Жанрава-тэматычная разнастайнасць і паэтычная адметнасць паэзіі Сімяона Полацкага

б) прозвішчы рэальныя, але змененыя часткова, падпраўленыя з улікам мастацкай ідэі,

в) прозвішчы выдуманыя, створаныя аўтарскай фантазіяй;

г) сацыяльна-падвышаныя прозвішчы;

д) сялянскія прозвішчы;

е) характарыстычныя, “гаворачыя” прозвішчы.

Большасць прозвішчаў ствараюць пісьменнікі семантычным спосабам ад імёнаў агульных, і марфалагічная будова онімаў суадносна з адпаведнымі апелятывамі - агульнымі назоўнікамі (Капыт - капыт); прыметнікамі (Зручны - зручны).

Яшчэ існуюць наступныя семантычныя групы:

а) позвішчы, утвораныя ад назваў прадметаў быту, ежы: Бабка, Хамуток, Каравай.

Б) прозвішчы, утвораныя ад назваў жывых істот (Я.Брыль “Марыля” - сям'я Жукоў);

в) прозвішчы, утвораныя ад назваў раслін, іх частак, што характарызуюць іх носьбітаў паводле прыкмет, якасцей, уласцівых раслінам : (“Родныя дзеці” Н.Гілевіча - Нікіта Рэпа);

г) прозвішчы, якія непасрэдна ці ўскосна ўказваюць на манеру паводзін чалавека, на яго знешні выгляд, звесткі: Мікіта Туляга, Аляксандр Гарлахвацкі, Зёлкін з п'есы “Хто смяецца апошнім”.

Напрыклад, прозвішча Туляга ў п'есе “Хто смяецца апошнім” становіцца ў сэнсавую сувязь з рознымі значэннямі - перапалоханы, спакойны, сарамлівы, баязлівы, падатлівы, расчулены. Мікіта Туляга - навуковы супрацоўнік, які хоць і цярпеў здзекі, насмешкі, але ж адпомсціў сваім крыўдзіцелям.

У.Верамейчык у паэме “Педвучылішча” выкарыстоўваў рэальныя прозвішчы знакамітых пісьменнікаў, вучонных:

Я іх хаваў глыбока пад падушку:

А што нам скажуць Лермантаў і Пушкін?

С.Полацкі ў сваіх вершах выкарыстоўваў прозвішчы вучоных: Демокрит, Ираклит (Гераклит), Диоген, Пифогор:

Днесь, кто Демокрит, радогми светлеет,

Утре - Ираклит - от печали тлеет.

(“Плач третий благородных царевен”)

Диоген философ, егда умираше,

От друг обстоящих вопрошаем бяше:

Где изволит телу погребенну быти?

(“Диоген”)

Пифагор ученики егда наставляше,

Молчание хранити пять лет завещяше.

Та же научившимся добре мудрствовати

Возволил веждество языком вещати.

(“Молчание”)

Існуюць наступныя разнавіднасці онімаў-тапонімаў у мастацкіх тэкстах:

- айконімы;

- гідронімы;

- урбонімы;

- мікратапонімы;

- тэонімы.

У мастацкіх тэкстах пісьменнікі могуць выкарыстоўваць рэальныя тапонімы, якія ёсць ці былі на зямлі, якія пісьменнік без змен увёў у мастацкі тэкст. Так, ў творах С.Полацкага сустракаем тапонімы Денемборск, Ливония, Россия, гідронімы Двина, Кедрон, урбонім Олимп, а таксама вельмі шмат тэонімаў:

…Твоя ревность о Бозе в Денемборском граде

Вертоград ныне Христов созда и насаде

…Ливония тобою прият Бога в теле,

В тайных пречистых, чаго, познает отселе…

(“Стихи на счастливое возвращение…)

Витай, Алексею,славный над небами,

Надею России межи монархи.

(“Приветствие на взятие Дерпта”)

Веселися, царю што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

(“Приветствие на взятие Дерпта”)

Кая же вина, что творец всемогий

Оставль богатый Олимп, в нам убогий

Дол зеленый сошел и явился вама.

(“Беседы постуския”)

Марс. Аз владыко оружец храбрством почитаю.

И на горыя враж острый меч вручаю

… Венус. Красоту плоти такмо даю тебе,

Ничто бо ми есть твоей угодно потребе.

(“Беседы со планиты”)

Кароткі анамастычны слоўнік твораў Сімяона Полацкага

Соломон - третий царь Израиля («Фрон истины»):

Пред Соломоном царем пря двею бывает,

Жену о сыне диве, мудрый разсуждает.

Даниил - благородный израильтянин, получивший от Бога пророческий дар. Спас `усанну от казни («Фрон истины»):

Отрок Даниил мудрее лесть их проявляет

Тако лесть чистотаю словно победит.

Александр - полководец Александр Македонский («Фрон истины»):

Царь Александр наипаче вславися,

Яко брегл правды, выну в ней глумися.

Ливония - Шведская часть Ливонии, земли между Норвой, Псковом и Ригой («Стихи на счастливое возвращение его милости царя из-под Риги»):

Ливония тобою прият Бога в теле,

В тайных пречистых, чаю, познает отселе.

Двина - Западная Двина и Балтийское море («Приветствие на взятие Дерпта»):

Веселися, царю што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

Иосиф, Мария - согласно евангельскому рассказу, Мария и её муж Иосиф пришли в Вифлеем, чтобы записать свои имена у императорских переписчиков населения («Стихи на Рождество Христово»):

Весь двор, вертеп и быдло, Иосиф, Мария,

А настарыя стражи у полаты тыя.

Давид - царь («Стихи на Рождество Христово»):

Смиренных духом до неба взвышает,

В тым есть Давидон, яко ты сам, знает.

