Антон Іванавіч Луцкевіч

У творчай манеры Максіма Гарэцкага заўважаецца адна асаблівасць: ён пазбягае спрошчаных, а гэтым самым мала-змястоўных ацэнак. Пісьменнік бачыць шматколернасць і шмат-галоссе жыцця. Не заўсёды ён ухваляе паводзіны і адцаных дзеячаў беларускага нацыянальнага адраджэння. Туг нельга не нагадаць маладога Сухавея, які ў кожным недастаткова ўсвядомленым (487-488) беларусе бачыў здрадніка і рэнегата. Гэта быў па сваёй сугаасці чыста бальшавіцкі падыход.

Аўтар аповесці няшчадна выкрывае бесчалавечнасць як параджэнне і злавесны сімптом рэвалюцыйных узрушэнняў. Сам твор успрымаецца як мастацкі прысуд тым парадкам, таму грамадскаму ладу, пры якім галоўнай дзеючай асобай, героем і кіраўніком мог стаць безнадзейны п'яніца і злодзей Гаршчок (Карповіч, «дзядок»). У асяродцзі балыпавікоў былі і сумленныя людзі, такія, як Васіль. Але галоўным героем мясцовага маштабу стаў Гаршчок.

Аповесць «Дзве душы» займае унікальнае месца ў гісторыі беларускай літаратуры перыяду грамадзянскай вайны. Гэта - свайго роду мастацкі рэпартаж, які ахопліваў разнастайнасць канфліктаў таго часу, паслядоўна прасочваў дыялектыку душы і глыбіню перажыванняў людзей, прадстаўнікоў розных грамадскіх слаёў, і выносіў няшчадны прысуд агідным з'явам і ў палітыцы, і ў паводзінах, і ў свядомасці людзей. Каштоўнасць аповесці заключаецца ў тым, што пісалася яна па гарачых слядах падзей.

Асаблівая роля ў перыяд грамадзянскай вайны выпала на долю драматургіі. Гэтую ролю добра ахарактарызавала газета «Вольная Беларусь» у інфармацыі «Беларускі тэатр (Гадаўшчына Першага Таварыства беларускай драмы і камедыі)», дзе прыводзіліся ціка-выя звесткі аб актыўнай і плённай дзейнасці Таварыства: «19-га мая Першае Тав[арыст]ва беларускай драмы і камедыі святкавала сваю гадаўшчыну. Свята адбылося ў новым тэатральным памяшканні - у Народным доме імені Максіма Багдановіча (Д. Ляхаўка), на адкрыццё каторага была пастаўлена Т[аварыст]вам новая п'еса У. Галубка «Бязвінная кроў».

Таварыства ставіла свае спектаклі не толысі ў Мінску, але і ў Магілёве, Бабруйску, Слуцку, Жлобіне, Оршы, Радашковічах і г. д. I там, як паведамлялася ў артыкуле, «бадай што першы раз смела і горда раздалося са сцэны беларускае слова. А родная мова, родная песня, родная вопратка, моў тая расіца поле, ажыўлялі, уваскрашалі завяўшае ў сэрцы нацыянальнае пачуццё і будзілі светлую ўпэўненасць, што жыве Беларусь».

Аснову рэпертуару складалі п'есы, якія з поспехам ставіліся яшчэ ў даваенны перыяд: «Паўлінка», «Міхалка», «Хам», «У зімовы вечар», «Як яны жаніліся», «Пашыліся ў дурні», «Модны шляхцюк». Але ўзбагачаўся ён і новымі творамі - і тымі, што з'явіліся на свет раней, але адразу не маглі трапіць да гледачоў і чытачоў, як, напрыклад, «Раскіданае гняздо», і новымі, напісанымі ў той час: «Антось Лата», «Апошняе спатканне», «Бязвінная кроў», «Пісаравы імяніны» і інш. (488-489)

