваліць; захапляецца, згаджаецца, падзяляе пункт гледжання, пацвярджае, прызнае вартасць, прытрымліваецца (трымаецца) падобнага погляду (меркавання, думкі)
Перадача крытыкі (нязгоды)	а) Адзначаць недахопы, папракаць у неахайнасці (нядбайнасці, недакладнасці), выкрываць (выяўляць) недахопы, крытыкаваць, пярэчыць, аспрэчваць, разыходзіцца ў поглядах, абвяргаць, не звяртаць увагі, ігнараваць, выпусціць з-пад увагі б) Аўтар не раскрывае зместу...; пярэчыць, выпускае з-пад увагі; неабгрунтавана (беспадстаўна) сцвярджае, крытычна ставіцца, ставіць нездзяйсняльную (невыка-нальную) задачу, не пацвярджае высновы фактамі, незразумела, што...; дыскусійным з'яўляецца...; спрэчна, што...; спрэчным з'яўляецца...; вылучыць, прывесці, мець пярэчанне; адмовіцца ад сваіх меркаванняў
Паказ меркавання	Дапусціць, зрабіць (выказаць) здагадку, меркаванне, выказаць гіпотэзу; дамовімся, што...

Сродкі арганізацыі звязнага тэксту

сэнсавыя дачыненні паміж часткамі інфармацыі	Сродкі арганізацыі звязнага тэксту
Вызначэнне тоеснасці, блізкасці суб'екта дзеяння ці месца дзеяння	Ён, гэты, той, такі, гэткі Тут, там, туды, сюды, усюды, вышэй, ніжэй
Прычынна-выніковыя і ўмоўна-выніковыя дачыненні паміж часткамі інфармацыі	І, але, таму, вось чаму, адсюль, адтуль, тым самым, з прычыны гэтага, з гэтай прычыны, у выніку, дзеля гэтага, такім чынам, выходзіць, значыць, у выніку гэтага, у залежнасці ад..., дзякуючы таму, у сувязі з гэтым, у такім выпадку, у гэтым выпадку
Далучэнне і аб'яднанне частак інфармацыі	І, таксама, пры гэтым, разам з тым, акрамя таго, апрача таго, звыш (чаго), больш за тое, дарэчы, між іншым
Супастаўленне і супрацьпастаў-ленне частак інфармацыі	І (усё (ж) такі), жа; з аднаго боку, наадварот, але, аднак, нават, ды; не толькі, але і; затое, інакш, іначай, так, гэтак, якраз так (дакладна), як, менавіта гэтак, такім чынам, такім шляхам, аналагічна, наступным чынам, тады як, у адрозненне ад...
Абагульненне, вывад, высновы (з папярэдняй інфармацыі)	Такім чынам, дык вось, карацей (кажучы), наогул, (адным) словам; такім чынам, выходзіць, значыць; з гэтага
Парадак пералічэння інфармацыі	Па-першае, па-другое, па-трэцяе...; нарэшце, урэшце
Тлумачэнне - ілюстрацыя, удакладненне, вылучэнне асобнага выпадку	Напрыклад; так, напрыклад; менавіта, толькі, нават, ледзь (толькі), ж (жа), асабліва; іншымі словамі, інакш кажучы, больш дакладна. у прыватнасці, прычым
Ацэнка ступені верагоднасці інфармацыі	Зразумела, безумоўна, відавочна, сапраўды, насамрэч, папраўдзе, відаць
Пачатак разважання, будучае дзеянне	У (на) пачатку, спачатку, перадусім, перш за ўсё, у першую чаргу
Адначасовасць, паўтаральнасць дзеяння	Зараз, цяпер, папярэдне, адначасова, у той жа час, разам з, толькі што, ужо, раней, зноў, яшчэ раз, ізноў
Заканчэнне дзеяння	Затым, далей, пазней, пасля, надалей, у заклю-чэнне, на заканчэнне
Сувязь з папярэдняй і далейшай інфармацыяй	Як зазначалася, як было паказана, як было зазначана вышэй, як было адзначана, згодна з гэтым, адпаведна (чаму), падобна да, таксама як, нібы апошні, папярэдні, дадзены, шуканы, адпаведны, вышэйапісаны, вышэйпрыведзены, вышэйзгаданы, раней названы, уведзены, выведзены, даведзены, даказаны, (за)дадзены, за(с)кончаны, выкладзены, знойдзены, апісаны, вызначаны, адзначаны, пералічаны, пабудаваны, прыведзены, ужыты, скарыстаны, разгледжаны, сфармуляваны, зазнача-ны, памянёны, устаноўлены, наступны, ніжэйпада-дзены, далейшы, шуканы, падразглядны, разгляданы, патрэбны, аналізаваны
Увядзенне абагульняльнай інфармацыі	Разгледзім наступныя выпадкі..., прывядзём прыклад..., працягнем разгляд..., высветлім суадносіны (дачыненні)...

