Антон Іванавіч Луцкевіч

Размещено на http://www.allbest.ru/

АНТОН ІВАНАВІЧ ЛУЦКЕВІЧ (1884-1946)

луцкевіч пэма лiтаратура

Адзін з самых выдатных палітычных і культурных дзеячаў Беларусі, крытык, літаратуразнаўца, гісторык, публіцыст Антон Іванавіч Луцкевіч нарадзіўся 17 студзеня па старому стылю (29 студзеня) 1884 г. у Шаўлях Ковенскай губерні, цяпер г. Шаўляй Літоўскай Рэспублікі ў сям'і служачага. (Род паходзіў са шля-хецкага асяроддзя і меў герб «Навіна», адсюль адзін з самых вядо-мых псеўданімаў А. Луцкевіча - «Антон Навіна».) Бацька быў вайскоўцам, а пасля служыў на чыгунцы. Вучыўся ў гімназіі г. Лібавы, пасля, калі памёр бацька і сям'я пераехала ў Мінск, - у Мінскай класічнай гімназіі. У 1902 г. паступіў у Пецярбургскі універсітэт на прыродазнаўчае адцзяленне. Удзельнічаў у рэвалю-цыі 1905 г. Адзін з кіраўнікоў Беларускай Рэвалюцыйнай Грамады, перайменаванай пазней у Беларускую Сацыялістычную Грамаду. Арыштоўваўся за распаўсюджванне рэвалюцыйнай літаратуры. Універсітэцкую вучобу закончыў, здаўшы курс экстэрнам (прыро-дазнаўчы ў Пецярбургскім і юрыдычны ў Юр'еўскім, былым Дэрпцкім, зараз Тартускім). Адзін з заснавальнікаў газеты «Наша доЛя», адзін з кіраўнікоў газеты «Наша Ніва». У 1917 г. быў выбраны старшынёй Віленскай Беларускай Рады. Кааптаваны разам з братам I. Луцкевічам і В. Ластоўскім у склад Рады БНР. На па-седжанні народнага Сакратарыята прапанаваў абвясціць незалеж-насць БНР, што і адбылося 25 сакавіка 1918 г. Выступаў супраць агрэсіўнай палітыкі польскіх улад адносна беларускіх школ і на-цыянальных правоў беларускага народа. Асуджаў рэпрэсіі ў БССР. Рэпрэсіраваны ў 1939 г.

Ужо ў ранніх публіцыстычных творах А. Луцкевіч выкарыстоў-вае мастацкі набытак новай беларускай літаратуры, цытуючы вершаваныя радкі для падмацавання сваёй аргументацыі.

Першая вядомая нам нататка-рэцэнзія А. Луцкевіча (з'явілася ў «Нашай Ніве» за 1913 г. № 16-17) - на зборнік вершаў Янкі Купалы «Шляхам жыцця». Крытык заўважаў: «Кніжка цешыць душу кожнага шчырага беларуса. Гэта ўжо сур'ёзны здабытак бе-ларускай літаратуры... Мы можам смела сказаць, штр пясняр ма-ладой Беларусі займець пачэснае месца ў гісторыі беларускага адраджэння».