Здаралася і так, што акупацыйная ваенная цэнзура забараняла некаторыя п'есы. Пра тагачасныя падзеі Язэп Дыла пісаў паводле ўспамінаў аднаго са старых артыстаў: «У часы польскай акупацыі працаваць нам у Мінску было вельмі цяжка. Славугы палітычны камісар пан Фастовіч пачаў забараняць адну беларускую п'есу за другой. То ў якой, па яго зазначэнню, змест занадта сацыялістычны, то шмат смерцяў, то занадта многа крыві... Апрача таго, што забараніў «Раскіданае гняздо» Купалы, «Апошняе спатканне», і «Бязвінную кроў», было нават забараніў такую бязвінную камедыю, як купалаўская «Паўлінка», бо там, бачыце, сам аўтар, хоць і не ясна, але кажа, што Якім сацыяліст».

Гэтая інфармацыя пацвярджаецца афіцыйным тайным дакументам II аддзела (аддзела разведкі) польскага генеральнага штаба «Кароткі нарыс беларускага пытання», датаваным 31 студзеня 1928 г.: «Польскае панаванне станавілася непапулярным не толькі сярод народных мас. Беларускую інтэлігенцыю раздражняла падаўленне адміністрацыйнымі ўладамі адраджэння нацыянальнага духу. Праследавалася штодзённая беларуская газета «Беларусь» няспыннымі вобыскамі і судамі, у Мінску забаранялася пастаноўка п'ес беларускіх пісьменнікаў Янкі Купалы і Каганца і г. д.».

У той перыяд на першы план вылучаецца драматургічная творчасць Уладзіслава Галубка і Францішка Аляхновіча, талент якіх - і пісьменніцкі і акцёрскі - з усёй сілай выявіўся іменна ў гады грамадзянскай вайны.

Даволі ўпэўненае месца ў тагачасным тэатральным рэпертуары занялі драмы Галубка «Апошняе спатканне», «Бязвінная кроў», яго ж камедыя «Пісаравы імяніны» (яна ставілася таксама пад назвамі «Хвароба ў добрым здароўі» і «Залёты дзяка»). Пра «Апошняе спатканне» Максім Гарэцкі пісаў: «Літаратурныя крытыкі прынялі яе спакойна, затое сучасная тэатральная публіка вітала драму з асабліва радасным захапленнем... 3 тэатральнага боку драма сцэнічна, цікаўна, даволі бойка і нават эфектна. Эфектаў і для нашых буйных часоў там даволі: удоваль «мяцежнасці», стрэлаў з чорных рэвальвераў, «жупельнай» славеснасці: а ў астатнім акце стаіць шыбеніца і выходзіць увесь чыста чырвоны, у масцы кат».

У перыяд грамадзянскай вайны ва ўмовах небывалых разбурэнняў, ломкі спрадвечных уяўленняў, норм, усяго старога ладу жыцця настойлівымі становяцца пошукі праўды - сацыяль-най, палітычнай, маральнай, проста чалавечай. Пад знакам гэтых пошукаў развіваюцца паэзія, проза, драматургія. Сведчыць аб гэтым, у прыватнасці, драма Уладзіслава Галубка «Бязвінная кроў» з такім паказальным дыялогам пастуха Ціта і студэнта: (489-490)

«Ц і т. А скажыце, панічок, ці скончыцца гэты неспакой, забойсгвы, грабествы?

С т у д э н т. Скончыцца, калі народ узвядуць на добрую дарогу, а наш народ, бедны, сляпы, блудзіць у пушчы. Трэба безупынна працаваць, вучыць, - і тады, як чалавек у чалавеку ўбачыць брата, будзе добра...».