ДАДАТАК 2

АФАРМЛЕННЕ СПІСА ЛІТАРАТУРЫ

а) Прыклады апісання самастойных выданняў

Характарыстыка крыніцы інф.	Прыклад афармлення
Адзін, два або тры аўтары	Котаў, А.І. Гісторыя Беларусі і сусветная цывілізацыя / А.І. Котаў. - 2-е выд. - Мінск: Энцыклапедыкс, 2003. - 168 с.
	Шотт, А.В. Курс лекций по частной хирургии / А.В. Шотт, В.А. Шотт. - Минск: Асар, 2004. - 525 с.
	Чикатуева, Л.А. Маркетинг: учеб. пособие / Л.А. Чикатуева, Н.В. Третьякова; под ред. В.П. Федько. - Ростов н/Д: Феникс, 2004. - 413 с.
Чатыры і больш аўтары	Культурология: учеб. пособие для вузов / С.В. Ла-пина [и др.]; под общ. ред. С.В. Лапиной. - 2-е изд. - Минск: ТетраСистемс, 2004. - 495 с.
	Комментарий к Трудовому кодексу Республики Беларусь / И.С. Андреев [и др.]; под общ. ред. Г.А. Василевича. - Минск: Амалфея, 2000. - 1071 с.
	Основы геологии Беларуси / А.С. Махнач [и др.]; НАН Беларуси, Ин-т геол. наук; под общ. ред. А.С. Махнача. - Минск, 2004. - 391с.
Калектыўны аўтар	Сборник нормативно-технических материалов по энергосбережению / Ком. по энергоэф-фективности при Совете Министров Респ. Беларусь; сост. А.В. Филипович. - Минск: Лоранж-2, 2004. - 393 с.
	Военный энциклопедический словарь / М-во обороны Рос. Федерации, Ин-т воен. истории; редкол.: А.П. Горкин [и др.]. - М.: Большая рос. энцикл.: РИПОЛ классик, 2002. - 1663 с.
Шматтомнае выданне	Гісторыя Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск: Экаперспектыва, 2000-2005. - 6 т.
	Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / М. Багдановіч. - 2-е выд. - Мінск: Беларус. навука, 2001. - 3 т.
Асобны том у шматтомным выданні	Гісторыя Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М. Ка-сцюк (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск: Экаперспектыва, 2000-2005. - Т. 3: Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII-XVIII ст.) / Ю. Бохан [і інш.]. - 2004. - 343 с.
	Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / М. Багдановіч. - 2-е выд. - Мінск: Беларус. навука, 2001. - Т. 1: Вершы, паэмы, пераклады, наследаванні, чарнавыя накіды. - 751 с.
	Российский государственный архив древних актов: путеводитель: в 4 т. / сост.: М.В. Бабич, Ю.М. Эскин. - М.: Археогр. центр, 1997. - Т. 3, ч. 1. - 720 с.
Законы і заканадаўчыя матэрыялы	Конституция Республики Беларусь 1994 года (с изменениями и дополнениями, принятыми на республиканских референдумах 24 ноября 1996 г. и 17 октября 2004 г.). - Минск: Амалфея, 2005. - 48 с.
	О нормативных правовых актах Республики Беларусь: Закон Респ. Беларусь от 10 янв. 2000 г. № 361-3: с изм. и доп.: текст по состоянию на 1 дек. 2004 г. - Минск: Дикта, 2004. - 59 с.
	Инвестиционный кодекс Республики Беларусь: принят Палатой представителей 30 мая 2001г.: одобр. Советом Респ. 8 июня 2001 г.: текст Кодекса по состоянию на 10 февр. 2001 г. - Минск: Амалфея, 2005. - 83 с.
Зборнік артыкулаў, прац	Информационное обеспечение науки Беларуси: к 80-летию со дня основания ЦНБ им. Я.Коласа НАН Беларуси: сб. науч. ст. / НАН Беларуси, Центр. науч. б-ка; редкол.: Н.Ю. Березкина (отв. ред.) [и др.]. - Минск, 2004. - 174 с.
	Современные аспекты изучения алкогольной и наркотической зависимости: сб. науч. ст. / НАН Беларуси, Ин-т биохимии; науч. ред. В.В. Лелевич. - Гродно, 2004. - 223 с.
Матэрыялы канферэнцый	Глобализация, новая экономика и окружающая среда: проблемы общества и бизнеса на пути к устойчивому развитию: материалы 7 Междунар. конф. Рос. об-ва экол. экономики, Санкт-Петербург, 23-25 июня 2005 г. / С.-Петерб. гос. ун-т; под ред. И.П. Бойко [и др.]. - СПб., 2005. - 395 с.
	Правовая система Республики Беларусь: состояние, проблемы, перспективы развития: материалы V межвуз. конф. студентов, магистрантов и аспирантов, Гродно, 21 апр. 2005 г. / Гродн. гос. ун-т; редкол.: О.Н. Толочко (отв. ред.) [и др.]. - Гродно, 2005. - 239 с.
Вучэбна- метадычныя матэрыялы	Горбаток, Н.А. Общая теория государства и права в вопросах и ответах: учеб. пособие / Н.А. Горбаток; М-во внутр. дел Респ. Беларуь, Акад. МВД. - Минск, 2005. - 183 с.
	Корнеева, И.Л. Гражданское право: учеб. пособие: в 2 ч. / И.Л. Корнеева. - М.: РИОР, 2004. - Ч. 2. - 182 с.