Кедрона - небольшая река под Иерусалимом («Вере омэнцэ панской в церкви мовене»):

А ты же лжыве тяжеш до Кедрона броду.

Он з тяжкае работы ы з оков выбавил.

Еуфросиния - просветительница Ефросиния Полоцкая («Взенто образ Насвеитшэй Богородицы з Полоцка до Москвы»):

Не возбрани нам твоей благодати.

Ты еси мати о Еуфрасиние.

Жителям града всим удобрение.

Яже потщася икону святую

Внести здалеча в страну Полацкую.

Атлант - титан, вечно подпирал небесный свод («Виншование новообранному потриарше»):

Легчае Атлант неба воспирает,

Неже кто бремя пастырского движает.

Олимп - священная гора в Фессалии, обиталище богов

(“Беседы постуския”):

Кая же вина, что творец всемогий

Оставль богатый Олимп, в нам убогий

Дол зеленый сошел и явился вама.

Марс - бог войны (“Беседы со планиты”):

Марс. Аз владыко оружец храбрством почитаю.

И на горыя враж острый меч вручаю.

Венус - богиня любви (“Беседы со планиты”):

Венус. Красоту плоти такмо даю тебе,

Ничто бо ми есть твоей угодно потребе.

Меркурий - крылатый вестник богов, покровитель торговли (“Беседы со планиты”):

Меркурий. Аз премудрость щасте предлагаю,

Честь и остроумие чими почитаю.

Феб - бог солнца (“Неблагодарность”):

Ибо когда под солнце прямиком подходит.

Мерзкий мрак на златом Фебе порождает.

Мамонна - бог богатства и наживы (“Счастье богачей плачевно”):

Конец богатством своим предрекают

Те, кто ни в чем добродетельны не бывают.

Сильна, Мамонна, что на троне сидишь.

Христофор Колумб - мореплаватель (“Новооткрытия”):

Христофор Колумб вокруг света обошёл,

От чудовищ морских мучений натерпелся,

Господину своему, раздобыл чужие страны.

Америго Веспучи - открыл созвездие Южный крест (“Новооткрытия”):

Крест на четырех звезд, прежде неизвестный

Америго в небе разыскал.

Бахус - бог вина и веселья (“4 самые сильные вещи”):

Кто без железа весь мир завоевал?

Хотел бы я ныне от тебя узнать!

Бахус! - ведь разума силу отнимает,

В животное вино человека превращает.

Опа - богиня плодородия и урожая (“Ремесла строптивы, но достоины уваженья”):

Опа, благородная милостивая богиня.

Всякое изобилие в урожаях сотворяет.

Геркулес - сын бога Юпитера, сотворил двенадцать подвигов (“Наслаждения”): Геркулес благородный велел привязати себя к мачте, когда плыл через Сциллу. Дабы сиренами не был бы пращен.

РАЗДЗЕЛ ІІІ

МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

Конспект урока по русской литературе

Тема: Симеон Полоцкий - поэт, драматург, публицист

Цели:

- познакомить учащихся с творчеством Симеона Полоцкого;

- углубить знания учащихся о стиле борокко;

- воспитывать любовь учащихся к родной земле, к родному языку

Оборудование: портрет С.Полоцкого, учебник по русской литературе, сборник стихов С.Полоцкого

Тип урока: изложение нового материала

План урока:

1. Организационный момент.

2. Вступительное слово учителя.

3. Выступление учащегося на тему «Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого».

4. Закрепление нового материала.

5. Заключительное слово учителя.

6. Домашнее задание.

7. Выставление и комментирование оценок.

Ход урока

1. Организационный момент. Приветствие, настрой учащихся на урок.

2. Вступительное слово учителя.

Учитель. Симеон Полоцкий жил и работал в эпоху, называемую «переходной». Действительно, 17 век стал своеобразным рубежом старой и новой европейской литературы, рубежом, в который вместилось великое обилие перемен в самых разных сферах человеческой жизни, сопровождаемых нескончаемой цепью военных катаклизмов и общественных потрясений. 17 век породил ошеломляющее многообразие артистических форм, жанров, стилей. Творчество Симеона Полоцкого было неординарным, выдающимся культурным явлением. Нравоучительные книги, стихи, написанные в разные годы, оказали заметное воздействие на русскую, белорусскую и украинскую литературы 17 - первой половины 18 веков. Наибольшую известность получили поэтические сочинения Симеона Полоцкого.

В Московском государстве знакомство с произведениями С.Полоцкого порождало широкий интерес к книжной (литературной) поэзии и просветительской тематике, способствовало утверждению силлабики в качестве ведущего принципа стихосложения почти на целое столетие.

Сегодня на уроке мы рассмотрим жизненный и творческий путь выдающегося поэта 17 века Симеона Полоцкого. А сейчас мы прослушаем выступление учащегося на тему «Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого». А остальным основные моменты биографии записывать в тетради по русской литературе.

3. Выступление учащегося. “Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого”.

Симеон Полоцкий родился в 1629 году в первых числах декабря. Настоящее имя поэта - Самуил Емельянович Петровский-Ситнианович. Его место рождения и социальное происхождение точно не установлены. Родиной поэта является Полоцк и происходил он из семьи зажиточных горожан. Симеон получил начальное образование, а в 1643 году он становится студентом Киево-Могилянской коллегии. Полоцкий некоторое время учился в Виленской иезуитской академии. С 1656 года после принятия монашеского сана в православном монастыре Полоцка учительствовал в местной братской школе. В 1654 году началась война Речи Посполитой с Московским государством, через несколько месяцев в Полоцк вошла русская армия во главе с самим царём. Симеону представился редкий случай продемонстрировать русскому монарху свои благоприобретённые литературные способности. Писал Симеон преимущественно на книжном, так называемом славяно-русском языке, в котором в белорусский период творчества поэта весьма заметны местные, белорусско-украинские языковые особенности. Подавляющее большинство его произведений не датировано. Из датированных наиболее ранние относятся к 1648 году. Так как Симеон писал стихи на нескольких языках, то самые ранние являются на религиозные темы “Акафист” и “Конон”.