У драмах У. Галубка месцамі заўважаецца схематызм кампазіцыі і наогул мастацкай струкгуры, спрошчаная характа-рыстыка персанажаў, адсутнасць пераканаўчай псіхалагічнай матывіроўкі дзеянняў. Праўда, такая з'ява ў некаторых выпадках можа ўяўляць сабою і свядомы мастацкі прыём, як гэта назіраецца, напрыклад, у камедыях В. Дуніна-Марцінкевіча «Пінская шляхта» і «Залёты». Як-ніяк, драмы Галубка адрасаваліся гледачам, у якіх не было спецыяльнай эстэтычнай, літаратурнай падрыхтоўкі. Кожная сцэна, дыялог, кожны сказ павінны былі з'яўляцца простымі і зразумелымі, гаварыць самі за сябе.

Сваё сапраўднае майстэрства драматург засведчыў камедыяй «Пісаравы імяніны». Непадробны камедыйны эфект дасягаўся ў першую чаргу дасціпнымі дыялогамі, вострымі і з'едлівымі рэплікамі. Вельмі да месца і дарэчы выкарыстана трапнае, жывое народнае слова.

Каштоўнасць камедыі не ў штучным, ненатуральным (хоць і модным) рэвалюцыйным пафасе, што назіраецца ў драме «Апошняе спатканне», а ў жывых сцэнах з жыцця правінцыяль-нага дробнага чыноўніцтва. Тут мы бачым тое ж самае асяроддзе, якое яшчэ раней высмеяў Якуб Колас у аднайменным апавяданні. Пры гэтым камедыя Уладзіслава Галубка - твор ва ўсіх адносінах самастойны. У ёй дзейнічаюць: пісар валасны, фельчар, старшы ўраднік (з прозвішчам Набінос), старшыня, сядзелец, вучыцель і інш. Аўтар высмейвае абмежаваныя духоўныя запатрабаванні сваіх персанажаў, прымітывізм маральных нормаў, якімі яны кіруюцца ў жыцці.

У беларускай драматургіі таго часу вялікую ролю адыграў таксама Францішак Аляхновіч. Як драматург ён заявіў аб сабе ў 1914-1915 гг. п'есай «На Антокалі» - сцэнамі з жыцця віленскага прадмесця. Пасля публікацыі ў віленскай газеце «Гоман» яна выйшла ў 1918 г. асобнай кніжкай. Следам пабачылі свет ідылічная сцэнка «На вёсцы» (1916), сцэнічная легенда «Бутрым Няміра» (1916), драма з гарадскога жыцця «Манька» (1917). Яшчэ ў вайну Францішак Аляхновіч з'явіўся галоўным дзеячам тэатральнага жыцця ў Вільні, дзе ў 1916 г. утварыўся беларускі клуб, сцэна якога выкарыстоўвалася для тэатральных пастановак.

На нейкім этапе паралельна і незалежна адзін ад аднаго дзейнічалі тэатральныя калектывы ў Вільні і ў Мінску, дзе галоўным арганізатарам тэатральнага жыцця выступаў Фларыян Жцановіч, стваральнік Першага Таварыства Драмы і Камедыі, (490-491) рэпертуар якога найболыы узбагачаўся п'есамі Уладзіслава Галубка.

Летам 1918 г. праз лінію фронту ў Мінск нелегальна перабраўся Францішак Аляхновіч. I тут разгарнулася работа двух калектываў пад кіраўніцтвам Ждановіча і Аляхновіча, якія неўзабаве аб'ядналіся. Пры савецкай уладзе ўжо афіцыйна існаваў «Белорусскнй советскнй театр», які першапачаткова карыстаўся падтрымкай балыпавіцкага кіраўніцтва. Яно, аднак, нядоўга мірылася з існаваннем чужога па класавым духу «гнезда шовнннзма», і ў тэатры пачаліся аблавы на контррэвалюцыянераў, артысты ж усё часцей не па сваёй волі траплялі ў госці да чраззвычайкі, пасля чаго даволі хутка спыніў сваё існаванне. I толькі ў часы польскай акупацыі (у канцы 1919 г.) Францішак Аляхновіч зноў адраджае тэатральнае жыццё.