Наступная яго нататка, таксама змешчана ў «Нашай Ніве» (1914. № 8), была першай рэцэнзіяй на зборнік М. Багдановіча «Вянок». Яна мела назву «Пясняр чыстай красы». Гэта вобразнае азначэнне на доўгія гады замацуецца за М. Багдановічам. Асноўным дасягаеннем паэта А. Луцкевіч лічыць надзвычайную меладычнасць, эстэтычную дасканаласць яго вершаў: «I лёгка льюцца яго вершы кунштоўнай, філіграннай работы, а кожын формай падходзіць да думкі». Не кожнаму дадзена ўпадабаць і зразумець вартасць такой паэзіі, мяркуе А. Луцкевіч. «Запраўды: чытаць вершы Багдановіча павінны толькі тыя, хто разумее музыку слова, чыя душа бачыць хараство ў чыстай паэзіі». Такое ўспрыманне было не зусім характэрнае для беларускага нацыянальнага свядо-мага грамадства, якое бачыла ў паэзіі найперш фунцыю правадніка ідэй нацыянальнага адраджэння, што і азначае крытык: «Але не грамадскія тэмы займаюць галоўным чынам паэта: ён перш за ўсё шукае чыстай красы». Выснова: «Вянок» - гэта праўдзівая пэрла ў беларускай паэзіі». А. Луцкевіч спрабуе і сам праз вобраз перадаць духоўную асалоду, якую прыносяць вершы паэта. «I як у летні гарачы дзень у крыштальна чыстай крынічнай вадзе асвяжаецца наша цела, так асвяжае душу паэзія Максіма Багдановіча». Гэты сказ перагукваецца з радкамі М. Багдановіча, які цытуе Псалтыр: «Вось псальма слічная. «Як той алень шукае Крыніцы чыстай, так шукаю Бога я». Як вее свежасцю яе краса жывая!..»

Дзве першыя нашаніўскія рэцэнзіі А. Луцкевіча шмат у чым вызначаюць далейшыя зацікаўленні крытыка. Значная частка яго-ных прац будзе прысвечана асэнсаванню творчасці Янкі Купалы і Максіма Багдановіча, якія прадстаўлялі, на думку крытыка, розныя плыні беларускай паэзіі: плынь стыхіі і барацьбы і плынь дасканаласці і прыгажосці.

Даволі плённа крытык А. Луцкевіч выступае ў беларускай віленскай газеце «Гоман», якая выдавалася ў 1916-1918 гг. Як і раней, ён друкуецца пад псеўданімам Антон Навіна, крыптанімамі-а-н-а і А. Л., а таксама падпісваючыся ўласным прозвішчам. З'яўляюцца ягоныя трапныя і вывераныя ў ацэнках рэцэнзіі на п'есу «Базылішк» Ф. Аляхновіча, на зборнік вершаў «Матчын дар» Алеся Гаруна, некралогі па А. Пашкевіч-Кейрысавай (Цётцы), Аляксандру Ельскаму, Генрыку Сянкевічу, Максіму Багдановічу. Таксама ён друкуе цыкл крытычных артыкулаў пад рубрыкаю «Нашы песняры» (1918). Гэтыя артыкулы стануць асноваю для аднайменнай кніжкі крытыкі, што ўбачыла свет у 1918 г. у Вільні. Гонар выдаць першую кніжку крытыкі па-беларуску належыць, такім чынам, А. Луцкевічу. Выданне яе абумоўлівала неабходнасць мець дапаможнік па беларускай літаратуры для беларускіх школ, якія ў той час густа пакрылі Віленшчыну. У адпаведнасці з зада-чамі быў складзены і змест кнігі, як сціпла зазначае аўтар, «з груба напісаных літаратурна-сацыяльных нарысаў». Кніжка вылучаецца прадуманай пабудовай, акадэмізмам у добрым сэнсе гэтага слова.

Ва ўступным артыкуле «Прадвеснікі адраджэння» А. Луцкевіч падае беларускае адраджэнне ў кантэксце агульнаеўрапейскіх працэсаў, паказвае яго непазбежнасць і заканамернасць: «Тая сіла, каторая адрадзіла чэхаў, украінцаў, літвіноў, латышоў, эстаў і іншых, у канцы сагаала сон і з вачэй беларусаў, - і беларускі народ, пераступіўшы парог XX стагоддзя, меў у душы сваёй вялікі запас творчай энергіі, каторая ждала толькі адпаведнага моманту, каб выбіцца наверх».