Творческое наследие поэта богато и разнообразно. К числу ранних литературных опытов Полоцкого относятся вирши религиозной тематики. В этих стихотворениях выражаются чувства и переживания глубокого религиозного человека. А ещё к раннему периоду относятся эллегии “Смерть”, “Менка”, а так же “Стихи краесогласные…во сретение иконы богородицы” и “Прилог к преподобной матери Евфросинии”.

До перезда в Москву Симеон создал ряд декламаций, стихотворных произведений, специально предназначенных для публичного исполнения. К религиозным декламациям близки “Беседы пастушеские” - типичный пример пасторали. Они представляют собой диалог старого и молодого пастухов о рождении Христа. Значительный интерес представляют декламации Полоцкого, посвящённые конкретным событиям времени, реальным историческим лицам, в частности русскому царю Алексею Михайловичу. Наиболее известны две такие декламации - так называемые “Метры” витебские и полоцкие. Поэт в Москве писал много произведений на тему родины. Они наполнены тревогой поэта за судьбу родной земли. Стиль декламаций, посвящённых реальным лицам и рождению Христа, как произведений панегирических - возвышенно-риторический. В стихотворениях сатирического характера (“На пьяницу”, “На грешника”) автор поднимает разные вопросы общественной жизни, быта и морали. Познавательное значение имеют стихотворения на тему античной культуры (“Четыре века человечества”, “Восемь чудес света”). В них Полоцкий повествует о фактах и событиях далёкого прошлого или пересказывает мифы.

Стилю барокко соответствует и поэтический язык раннего Симеона Полоцкого. Многие его эпитеты, метафоры, сравнения и другие образные обороты по своему характеру типичны для эпохи контрреформации: “ангельский разум”, “хлеб духовный”, “адский яд”, “волны грехов”, “смерти жало”, “ров отчаяния”.

Определённый вклад внёс С.Полоцкий в развитие стихосложения на восточно-славянских землях. Несмотря на жёсткие нормы организациии стиха в силлабической поэзии (обязательная цезура в середине строки, парная женская рифма), поэт во многом смог преодолеть однообразие и монотонность его звучания, придать динамичность и лёгкость, облечь его в более совершенную форму.

Московский период творчества С.Полоцкого представлен двумя сборниками “Вертоград многоцветный” и “Рифмологион”. Сборник “Рифмологион” вобрал в себя панегирические произведения и образцы драматической поэзии. Пьесы “Комедия притчи о блудном сыне” и “О Навходосоре-царе”.

В последние годы своей жизни Симеон много трудился, очень много читал, писал на разных языках. Полоцкий тяжело заболел и умер 25 августа 1680 года, похоронили его в Заиконаспасовском монастыре.

4. Закрепление материала.

Учитель. А сейчас мы с вами будем беседовать по творчеству Симеона Полоцкого.В какую эпоху жил и работал С.Полоцкий?

Ученик. С.Полоцкий жил и работал в так называемую “переходную” эпоху, в 17 веке.

Учитель. Кем был С.Полоцкий?

Ученик. С.Полоцкий был и поэтом, публицистом, драматургом, государственным работником и учителем.

Учитель. Какое настоящее имя Симеона Полоцкого?

Ученик. Самуил Емельянович Петровский-Ситнианович.

Учитель. Когда и где рдился писатель?

Ученик. Родился в начале декабря 1629 года, в Полоцке в семье зажиточных горжан.

Учитель. Где учился С.Полоцкий?

Ученик. Получил начальное образование, затем учился в Киево-Могилянской коллегии, некоторое время учился в Виленской иезуитской академии.

Учитель. Кем стал Симеон Полоцкий после учёбы?

Ученик. Принял монашеский сан и учил детей в братской школе при монастыре.

Учитель. Какие границы творчества С.Полоцкого?

Ученик. Всё творчество делится на два периода. Белорусский период до 1663 года и Московский период, начиная с 1663 года и заканчивая смертью поэта 1680г.

Учитель. Какая центральная тема была у С.Полоцкого?

Ученик. Центральной темой творчества С.Полоцкого является тема родины. Так как поэт очень переживал из-за войн, которые были на территории Белоруссии.

Учитель. А скажите ребята, на каком языке писал свои стихотворения С.Полоцкий?

Ученик. На книжном, так называемом славяно-русском языке.

Учитель. А какие самые первые датированные произведения?

Ученик. К датированным произведениям относятся “Анафист” и “Конон” (1648г.).

Учитель. А скажите, чем выделяется московский период творчества С.Полоцкого?

Ученик. Московский период творчества С.Полоцкого выделяется двумя сборниками “Вертоград многоцветный” и “Рифмологион” и пьесами “Комедия притчи о блудном сыне” и “О Навходосоре-царе”.

5. Заключительное слово учителя.

Учитель. Симеон Полоцкий обогатил белорусскую и русскую поэзию новыми темами, жанрами и формами и тем самым содействовал её дальнейшему развитию. Переехав в Москву, своей разносторонней культурно-просветительской и творческой деятельностью вписал яркую страницу в историю культуры русского народа, явился в России основоположником поэзии и драматургии как новых видов литературы. Жизнь и творчество Симеона Полоцкого - пример благотворности культурных взаимосвязей восточнославянских народов 17 века.

6. Домашнее задание.

Подготовка к контрольной работе.

По выбору написать сочинение на тему “Барокко в русской литературе”.

7. Выставление и комментирование оценок.