	Философия и методология науки: учеб.-метод. комплекс для магистратуры / А.И. Зеленков [и др.]; под ред. А.И. Зеленкова. - Минск: Изд-во БГУ, 2004. - 108 с.
Інфармацыйныя выданні	Реклама на рубеже тысячелетий: ретросп. библиогр. указ. (1998-2003) / М-во образования и науки Рос. Федерации, Гос. публич. науч.-техн. б-ка России; сост.: В.В. Климова, О.М. Мещеркина. - М., 2004. - 288 с.
	Щадов, И.М. Технолого-экономическая оценка экологизации угледобывающего комплекса Восточной Сибири и Забайкалья / И.М. Щадов. - М.: ЦНИЭИуголь, 1992. - 48 с - (Обзорная информация / Центр. науч.- исслед. ин-т экономики и науч.-техн. информ. угол. пром-сти).
Стандарт	Безопасность оборудования. Термины и определения: ГОСТ ЕН 1070-2003. - Введ. 01.09.04. - Минск: Межгос. совет по стандартизации, метрологии и сертификации: Белорус. гос. ин-т стандартизации и сертификации, 2004. - 21 с.
Нарматыўна-тэхнічныя дакументы	Национальная система подтверждения соответствия Республики Беларусь. Порядок декларирования соответствия продукции. Основ-ные положения = Нацыянальная сiстэма пацвяр-джэння адпаведнасцi Рэспублiкi Беларусь. Парадак дэкларавання адпаведнасцi прадукцыi. Асноўныя палажэннi: ТКП 5.1.03-2004. - Введ. 01.10.04. - Минск: Белорус. гос. ин-т стандартизации и сертификации, 2004. - 9 с.
	Государственная система стандартизации Республики Беларусь. Порядок проведения экспертизы стандартов: РД РБ 03180.53-2000. - Введ. 01.09.00. - Минск: Госстан-дарт: Белорус. гос. ин-т стандартизации и сертификации, 2000. - 6 с.
Справаздача аб НДП	Разработка и внедрение диагностикума аденовирусной инфекции птиц: отчет о НИР (заключ.) / Всесоюз. науч.-исслед. ветеринар. ин-т птицеводства; рук. темы А.Ф. Прохоров. - М., 1989. - 14 с. - № ГР 01870082247.
	Комплексное (хирургическое) лечение после-операционных и рецидивных вентральных грыж больших и огромных размеров: отчет о НИР / Гродн. гос. мед. ин-т; рук. В.М. Колтонюк. - Гродно, 1994. - 42 с. - № ГР 1993310.
Аўтарэферат дысертацыі	Иволгина, Н.В. Оценка интеллектуальной собственности: на примере интеллектуальной промышленной собственности: автореф. дис. …канд. экон. наук: 08.00.10; 08.00.05 / Н.В. Иволгина; Рос. экон. акад. - М., 2005. - 26 с.
	Шакун, Н.С. Кірыла-Мяфодзіеўская традыцыя на Тураўшчыне: (да праблемы лакальных тыпаў старажытнаславянскай мовы): аўтарэф. дыс. ... канд. філал. навук: 10.02.03 / Н.С. Шакун; Беларус. дзярж. ун-т. - Мінск, 2005. - 16 с.
Дысертацыя	Анисимов, П.В. Теоретические поблемы правового регулирования защиты прав человека: дис. … д-ра юрид. наук: 12.00.01 / П.В. Ани-симов. - Н.Новгород, 2005. - 370 л.
	Лук'янюк, Ю.М. Сучасная беларуская філасоф-ская тэрміналогія: (семантычныя і структурныя аспекты): дыс. ... канд. філал. навук: 10.02.01 / Ю.М. Лук'янюк. - Мінск, 2003. - 129 л.
Архіўныя матэрыялы	Архив Гродненского областного суда за 1992 г. - Дело № 4/8117.2. Архив суда Центрального района г. Могилева за 2001 г. - Уголовное дело № 2/1577.
	Центральный исторический архив Москвы (ЦИАМ). 1. Фонд 277. - Оп. 1. - Д. 1295-1734. Дела о выдаче ссуды под залог имений, находящихся в Могилевской губернии (имеются планы имений) 1884-1918 гг. 2. Фонд 277. - Оп. 1. - Д. 802-1294, 4974-4978, 4980-4990, 4994-5000, 5002-5013, 5015-5016. Дела о выдаче ссуды под залог (имеются планы имений) 1884-1918 гг. 3. Фонд 277. - Оп. 2, 5, 6, 7, 8.
Электронныя рэсурсы	Театр [Электронный ресурс]: энциклопедия: по материалам изд-ва “Большая российская энцик-лопедия”: в 3 т. - Электрон. дан. (486 Мб). - М.: Кордис & Медиа, 2003. - Электрон. опт. диски (CD-ROM): зв., цв. - Т. 1: Балет. - 1 диск; Т. 2: Опера. - 1 диск; Т. 3: Драма. -1 диск.
	Регистр СНГ - 2005: промышленность, полигра-фия, торговля, ремонт, транспорт, строитель-ство, сельское хозяйство [Электронный ресурс]. - Электрон. текстовые дан. и прогр. (14 Мб). - Минск: Комлев И.Н., 2005. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM).
Рэсурсы выдаленага доступу	Национальный Интернет-портал Республики Бе-ларусь [Электронный ресурс] / Нац. центр пра-вовой информ. Респ. Беларусь. - Минск, 2005. - Режим доступа: http://www.pravo.by. - Дата доступа: 25.01.2006.