Першым песняром маладой Беларусі А. Луцкевіч лічыў Ф. Багушэвіча: «Ён знамяніта вывучаў біццё пульсу народнага, ба-леў яго болем, цешыўся яго радасцямі, усёй душой абурываўся з прычыны ганебнага рабства, сляды каторага надоўга забілі ў бе-ларускіх сялянах пачуцЦё чалавечай годнасці. Ён горача зваў наш народ скінуць путы духоўнага рабства, горда падняць галаву і сме-ла - на ўвесь свет - заявіць, што ён толькі спаў, а цяпер збудзіўся і трэбуе ддя сябе належнага месца ў сям'і братніх народаў».

У ацэнцы значнасці творцы для нацыі А. Луцкевіч даволі да-кладны, ён адчуваў дыялектыку літаратурнага працэсу, яго сувязь з народным жыццём. Ён валодаў беспамылковым літаратурным чуццём і густам.

Наступны артыкул прысвечаны Я. Коласу, які, на думку А. Луцкевіча, займае «адно з першых мейсц у беларускай літаратуры часу адраджэння». Крытык заўсёды вывучае ў творчасці адраджэнцаў тое, што робіць кожнага з іх адметным, непадобным да астатніх. Праз апісанне прыроды, беларускіх краявідаў, адзна-чае А. Луцкевіч, Я. Колас выказвае сваю любоў да Бацькаўшчыны: «Яго патрыятызм абнімаў увесь родны край і праявы яго, а перш за ўсё родную прыроду».

Асноўнаю рысаю ў творчасці Янкі Купалы крытык лічыць спантаннасць, незапраграмаванасць, «бо Купала запраўды пясняр «з волі Божай», і вершы яго - гэта адгалоскі ўсяго, што ён бачыць навакол, што перажывае з дня на дзень». Ён падзяляе яго творчасць на два перыяды: першы, які ахоплівае 1905-1906 гг., «у каторым наш пясняр, седзячы на вёсцы, жьіў толькі вельмі вузкім кругам спраў і інтарэсаў, калі ўся яго псіхіка злівалася з псіхікай масы». I другі: жыццё ў Вільні, Пецярбурзе, калі «Купала як быў, так і астаўся песняром вёскі, але - пры гэтым усё ярчэй пачынае выступаць індывідуальнасць яго».

Адным з найвышэйшых дасягненняў паэта А. Луцкевіч лічыць паэму «Сон на кургане»: «Русальчыны песні» - то чыстая музыка зыкаў. Словы слухаюцца думкі песняра і пакорна ўкладваюцца так, каб мысль і форма яе вырашэння захоўвалі поўную гармонію».

Нягледзячы на вялікую ўвагу крытыка да ўласнапаэтычнай, мастацкай значнасці твораў Купалы, як яно і мае быць найперш, А. Луцкевіч адзначае выключную ролю паэта ў фарміраванні ідэалогіі беларускага нацыянальнага руху: «Купала - адзін з най-болып яркіх ідэолагаў беларускага адраджэння, і гэта - яго «сказ новых дзён»... Душа песняра вывучае той пераварот, які адбываец-ца ў самай глыбіні народных мас». Падводзячы вынікі сваім разважанням, А. Луцкевіч зноў-такі ўпэўнена гаворыць: «Хаця творчасць Купалы толькі нядаўна дайшла свайго расцвету, ужо і цяпер трэба зусім Іячыра прызнаць, што Я. Купала мае бяс-спорнае права насіць імя беларускага нацыянальнага песняра: ён папраўдзе заслужыў на гэта».

А. Луцкевіч адзначае ролю Купалы ў літаратурным станаўленні беларускай мовы, у словатворчасці, што ён лічыць «адной з най-болыы сур'ёзных заслуг гэтай бясспорна найвялікшай сілы ў бе-ларускай літаратуры», а таксама яго «выдатнае становішча ў грамадскім жыцці беларусаў як рэдактара часопіса «Наша Ніва» ў Вільні».