Пазакласнае мерапрыемства па беларускай літаратуры

Дыдактычная гульня

Тэма: Памяць зямлі беларускай

Мэта: - развіваць навыкі слухавога ўспрымання звестак аб пісьменніках;

- фарміраваць навыкі хуткага адказу;

- выхоўваць пачуццё любові і павагі да роднай Беларусі.

1. Настаўнік. 4 верасня 1994 года ўпершыню на Беларусі адзначалася новае свята - Дзень пісьменства і друку. Мерапрыемствы праходзілі некалькі дзён. Цэнтрам урачыстасці быў Полацк - калыска беларускай дзяржаўнасці і культуры, горад, з якім звязаны імёны нашых славутых продкаў: Ефрасінні Полацкай, Францыска Скарыны і Сімяона Полацкага. Навукова-творчая экспедыцыя “Дарога да святынь” пралягала праз старажытныя цэнтры культуры - Навагрудак, Нясвіж, Тураў, Полацк. Святочныя мерапрыемствы прайшлі ва ўсіх навучальных установах.

Кажуць, у народа, які не ведае і не памятае свайго мінулага, адсутнічае будучыня. Беларускі народ мае продкаў, чыя дзейнасць складае цэлыя эпохі ў культурным жыцці краіны. Наша зямля нарадзіла Рагнеду, Ефрасінню Полацкую і Кірылу Тураўскага, Міколу Гусоўскага і Тадэўша Касцюшку…

Гэты рад можна доўжыць і доўжыць. Кожнае імя, што захавала гісторыя, мы павінны ведаць і шанаваць, бо ў гэтым - аснова нашай чалавечай годнасці, з гэтага пачынаецца клопат пра дзяржаву, пра яе культуру, маральнасць і духоўнасць.

А зараз паслухаем даклады пра двух найбольш значных і яркіх прадстаўнікоў беларускай культуры.

2. Даклад “Францыск Скарына” (10 мін.).

3. Даклад “Сімяон Полацкі” (10 мін.).

4. Вядучы. Пытанні ў гульні “Рызыка-версія” будуць прысвечаны дзейнасці Францыска Скарыны і Сімяона Полацкага і іншых нашых знакамітых землякоў, гісторыі роднага краю.

У гульні ўдзельнічае 4 каманды. Пераможцы першай і другой гульняў прымаюць удзел у трэцяй гульні. Каманда, якая “рызыкуе” (адказвае без падрыхтоўкі), атрымлівае за правільны адказ 2 балы, якая “гуляе”, г.зн. абмяркоўвае адказ за 30 секундаў, - 1 бал. Калі адказ адсутнічае або ён няправільны, пытанне перадаецца камандзе сапернікаў.

I БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Які юбілей Беларусь урачыста адзначыла 17-18 жніўня 1967 года? (450 галоў беларускага кнігадрукавання).

2. У якіх гарадах ёсць вуліцы, названыя імем Ф.Скарыны? (Полацк, Мінск).

3. У якога народа з'явілася ўпершыню фанетычнае (літарнае) пісьмо, якое ў 9 стагоддзі да н.э. было запазычана грэкамі? Жыў гэты народ на тэрыторыі сучаснага Лівана? (Фінікійцы).

4. Дзе і калі нарадзіўся паэт, драматург, публіцыст Сімяон Полацкі? (У Полацку ў 1629 годзе ў снежні).

ІІ БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Якое сапраўднае прозвішча было ў Сімяона Полацкага? (Самуіл Емельянавіч Пятроўскі- Сітніяновіч).

2. Якія навуковыя ўстановы носяць імя Ф.Скарыны? (Гомельскі дзяржаўны універсітэт, педвучылішча ў Полацку).

3. Шырока вядомыя шрыфты - лацінка і кірыліца. У старажытных славян для “глаголенія тайны” існаваў яшчэ шрыфт для тайнапісу. Як ён называўся? (Глаголіца).

4. Якое свята ўпершыню адзначала Беларусь у верасні 1994 года? (Дзень беларускага пісьменства і друку).

ІІІ БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Сапраўднае імя гэтай асветніцы Прадслава. А як звалі яе памочніц-сясцёр? (Родная сястра Гардзіслава і стрыечная сястра Звеніслава).

2. Знакаміты беларускі і рускі грамадскі і царкоўны дзеяч-педагог, пісьменнік арганізаваў друкарню ў Маскве, дзе надрукаваў некалькі сваіх кніг - “Буквар”, “Часасловец”? (Сімяон Полацкі).

3. Калі Ф.Скарыне было 13 гадоў, Леанарда да Вінчы напісаў сваю сусветна вядомую карціну. Якую? (“Джаконда”).

4. Звесткі пра гэтую князёўну дайшлі да нас са старажытных летапісаў “Аповесць мінулых гадоў”, а Лявон Случанін прысвяціў ёй паэму. Хто гэта? (Рагнеда).

ІV БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Якую школу стварыў ў Маскве С.Полацкі і каго вучыў? (Спецыяльная лацінская школа для царскіх людзей з Прыказа таемных спраў).

2. Кім быў Ф.Скарына? (Першадрукар, перакладчык, паэт, доктар медыцыны, вучоны, біёлаг, пісьменнік).

3. Якія мовы ведаў Ф.Скарына? (Рускую, польскую, італьянскую, нямецкую і інш.).

4. У якім годзе С.Полацкі пакідае назаўсёды родны горад Полацк і едзе ў Маскву? (Пераезд яго адносіцца да другой паловы 1663 года).

V БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Ён атрымаў вучоныя ступені доктара свабодных навук і медыцыны ў заходнееўрапейскіх універсітэтах. Усе яго 25 кніг, выдадзеных у Празе ў 1517-1519 гг., напісаны на беларускай мове. (Ф.Скарына).

2. Хто быў любімым вучнем С.Полацкага і з кім ён працаваў і ездзіў у Курляндыю з місіяй? (Сільвестр Мядзведзеў).