Яго ўвагу як драматурга прыцягваюць усё новыя і новыя тэмы і праблемы. Вынікам нястомных творчых пошукаў і напружанай працы ў небывала цяжкіх умовах ваеннага ліхалецця сталі п'есы «Калісь» (1917), «Базылішк» (1917), «Чорт і баба» (1918), «Страхі жыцця» (1918), «Цені» (1919). Вызначаюцца яны разнастайнасцю зместу, тэматыкі, багаццем мастацка-вобразнага ўвасаблення найскладанейшых і найбольш супярэчлівых праблем тагачаснай рэчаіснасці, шырокім выкарыстаннем фальклорна-казачнага матэрыялу. Тут прадстаўлена і жыццё рабочых з іх рэвалюцый-нымі настроямі, забастоўкамі, дэманстрацыямі («Калісь»), і легендарна-казачная мінуўшчына з вечна актуальнымі праблемамі маральнага характару («Базылішк», «Чорт і баба»), і незвычайная складанасць, супярэчлівасць найразнастайнейшых грамадскіх канфліктаў, небывала абвостраных у эпоху ваенных і сацыяльных катаклізмаў («Страхі жыцця», «Цені»).

У п'есе «Калісь», падзеі якой адбываюцца ў 1905 г., гучыць на беларускай мове славутая рэвалюцыйная песня польскага паэта Баляслава Чарвенскага «Чырвоны штандар», створаная ў 1881 г. на мелодыю песні французскіх камунараў «Чырвоны сцяг». Апубліка-ваная ў 1882 г., яна адразу ж была забаронена і рускімі, і аўстрый-скімі ўладамі. Называлі яе польскім «Інтэрнацыяналам»:

Кроў нашу каты льюць ракамі,

Слязы народныя цякуць.

Расправу з часам зробім самі,

Ці ж будзем вечна каркі гауць? -

Не будзем даўжэй каркі гауць!

...Гэй, прэч, тыраны, прэч з дарогі!

Хай прападзе ваш стары лад!

На суд вас клічам, на суд строгі

За крыўды, што цярпеу наш брат...

«Чырвоны штандар» вельмі часта выкарыстоўваўся ў польскай мастацкай літаратуры. Сведчаннем папулярнасці песні могуць служыць шматлікія пераклады на замежныя мовы: чэшскую, славацкую, балгарскую, рускую, украінскую, нямецкую, латыш (491-492) скую, румынскую, венгерскую, англійскую, французскую, яўрэй-скую. А вось пра беларускі пераклад польскія літаратуразнаўцы не ведалі.

Драма «Страхі жыцця» паводле свайго настрою, імкнення аўтара заглыбіцца ў найбольш змрочныя праявы няўмольна жорсткай рэчаіснасці ў нейкім сэнсе нагадвае драматычную аповесць Максіма Гарэцкага «Антон» і п'есу Якуба Коласа «Антось Лата». Персанажамі ўсіх трох твораў становяцца людзі, якія выбіліся з нармальнай жыццёвай каляіны, не здолелі пры-стасавацца да бязлітасных воўчых законаў тагачаснага жыцця і гінуць ці проста заліваюць сваю бяду гарэлкаю, даводзячы пад час да трагедыі сябе і сваіх блізкіх.

Высокую ацэнку мастацкаму ўзроўню драмы «Страхі жыцця» даў Максім Гарэцкі: «Наогул жа яна - глыбока абдумана, вельмі многа што ў сабе мае, стыльна, сцэнічна і можа быць палічана лепшым вытварэннем аўтара і запісана да лепшых абразцоў беларускага пісьменства агулам і драматычнага ў частцы».

Тагачасная беларуская драматургія хоць і не ўзнялася над узроўнем купалаўскіх п'ес папярэдняга перыяду, а можа, нават і не дасягнула таго ўзроўню, аднак яна пашырыла свае тэматычныя і праблемныя абсягі, упэўнена заглыблялася ў найбольш пакутлі-выя праблемы быцця і псіхікі чалавека.