б) прыклады апісання састаўных частак выдання

Характарыстыка крыніцы інфармацыі	Прыклад афармлення
Састаўная частка кнігі	Михнюк, Т.Ф. Правовые и организационные вопросы охраны труда / Т.Ф. Михнюк // Безо-пасность жизнедеятельности: учеб. пособие / Т.Ф. Михнюк. - 2-е изд., испр. и доп. - Минск, 2004. - С. 90-101.
	Пивоваров, Ю.П. Организация мер по профи-лактике последствий радиоактивного загрязнения среды в случае радиационной аварии / Ю.П. Пивоваров, В.П. Михалев // Радиационная экология: учеб. пособие / Ю.П. Пивоваров, В.П. Михалев. - М., 2004. - С. 117-122.

Страница:

•  1 
•  2 
•  3 
•  4 
•  5 
•  6 

курс лекций "Развіццё беларускай мовы" скачать

Подобные документы

• Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей

  Ўсвядоміць месца беларускай мовы ў развіцці культуры і ў духоўным адраджэнні наці. Лексікалогія і прадмет яе вывучэння. Вусная і пісьмовая формы мовы. Білінгвізм, яго тыпы, аспекты і разнавіднасці. Акцэнтная, фанетычная, арфаэпічная інтэрферэнцыя.
  