3. Гэты твор на радзіме не жадалі друкаваць. Толькі калі аўтар пайшоў на маленькую хітрасць - прысвяціў яго каралеве Боне Сфорцы, - твор быў выдадзены. На жаль, другое жыццё паэма атрымала толькі ў наш час, найбольш вядомым для беларусаў з'яўляецца пераклад Шатона. Што гэта за твор? (“Песня пра зубра” М.Гусоўскага).

4. Якія галоўныя кнігі былі ў Маскоўскі перыяд С.Полацкага? (“Вертаград шматкаляровы”, “Рыфмалагіён”, “Букварь языка словенска”, дзве п'есы “Камедыя прытчы пра блуднага сына”, “Пра Наўхаданосара”).

5. Падвядзенне вынікаў гульні.

Вучні хорам спяваюць песню “Колькі ў небе зор”.

Канспект урока па беларускай мове

Тэма: Лексіка беларускай мовы паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі

Мэты: - працягваць паўтарэнне паняццяў па тэме “Лексіка. Лексічнае значэнне слова”; паглыбіць і сістэматызаваць веды вучняў па тэме “Лексіка паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі”;

- развіваць уменне раздзяляць словы па групах: паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі; развіваць звязную маналагічную мову вучняў;

- выхоўваць павагу да роднай мовы.

Абсталяванне: падручнік па беларускай мове для 10-11 класаў.

Ход урока

1. Арганізацыйны момант. Прывітанне, арганізацыя ўвагі.

2. Праверка дамашняга задання.

Настаўнік. Пакуль мы будзем правяраць дамашняе практыкаванне, адзін вучань пойдзе да дошкі і будзе выконваць прапанаванае заданне (паўтарэнне правапісу суфіксаў -ск-):

Ад слоў утварыце і запішыце прыметнікі з суфіксам -ск-:

інтэлігент - інтэлігенцкі;

Нясвіж - Нясвіжскі;

мастак - мастацкі;

салдат - салдацкі;

Парыж - Парыжскі;

сусед - суседскі;

сакавік - сакавіцкі;

юнак - юнацкі;

турыст - турысцкі.

Праверка дамашняга практыкавання (практыкаванне 76).

Да наступных прыметнікаў падбярыце адпаведныя назоўнікі:

Асабовы - асабісты: асабовы займеннік, склад, асабісты лёс, рахунак, шчасце, бібліятэка, думка;

Балотны - балоцісты: Балотны прастор, трава, птушка, вада; балоцісты бераг, край, сцежка;

Гліняны - гліністы: гліняны посуд, падлога, міска; гліністы бераг, зямля, дно;

Грамадзянскі - грамадскі: грамадзянскі абавязак, шлюб, годнасць, правы; грамадскі парадак, дзейнасць, вопратка;

Драпежны - драпежніцкі: драпежны звер, рыба, дзюба; драпежніцкі нораў, звычкі, палітыка, позірк;

Ураджайны - урадлівы: ураджайны год, бульба, поле; урадлівы зямля, сорт, глеба, сад.

Настаўнік. Праверым выкананае на дошцы заданне.

Настаўнік. Адкажыце на пытанні па тэме папярэдняга ўрока. Што ўтварае слоўнікавы склад або лексіку беларускай мовы? (Усе словы беларускай мовы ў сукупнасці ўтвараюць яе слоўнікавы склад, або лексіку).

Настаўнік. Што такое лексічнае значэнне слова? (Гэта змест слова, сэнсавае напаўненне; сувязь гукавой абалонкі з пэўным прадметам ці з'явай рэчаіснасці).

Настаўнік. Якія словы называюцца паронімамі? (Паронімы - гэта словы з розным лексічным значэннем, якія маюць падабенства ў маўленні і напісанні).

3.Работа па тэме ўрока.

Настаўнік. Сёння мы працягваем вывучаць тэму “Лексіка”, а дакладней - пазнаёмімся з лексікай паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі.

Лексіка беларускай мовы паводле паходжання

Слоўнікавы склад сучаснай беларускай мовы - вынік працяглага гістарычнага развіцця. Зараз мы на роўных правах карыстаемся словамі, гісторыя якіх налічвае некалькі тысячагоддзяў, і словамі, што ўзніклі ў самы апошні час. Побач ужываюцца словы, народжаныя шматвяковай моўнай практыкай беларускага народа, і лексічныя адзінкі, занесеныя да нас з іншых, блізкіх і далёкіх, моў. Паходжанне беларускай лексікі можна адлюстраваць на схеме, якая змешчана ў падручніку на старонцы 41. Начарціце яе сабе ў сшыткі.

Лексіка сучаснай беларускай мовы

2. Спрадвечна беларуская лексіка:

а) уласнабеларускія словы;

б) усходнеславянскія словы;

в) агульнаславянскія словы;

г) індаеўрапейскія словы.

2. Запазычаная лексіка:

а) з блізкароднасных моў;

б) са стараславянскай мовы;

в) з іншых моў.

Настаўнік. Прачытаем матэрыял падручніка пра спрадвечна беларускую лексіку на старонках 41-42. (Чытанне ўслых).

Настаўнік. Выканайце пісьмова практыкаванне 81: Да прыведзеных слоў рускай і ўкраінскай моў запішыце ўласнабеларускія адпаведнікі. З адным з іх складзіце сказ і запішыце.

Быстро - швидко - хутка , красивый - гарний - прыгожы, подсолнух - соняшник - сланечнік, одеваться - одягатися - апранацца, ветка - гілка - галіна, торопить - квапити - падганяць, прыспешваць, путешественник - мандрівець - падарожнік, вандроўнік.

Настаўнік. Праверым, як вы выканалі.