У асобе Цішкі Гартнага ў беларускай літаратуры А. Луцкевіч бачыць «даволі выдатнага прадстаўніка работніцкай ідэалогіі». Са-цыял-дэмакрат па перакананнях (праграма Беларускай Сацыя-лістычнай Грамады, у ЦК якой у свой час уваходзіў А. Луцкевіч, шмат у чым супадала з мэтамі сацыял-дэмакратыі, за выключэн-нем нацыянальнага пытання, якому БСГоўцы надавалі болыную ўвагу, і зямельнага пытання, дзе яны арыентаваліся на традыцыі землекарыстання на Беларусі), А. Луцкевіч заўсёды сімпатызаваў прадстаўнікам пралетарскага руху ў беларускай культуры. Таму ён так высока цаніў Цішку Гартнага, гэтага, па словах крытыка, «песняра працы». Прыслухоўваючыся да работніцкай працы Ц. Гартнага, крытык заўважае: «Агульны тон паэзіі яго - жывы, бодры, з рытмам, напамінаючым шыбкія ўдары молата ці рух гарбарскага скрэбла».

Аддаў А. Луцкевіч належную ўвагу і свайму ўлюбёнаму ў бе-ларускай літаратуры паэту - Максіму Багдановічу.

У артыкуле «Памяць - настаўніца жыцця» (Літ. і мастацтва. 1989. 2 чэрв.) У. Калеснік, характарызуючы А. Луцкевіча, адзначае: «Дзеяч, які па прыродзе быў пераважна здольным чалавекам сва-боднай прафесіі ды пакутліва зносіў абавязкі функцыянера. I тым не менш не мог жыць без абавязкаў». У Калеснік закрануў вельмі важную дылему - дылему свабоды творчай індывідуальнасці і драматычнай неабходнасці свядомага падпарадкавання барацьбе за агульнанацыянальныя ідэалы, хіба што перавялічваючы «пакуты» А. Луцкевіча. Буйнейшыя беларускія мастакі слова да-волі лёгка пераносілі такі дуалізм быцця (за выключэннем, можа, С. Палуяна). Постаці Цёткі, А. Гаруна, якія, па словах Ц. Гартнага, трымаюць «у адной руцэ меч, а ў другой пяро», характарызуюць ці не ўсіх прадстаўнікоў беларускай адраджэнскай літаратуры. У А. Луцкевіча гэтыя знешнія супрацьлегласці яшчэ выразней кідаюцца ў вочы: з аднаго боку - сябра ЦК падпольнай партыі, з другога - апалагет «чыстай красы». Гэтыя два бакі цэль-нага, па нашых меркаваннях, характару А. Луцкевіча якраз і за-бяспечвалі яму адчуванне навізны беларускай адраджэнскай творчасці ў кантэксце нацыянальнага руху і цвёрдую арыентацыю крытыка на каштоўнасці класічных літаратур, сусветных узораў прыгожага пісьменства, што не дае І да сення састарэць ягоным крытычным даследаванням.

Творы М. Багдановіча для А. Луцкевіча - «гэта чыстая паэзія, без жадання каго-колечы навучаць, без якіх-небудзь старонніх тэндэнцый. Пясняр самае сваё творчаства ўважае за службу роднаму народу. Выбіраючы беларускія матывы, ён затрымлі-ваецца на іх не затым, што яны - родныя, а затым, што ў іх ёсць неадкрытыя дагэтуль скарбы хараства». На думку А. Луцкевіча, «агульналюдскі момант» у паэзіі М. Багдановіча прымушае «яго верш гэтаксама гаварыць беларусу, як і чужынцу». М. Багдановіч, заўважае крытык, «мае незвычайна сільнае пачуццё красы, гармоніі». Заслугу паэта А. Луцкевіч бачыць у «прысваенні бе-ларусам новых форм верша». Акрамя ўсяго, адзначае ён, «Багдановіч - першы між беларусамі пясняр места, каторае дае яму натхненне не менш, чым жывая прырода. Між імі на першае месца выбіваюцца вершы аб адвечнай сталіцы зямлі беларускай - старой Вільні, каторая зрабіла на песняра незвычайна сільнае ўражанне сваімі памятнікамі старыны, чысленымі высокай красы касцёламі, вузкімі вулкамі, якія не змяніліся ад трохсот гадоў».