  учебное пособие [1,1 M], добавлен 23.04.2014
  

• Заканадаўчы падстыль афіцыйна-справавога стылю беларускай мовы

  Важні рысы заканадаўчого падстылю у кантэксце афіцыйна-справавога стылю, переважна сфера выкарыстання. Асаблівасці, уласціві для афіцыйна-справавога стылю беларускай мовы: лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці, жанры і фразеалогія.
  
  реферат [16,7 K], добавлен 22.06.2011
  

• Лексіка, тэрміналогія беларускай мовы

  Сутнасць універсальных і спецыфічных фанетычных, граматычных і іншых з’яў беларускай мовы ў сістэме славянскіх моў. Пытання спецыяльнай лексікі, у прыватнасці, тэрміналогіі беларускай мовы ў аспектах яе гістарычнага развіцця, генетычных асаблівасцяў.
  
  курс лекций [1,1 M], добавлен 10.02.2010
  

• Марфалогія, стылістыка і сінтаксіс беларускай мовы

  Разгорнуты адказ і тэзісны план теми "Гістарычныя этапы развіцця беларускай мовы". Прыклады марфалагічнай і сінтаксічнай інтэрферэнціі. Выразы з публіцыстычнага, навуковага, афіцыйна-справавога стыля, сказы выразнай функцыянальна-стылявой прыналежнасці.
  
  контрольная работа [23,8 K], добавлен 08.10.2012
  

• Лексіка беларускай мовы

  Слова і яго значэнне. Спосабы ўзнікнення пераносных значэнняў слова. Лексіка беларускай мовы паводле находжання, сферы ўжывання. Актыўная і пастўная лексіка. Стылістычныя разрады лексікі беларускай мовы. Лексіка сучаснай мовы. Мастацка-паэтычная лексіка.
  
  реферат [23,5 K], добавлен 24.01.2009
  

• Асаблівасці фанетычнай сістэмы сучаснай беларускай мовы

  Аб'ект фанетыкі і яе асноўныя дысцыпліны. Фаналогія і арфаграфія, акустычная фанетыка і графіка беларускай мовы як навука. Паняцце транскрыпцыі і арфаэпіі. Вымаўленне галосных і зычных. Гукавая матэрыя мовы, яе зыходны прыроджаны план выражэння.
  
  реферат [35,1 K], добавлен 21.01.2011
  

• Шматварыянтнасць літаратурнай мовы ў яе пісьмовай і вуснай форме на тэрыторыі Беларуси

  Этнамоўная самасвядомасць і развіцце беларускай мовы. Аналіз перапісаў насельніцтва. Закон аб мовах, ягоны ўплыў на цяперашні стан беларускай мовы, параўнанне з адпаведнымі законамі іншых постсавецкіх краінаў. Сучасная этнамоўная сітуацыя ў Беларусі.
  
  курсовая работа [70,3 K], добавлен 10.01.2011
  

• Функцыянальныя стылі беларускай мовы

  Эмацыянальна-экспрэсіўная і функцыянальна-стылістычная афарбоўка моўных сродкаў. Афіцыйна-дзелавы стыль. Адметныя рысы афіцыйна-дзелавога стылю. Сістэма сродкаў, прызначаная для абслугоўвання сферы грамадскіх адносін. Выкарыстанне моўных стэрэатыпаў.
  
  реферат [28,8 K], добавлен 06.03.2011
  

• Нормы беларускай літаратурнай мовы

  Паняцці літаратурнай нормы і яе варыянтаў, нармалізацыі і нарматыўнасці мовы. Нормы беларускай літаратурнай мовы - гэта прынятыя ў грамадска-маўленчай практыцы адукаваных людзей правілы узорнага вымаўлення і напісання, словаўтварэння і словаўжывання.
  
  реферат [35,9 K], добавлен 25.03.2011
  

• Пераклад на ўроках беларускай мовы

  Пераклад у сістэме навучання беларускай мове - адный з відаў работ па развіцці звязнага маўлення. Мэтазгоднасць выкарыстання перакладу на ўроках мовы. Тыпалогія перакладаў у залежнасці ад мэт і задач навучання, віды прыёмів. Праца над перакладам.
  
  реферат [25,4 K], добавлен 17.02.2011
  

Другие документы, подобные "Развіццё беларускай мовы"

• главная
• рубрики
• по алфавиту
• вернуться в начало страницы
• вернуться к началу текста
• вернуться к подобным работам