Настаўнік. У сучаснай беларускай мове сустракаюцца запазычанні з блізкароднасных моў: рускай (звяно, буквар, подзвіг), украінскай (боршч, чупрына, бадзёры), польскай (падарунак, блакітны, кахаць). Асобна вылучаецца невялікая група стараславянізмаў - слоў, што прыйшлі з першай літаратурнай мовы славян, старажытнабалгарскай па паходжанню (воблака, малітва, храм). Шырока прадстаўлены лексічныя адзінкі, запазычаныя з розных еўрапейскіх моў: англійскай (бізнес, спорт, фільм), французскай (вернісаж, раяль, адэкалон), нямецкай (гальштук, цукар, фарба), старажытнагрэчаскай (палітыка, арыфметыка, сімфонія), лацінскай (адукацыя, студэнт, экзамен).

Настаўнік. А зараз звярніце ўвагу на дошку, на ёй запісаны сказы. Адшукайце памылкі ва ўжыванні запазычаных слоў і вызначце іх прычыны. Выпраўце іх. (Вусна).

1.У байцы “Саманадзейны конь” каніку адразу даецца мізэрная характарыстыка. 2. Партызанскім сувязным было запратэставана з'яўляцца ў Мінску. 3. У канцы вечара па просьбе вучняў Барыс Сачанка распісаўся для аўтографаў на кнігах.

Настаўнік. Выканаем пісьмова практыкаванне 85: прывядзіце па тры словы з іншамоўнымі часткамі тэле…, …фон, аква…, бія… Паспрабуйце ўстанавіць, што гэтыя часткі абазначаюць.

Настаўнік. Прачытайце верш Н.Гілевіча “Размова ў адным заметным рэстаране”. На чым заснаваны гумарыстычны эфект? (Практыкаванне 87).

Лексіка паводле сферы ўжывання

Настаўнік. Аснову лексікі беларускай мовы складаюць словы, якія ўжываюцца ў самых розных сферах, - усімі, хто гаворыць па-беларуску, незалежна ад месцажыхарства, адукацыі, прафесіі носьбітаў мовы. Такія словы называюцца агульнаўжывальнымі, або агульнанароднымі: маці, сонца, жыць, дом, сад, хутка. Аднак існуе і лексіка абмежаванага ўжытку, якой карыстаюцца асобныя групы насельніцтва. У залежнасці ад сферы прымянення яна падзяляецца на дыялектную, спецыяльную і жаргонную.

Прачытаем услых інфармацыю падручніка на старонцы 45. (Чытанне ўслых).

Настаўнік. Дайце характарыстыку дыялектнай, спецыяльнай і жаргоннай лексіцы.

Настаўнік. Успомніце некалькі дыялектных слоў, якія ўжываюцца ў вашай мясцовасці або там, дзе вы праводзіце канікулы, куды ездзіце ў госці. Што абазначаюць гэтыя словы.

Лексіка паводле стылістычнай афарбоўкі

Настаўнік. Стылістычная афарбоўка слова - гэта дадатковая да яго лексічнага значэння ўласцівасць, якая вызначае прыналежнасць слова да пэўнага стылю мовы. Як вядома, вуснай форме маўлення адпавядае размоўны (гутарковы) стыль, а пісьмовай форме маўлення - кніжныя стылі (навуковы, афіцыйна-дзелавы, публіцыстычны і мастацкі). Адпаведна вылучаецца размоўная (гутарковая) і кніжная лексіка.

Аднак існуе вялікая колькасць слоў, якія ў аднолькавай ступені могуць выкарыстоўвацца ў любым стылі. Гэта стылістычна нейтральная (міжстылёвая) лексіка: чалавек, брат, неба, вішня, бусел, чытаць.

Намалюйце сабе ў сшытках табліцу, змешчаную ў падручніку на старонцы 47.

Лексіка сучаснай беларускай мовы

Размоўная міжстылёвая кніжная

паэтычная

Навуковая афіцыйна- публіцыстычная

Дзелавая

Настаўнік. Прачытаем услых пра размоўную, кніжную, а таксама разнавіднасці кніжнай лексікі на старонках 47-48 падручніка.

Выканаем наступнае заданне: Заменіце словы гутарковага стылю на нейтральныя сінонімы ў наступных сказах:

1.Янка Купала не проста літаратурная з'ява ці эпоха, творчасць паэта - з'явішча грамадска-палітычнае. 2. А ў зімку, калі на вуліцы лютуе вятруга, добра пайсці на вячоркі ці на ігрышча. 3. І калі яшчэ не пакаралі - пакараем той крывавы зброд, тых, што чалавецтва абакралі на мільёны год.

Настаўнік. Прачытайце верш Н.Гілевіча з практыкавання 94. Знайдзіце ў ім гутарковыя словы і падумайце, чым дасягаецца эфект парадзіравання. (Вусна).

Настаўнік. Запішыце наступныя сказы. Вызначце ў іх паэтычныя словы, падбярыце да іх нейтральныя словы-сінонімы. (Адзін вучань піша на дошцы).

1.Толькі недзе голас жураўліны зноў вяшчуе раннюю зару. 2. Ой вы, дарожанькі людскія, пуцінкі вузкія, крывыя! 3. Ты не пагаснеш, ясная зараначка, ты яшчэ асвеціш родны край. 4. Я птахам адчуваў сябе на вежы, валадаром і неба і зямлі.

Дамашняе заданне.

Настаўнік. Дома яшчэ раз перачытайце параграфы 11-12. Выканайце практыкаванне 91. Размяркуйце терміны і прафесіяналізмы на асобныя групы ў залежнасці ад таго, да якой галіны навукі, тэхнікі ці прафесіі яны адносяцца. Кожную групу дапоўніце 3-4 словамі.