У Алаізе Пашкевіч (Цётцы) А. Луцкевіч бачыў асобу, фанатыч-на захопленую беларускім адраджэннем. Ён піша: «Для той невя-лічкай жмені людзей, каторыя тварылі беларускую ідэю, справа беларуская станавіла быццам інтэгральную, неадцзялімую часць іх душы». Менавіта беларуская справа і служыла неабходнаю ўмоваю для росквіту паэтычнага таленту Цёткі. Яе жыццё нагадвае яму ахвярнае самаспаленне: «Праз усё сваё жыццё Цётка папраўдзе гарэла, і шыбка таялі яе сілы, каторыя так шчодра аддавала бе-ларускай справе. I, шыбаючы ўверх - да сонца і да зор, яна разам чула сваю слабасць, бяссільнасць». Моманты ўзлёту і спаду та-нальнасці вершаў Цёткі А. Луцкевіч звязвае з яе грамадскай ак-тыўнасцю. «Слабасць і бяссільнасць» нарастаюць у яе на эмігра-цыі, і, наадварот, Цётка палае, працуючы на роднай ніве.

Характэрнай адзнакай для А. Луцкевіча-крытыка з'яўляецца ягоная здольнасць пераўвасабляцца, аналізуючы творчасць розных мастакоў слова. Няма, здаецца, у літаратуры нічога вартаснага, што магло б схавацца ад яго добразычлівага, заклапочанага погля-ду. У гэтым пераконваешся, чытаючы ягоныя радкі пра Канстан-цыю Буйло. А. Луцкевіч трактуе паэтку як «маладую, поўную сіл і ахвоты да жыцця дзяўчыну, каторая глядзіць на свет такімі вачы-ма, як павінна глядзець дзяўчына з гарачым сэрцам і чыстай ду-шой, маючы 18-20 гадоў». К. Буйло ў вачах А. Луцкевіча - су-працьлегласць Цётцы ў жыцці. А жыццёвы тон, на думку крытыка, адыгрывае вялізную ролю ў станаўленні творчай асобы. Таму, робіць ён выснову, «і не дзіва, што на першым мейсцы ў яе вершах чуюцца гарачыя словы кахання, што яна жджэ тэй любові, якую бачыць толькі ў марах-снах, якую душою яна прачувае». Ты-повай адзнакаю вершаў К. Буйло крытык называе «эратычную інтуіцыю». Менавіта таму «мы маглі бы назваць «песнямі кахання» вершы яе, сабраныя ў томіку пад загалоўкам «Курганная кветка». Гэтыя ж матывы кахання, любові асвятляюць усё, да чаго да-кранаецца паэтка: «Буйла горача любіць свой край і народ, бо не можа не любіць: каханнем сагрэта ў яе ўсё, што яна робіць, што піша».

У апошнім артыкуле кніжкі «Нашы песняры» - пра Змітрака Бядулю - крытык разглядае ролю яўрэяў у сусветнай культуры, дзе яны, нягледзячы на рознасць культур, у якіх тварылі, здолелі захаваць сваё аблічча. Беларуская культура здолела прывабіць і інтэграваць у нейкай ступені 3. Бядулю, гэтага, па словах А. Луц-кевіча, «арыгінальнага маладога песняра».