Вялікім дасягненнем нацыянальнай літаратуры ў цэлым і дра-матургіі ў прыватнасці мы сёння можам лічыць яе небывала яскрава выяўлены гуманістычны пафас, няшчаднае выкрыццё ўсіх жахаў, праяў несправядлівасці, здзекаў, усяго таго, што Максім Гарэцкі ахрысціў такім ёмістым словам «чалавеканялюбства».

У п'есе Міхайла Грамыкі «Змітрок з Высокай Буды» (1918) галоўны герой выказвае трывогу: «Тушыць цяжка, паліць куды лягчэй. Адзін чалавек можа спаліць цэлы горад, а каб зберагчы адну хату, трэба во якая грамада!.. Кніжак жаль... I як гэта чалавечая рука падымаецца нішчыць труды, працу колькіх пакаленняў!».

1917-1920 гг. у гісторыі беларускай літаратуры складалі цэльны перыяд са сваімі ўнутранымі заканамернасцямі. Мы яго павінны разглядаць як завяршэнне нашаніўскіх ідэйных і эстэ-тычных пошукаў, як выпрабаванне на вернасць абвешчаным і выпрацаваным на працягу практычна аднаго дзесяцігоддзя (пачатак якому паклалі падзеі 1905 г.) ідэалам, як спробу прадвызначыць новыя шляхі ва ўмовах ваеннага апакаліпсісу. Адсюль - мастацкія пошукі адказаў на балючыя пытанні рэчаіснасці і ў скарбніцы біблейскай мудрасці, і ў шматвяковай сусветнай культуры, і ў гісторыі народа. Алсюль таксама - (492-493) абвострана эмацыянальнае ўспрыманне ўсіх падзей, у якіх заўсёды было так мала радаснага, затое ж так багата балючага і пакутлівага.

Літаратура грамадзянскай вайны з яе найкаштоўнейшымі здабыткамі, супярэчлівымі працэсамі і заканамернасцямі абарва-лася раптоўна. Але сама яна не растварылася ў нябыце, а яе вопыт не знік бясследна. ён захаваўся ў свядомасці і пачуццях найвыдатнейшых пісьменнікаў, якія збераглі ўсё найбольш каштоўнае з нашаніўскага перыяду, часоў рэвалюцый і грамадзянскай вайны.

У 1905-1920 гг. закладваліся асновы развіцця літаратуры 20-х гадоў, ствараўся надзейны фундамент для палітыкі беларусізацыі, для выратавання самое беларушчыны як гістарычнай з'явы, а таксама для захавання нацыянальнай свядомасці народа.

Права на беларускую мову было заваявана канчаткова, і яго ўжо ніхто не адняў, не адабраў. Беларусь захавалася як адметная геаграфічная нацыянальна-тэрытарыяльная адзінка, што ў параўнаўча недалёкай гістарычнай перспектыве, у выніку працэсаў, якія прывялі да распаду СССР, адкрыла дарогу да дзяржаўнага суверэнітэту.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Купала Я. Жыве Беларусь - Купала Я. - Мн., 1993.

2. Ясакар. На Вялікдзень // Беларускі шлях - 1918.

3. Вольная Беларусь. 1917.

4. Купала Я. Жыве Беларусь. - Купала Я. С. 293

5. Вольная Беларусь. 1917. № 30. 19 лістап. // Лёсік Я. Творы: Апавяданні, казкі, артыкулы. - Мн., 1994.

6. Грамыка М. Родная пушча. Мн., 1987.

7. Кнорин В. Г. Избр. статьи и речи. Мн., 1990.

8. Гарун А. Сэрцам пачуты звон. Мн., 1991.

9. Гарэцкі М. Творы. Мн., 1990. С. 131

10. Беларускі каляндар за 1913 г.

Размещено на Allbest.ru