Каменціраванне і выстаўленне адзнак.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Паколькі творчасць Сімяона Полацкага да нашага часу з'яўляецца маладаследаванай, асабліва, што датычыцца комплекснага аналізу беларускага і рускага перыядаў яго дзейнасці, то мы паставілі сваёй мэтай выправіць гэты гістарычны парадокс і ў меру нашай кампетэнцыі і магчымасцей прааналізаваць віршы паэта, прасачыўшы працэс станаўлення жанравых форм яго творчасці ад беларускага (Полацкага) да рускага (Маскоўскага) перыядаў жыцця і дзейнасці паэта.

Творчасць паэта, драматурга, публіцыста надзвычай цікавая, і мэта нашай работы заключалася ў тым, каб як мага глыбей прааналізаваць паэзію Сімяона Полацкага.

Даследаваўшы жанрава-тэматычную разнастайнасць і паэтычную адметнасць паэзіі С.Полацкага мы прыйшлі да наступных вывадаў:

Па-першае, творчасць С.Полацкага ў беларускі перыяд была пазначана пошукам новых жанравых форм. І менавіта ён быў заснавальнікам такіх жанраў, як эпітафіі. Самая значная з іх “Нагробак”, якая прысвечана забойству Георгія Пласковіцкага. Элегіі, прыкладам якіх з'яўляюцца “Смерць”, “Мепка”, дзе дамінуе гуманістычны матыў спагады да чалавечага гора, ці “Прилог к преподобнай матери Евфросинии” і “Стихи краесогласные… во сретение иконы богородицы”, дзе яскрава праявіліся патрыятычныя матывы - любоў да роднай зямлі і роднага горада.

Значным укладам у пашырэнні жанравых форм у беларускай літаратуры з'яўляюцца дэкламацыі, найбольш значныя “Вершы на шчаслівы зварот літасцівага цара з-пад Рыгі”, “Віншаванне з выпадку ўзяцця Дэрпта”, дзе паэт параўноўвае прыход цара ў Беларусь і Лівонію з усходам сонца. Прыкладам патрыятычнай паэзіі ў беларускай літаратуры 17 стагоддзя з'яўляюцца і “Метры” - таксама жанр, распрацаваны ўпершыню паэтам.

Па-другое, калі разглядаць творчасць С.Полацкага ў маскоўскі перыяд, то можна ўпэўнена сказаць, што праблематыка твораў значна паглыбляецца. З'яўляюцца творы на алегарычную, сатырычную і гістарычную тэматыку. Да алегарычнага твора можна аднесці “Стихи утешные к лицу единому”. А да ліку сатырычных твораў адносяцца несумненна віршы “Монашество”, “Купецтва”, “Пиянство”. А што касаецца гістарычнай тэмы, то такія віршы як “Прашэнне шведскага караля ” і “Шведскі кароль шукае сваіх афіцэраў” прысвечаны падзеям польска-шведскай вайны.

Арыгінальнымі і адзінымі ў беларускай літаратуры 17 стагоддзя сталі віршы Полацкага “Бяседы пастуховы”, напісаныя ў дыялагічнай форме. Па сутнасці яны, гэтыя творы, сталі першай пробай пяра пісьменніка-драматурга. Усе свае творы паэт аб'ядноўвае ў два зборнікі: “Рифмологион” і “Вертоград многоцветный”, куды ўключана і дзве ягоныя п'есы “Камедыя прытчы пра блуднага сына” і “Пра Наўхаданосара-цара”.

Па-трэцяе, аналіз вершаў паэта паказваў, што ўжо ў беларускі перыяд С.Полацкі засвоіў асноўныя прынцыпы сілабічнага верша, а ў маскоўскі - давёў яго да бездакорнай дасканаласці, вытрымліваючы 11-, 13-, 15-складовікі з цэзурай, якая дзеліць радок папалам, гэта значыць выконвае сваю функцыянальную ролю.

Што ж датычыцца рыфмы (“краесогласный”), то тут аўтар не абмяжоўвае сябе агульнапрынятымі ў сілабіцы правіламі: у яго мы сустракаем не толькі жаночую, але і мужчынскую, дактылічную, змешаную рыфму.

Па-чацвёртае, у рабоце мы адзначылі багацце эмацыянальна-экспрэсіўных сродкаў, якімі карыстаецца паэт, заснавальнік літаратурнага метаду барока: выкарыстанне антычных матываў і вобразаў, ускладненасць метафар, багацце эпітэтаў (як фальклорных, так і кніжных) і параўнанняў, а найперш, ускладненасць кампазіцыі.

Па-пятае, мова С.Полацкага стараславянская, стыль нетаропка-павольны, што дасягаецца ўжываннем такой стылістычнай фігуры, як полісіндэтон. Але калі аўтара хвалюе тэма, калі ён з'едліва выкрывае амаральнае аблічча манахаў, купцоў, п'яніц, тон яго вершаў мяняецца, яны робяцца чоткімі, яснымі, рэзкімі, што дасягаецца выкарыстаннем сінтаксічнай фігуры асіндэтона.

Што датычыцца онімаў, то яны ўжыты ў вершах, прысвечаных членам царскай сям'і. Онімы ў асноўным хрысціянскія (Аляксей, Аляксандр, Анна, Пётр, Павел, Фёдар і інш.). У мове мастацкіх твораў С.Полацкага ўжываецца вялікая колькасць тэонімаў: Юнона, Зевс, Опа, Бахус, Марс, Венус і інш.

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Анамастычны слоўнік твораў Я.Коласа / Пад рэд. акадэм. М.В. Бірылы. - Мінск, 1990.

2. Андрэева, Е.Г. Знакаміты асветнік іпедагог: Сімяон Полацкі // Народная асвета. - 1999. - № 10.

3. Арлоў, У. Таямніцы полацкай гісторыі. - Мінск, 1994.