Па дзвюх асноўных прычынах можна вылучыць наступнае дзе-сяцігодцзе з жыцця А. Луцкевіча-крытыка ў асобны перыяд. У 1929 г. у Вільні выйдзе новая кніжка ягонае крытыкі: «Адбітае жыццё» з падзагалоўкам: «Лекцыі і стацці з беларускае адраджэн-скае літаратуры. Кніжка 1», у якую сабраны найбольш значныя, на думку аўтара, артыкулы, напісаныя за гэты час. Акрамя ўсяго, ка-нец 20-х гадоў вызначаецца і рэзкаю зменаю палітычнай сітуацыі. Калі папярэдняе дзесяцігодцзе мела пэўную стабільнасць і нара-станне беларускага руху, ідэі нацыянальнага адраджэння, то канец 20-х гадоў прынёс пагромы нацыянальнай інтэлігенцыі ва Усход-няй Беларусі, а таксама масавыя рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі, на-кіраваныя супраць дэмакратычных сіл у беларускім адраджэнскім руху. Давялося пэўны час пасядзець у Лукішках і А. Луцкевічу.

Усе гэтыя падзеі не маглі не паўплываць на беларускую літаратуру, якую А. Луцкевіч паважаў за «адбітае жыццё», «бо ж літаратура наогул, а наша адраджэнская - асабліва, і ёсць адбітак жыцця».

Адметнасць некаторых артыкулаў у «Адбітым жыцці» - агуль-натэарэтычныя развагі аўтара. Ужо ў першым артыкуле «Істота літаратуры і яе грамадскае значэнне» крытык вядзе гаворку пераважна пра тэорыю літаратуры, пачынаючы ад пачатку чалаве-чага маўлення. Усе віды мастацтва, разважае А. Луцкевіч, - гэта вынік патрэбы самавыяўлення. Літарататура - гэта самавыяўленне ў слове, якое мае мастацкую форму. Слова, на думку крытыка, - найболып аб'ектыўны спосаб самавыяўлення. Ен разглядае ўзаемадачыненні формы і зместу, зазнаючы, што галоўным пы-таннем у літаратуры, калі размова заходзіць пра форму, з'яўля-ецца рытм, «бо ж і ў творах, пісаных прозай, і ў вершаваных творах бачым зусім натуральны падзел мовы і прыпынкі ў ёй, вы-кліканыя - з аднаго боку - патрэбай «перавесці дух», з другога - біццём нашага сэрца. Стуль - разнароднасць будовы і верша, і сказаў у прозе, залежныя ад нашага ўласнага ўзварушэння, ад тэмпу, шыбкасці біцця сэрца і дыхання».

Найістотнейшым у мастацкім творы А. Луцкевіч лічыць прыгажосць, красу: «Краса ў творах мастацтва - гэта і ёсць тое, што дае нам духовае ўзварушэнне - так званую эстэтычную эмо-цыю». Разглядаючы адрозненні паміж прозаю і паэзіяй, празаікамі і паэтамі, А. Луцкевіч прызнае за апошнімі надзвычайную ролю ў жыцці нацыі: «Вялікія паэты - гэта правадыры, прарокі народаў, уяўляючыя сабе шляхі да лепшае будучыні лягчэй, чым кожны звычайны чалавек, маючыя ў сваім творстве элемент прадбачання, яснавідства». Літаратура ж, паводле пераканання А. Луцкевіча, «гэта найлепшы праваднік новых ідэй і поступу ў народную гу-шчу». Крытык прапануе сваю перыядызацыю беларускай літаратуры, падзяляючы яе на дзве часткі: «Ад пачатку пісьменства да канца XVIII ст. і «Перыяд Адраджэння (XIX-XX стст.)»-

У наступным артыкуле «Эвалюцыя беларускае адраджэнскае ідэалогіі і адбіццё яе ў літаратуры» А. Луцкевіч разглядае шляхі развіцця нацыянальнага самаўсведамлення беларусаў ад пачатку XIX ст. да рэвалюцыі.