4. Арлоў, У. Муж дабраверны, царкве і дзяржаве патрэбны // Роднае слова. - 1992. - № 10. - С. 72-76.

5. Арлоў, У. Муж дабраверны, царкве і дзяржаве патрэбны // Роднае слова. - 1992. - № 11. - С. 70-73.

6. Арлоў, У. Пра мяне: Simeonus, jeromonachus Polocensis // Крыніца. - 1995. - № 5. - С. 2-12.

7. Барокко в славянских культурах. - Москва: Наука, 1982.

8. Болбас, В.С. Навука добрых нораваў // Адукацыя і выхаванне. - 1998. - № 7. - С. 3-14.

9. Былинина, В.К., Звонарёва, Л.У. Симеон Полоцкий. Виршы / В.К. Былинина, Л.У. Звонарёва. - Минск: Маст. лит., 1990.

10. Васючэнка, П.В. Літаратурная мода або традыцыя? Паэзія Сімяона Полацкага і сучасны беларускі постмадэрнізм // Адукацыя і выхаванне. - 1998. - № 3. - С. 3-7.

11. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ - ХІХ стагоддзяў. У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ - першая палова ХVІІІ стагоддзя / Нац. акад. навук Беларусі, ін-т літ. імя Я.Купалы; навук. рэд. тома В.А. Чамярыцкі. - Мінск: Бел. навука, 2006. - 910 с.

12. Грынчык, М.М. Шляхі беларускага вершаскладання / М.М. Грынчык. - Мінск: Выд-ва БДУ, 1973. - 58 с.

13. Ерёмин, И.П. Поэтический стиль Симеона Полоцкого. - Труды отдела древнерусской литературы / И.П. Ерёмин. - Москва, 1948.

14. История белорусской дооктябрьской литературы / Под ред. В.В. Борисенко, Ю.С. Пширкова, В.А. Чемерицкого. - Минск: Наука и техника, 1977.

15. Званарова, Л.У. Вечныя радкі: Сімяон Полацкі // Маладосць. - 1979. - № 12.

16. Званарова, Л.У. Жыццё і смерць у “Виршах” Сімяона Полацкага // Крыніца. - 1995. - № 5. - С. 3-7.

17. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз літаратурнага твора / І.Я. Лепешаў. - Мінск, 1981.

18. Лихачёв, Д.С. Заметки о русском // Новый мир. - 1980. - № 3. - С. 10-38.

19. Мальдзіс, А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый / А.І. Мальдзіс. - Мінск: Навука і тэхніка, 1980. - 352 с.

20. Мальдзіс, А.І. Складаны шлях станаўлення / А.І. Мальдзіс. - Мінск, 1979.

21. Мальдзіс, А.І. Беларусь у люстэрку мемуарнай прозы ХVІІІ стагоддзя. Нарысы быту і звычаяў / А.І. Мальдзіс. - Мінск: Маст. літ., 1982.

22. Марціновіч, А. самуіл, Сын Полацка // Літ. і Маст. - 1995. - 1 верасня. - С. 5-12.

23. Згибиев, М. Символы. Европейская поэзия ХVІІ века / М. Згибиев. - Москва: Худ. лит, 1977.

24. Полоцкий С. Виршы / Сост., подгот. текстов. вступ. и коммент. В.К. Былинина, Л.У. Звонарёва. - Минск: Маст. літ., 1990. - 447 с.

25. Полацкі Сімяон. Песенька аб смерці // А.І. Мальдзіс. На скрыжаванні славянскіх традыцый. - Мінск: Навука і тэхніка, 1980.

26. Полоцкий Симеон. Мир сей приукрашенный // История русской литературы Х - ХVII веков. - Москва: Просвещение, 1980.

27. Рабінсон, А.Н. “Паміж адукаванасцю і невуцтвам” // Крыніца. - 1995. - № 5. - С. 8-11.

28. Рэвяко, К. Сімяон Полацкі і антычныя матывы яго творчасці // Гісторыя: Праблемы выкладання. - 1998. - № 4.

29. Словарь литературоведческих терминов. - Москва: Просвещение, 1974.

30. Софронова, Л.А. Поэтика словянского театра ХVII-XVIII веков / Л.А. Софронова. - Москва: Наука, 1981.

31. Скрипель, М.О. Симеон Полоцкий. Избранные сочинения / М.О. Скрипель. - Москва, 1953.

32. Тарасаў, К. Памяць пра легенды / К. Тарасаў. - Мінск, 1994.

33. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы / Пад рэд. А.Я. Беранкова, П.П. Шубы. - Мінск, 2000.

34. Чемерицкий, В.А. Поэзия // История белорусской дооктябрьской литературы. - Минск: Наука и техника, 1977.

35. Шалемава, А. Сімяон Полацкі - асветнік і паэт // Беларуская мова і літаратура ў школе. - 1991. - № 10. - С. 69-73.

36. Шалькевіч, В. У пошуках ісціны. Да 350-годдзя з дня нараджэння Сімяона Полацкага // Голас Радзімы. - 1979. - № 49. - С. 6.

37. Шур, В.В. Онім у мастацкім тэксце: Манаграфія / В.В. шур. - Мінск: Бел. кнігазбор, 2006. - 216 с.

38. Шур, В.В. Беларускія ўласныя імёны: Бел. антрапаніміка і тапаніміка: Дапам. для настаўнікаў / В.В. Шур. - Мн., 1998. - 239с.

39. Шур, В.В. Анамастычная лексіка ў беларускай мастацкай літаратуры / В.В. Шур. - Мінск, 2002. - 226 с.

40. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-ці т. Т.1. - Мінск: Выд-ва Беларуская савецкая энцыклапедыя імя Пятруся Броўкі, 1984.

41. Юрэвіч, У. Слова, жывое, роднае, гаваркое / У. Юрэвіч. - Мінск, 1980.