Рамантызм пачатку XIX ст. аб'ектыўна зварочваў погляды творцаў на мінуўшчыну свайго народа. Але прыналежнасць пісьменнікаў да шляхты, якая і па нацыянальнай свядомасці ўжо шмат у чым адрознівалася ад беларускага сялянства, прывяла да таго, лічыць А. Луцкевіч, што «літаратура XIX ст. страшэнна бед-ная па сваёй ідэалогіі». А. Луцкевіч тлумачыць такое становішча ў беларускай літаратуры становішчам у грамадстве, дзе «шляхта баіцца акгыўнасці масы». I толькі «лірнік вясковы» У. Сыракомля ды К. Каліноўскі ў сваіх творах, на думку крытыка, «сялянства хочуць бачыць як актыўную масу».

Наступны крок у развіцці нацыянальнай ідэалогіі зроблены народнікамі (Ф. Багушэвіч, Я. Лучына і г. д.)- «На патрыятызм абапіраюцца нашы народнікі, але іх нацыянальны ідэал - дужа вузкі, аднабокі: усё зводзіцца да культу роднае мовы, - «каб не ўмерлі». I толькі новая адраджэнская плынь прыводзіць творцаў да разумення і асэнсавання імі ў літаратуры ідэі нацыянальнай незалежнасці, як перадумовы натуральнага развіцця нацыі: «Ад дамагання звычайнага мясцовага самаўрадовання, палітычны ідэал беларускіх адраджэнцаў... праходзе праз фазы аўтанамізму, фе-дэралізму і ўрэшце - дзяржаўнае незалежнасці».

У артыкуле пра Я. Коласа крытык называе «Новую зямлю» «цудоўнай паэмаю», у якой Колас «даў запраўднае і поўнае - да канца - выяўленне беларускае сялянскае душы».

Жыццёваму і творчаму шляху Я. Купалы прысвечаны артыкул А. Луцкевіча «Напевы ліры Янкі Купалы». Працягваючы ранейшыя развагі аб значэнні творчасці Я. Купалы ў жыцці бе-ларускай нацыі, А. Луцкевіч прыходзіць да высновы, што ў пас-лярэвалюцыйных вершах Купала - «прарок свайго народа, прарок перамогі ідэі Адраджэння».

Гэты артыкул пісаўся А. Луцкевічам у студзені 1929 г. Хутка пачаліся жудасныя часы, і таму з горкім пачуццём чытаюцца сён-ня радкі крытыка: «I жыццёвы і пяснярскі шлях Купалы вызна-чыўся ўжо хіба да канца. Трудна спадзявацца ад яго нечага неча-канага, што з сучасным духоўным воблікам Купалы магло б ака-зацца ў супярэчнасці, бо тое, да чаго ён сягоння дайшоў, гэта ж вытвар больш як 20-гадовае эвалюцыі Купалы. 3 вясковага хлопца вырас вялікі паэт - волат слова, вырас павадыр свайго народа». У творчасці Купалы выдзяляецца агульначалавечы момант, праз што паэт размаўляе не толькі са сваім народам, але і з іншымі: «Усё нашае нацыянальнае сілай творчага таленту свайго Купала падымае на вышыню агульналюдскага разумення, знаходзячы ў ім і адбіраючы цэннасці агульналюдскае вагі». А. Луцкевіч спрабуе вызначыць каштоўнасці, якія аб'ядноўваюць розныя народы, і спыняецца на прыгажосці: «Краса - той супольны язык народаў, які іх звязвае ў вадну сям'ю. I гэтым языком прамовіў Купала на ўвесь свет - ад імя беларускага народа».

Наступны артыкул - «Максім Багдановіч» з падзагалоўкам «У дзесятыя ўгодкі смерці Яго» - істотна дапаўняе сказанае крытыкам пра М. Багдановіча раней. «Багдановіч - паэт палуто-наў... Яго ролю ў беларускай паэзіі можна прыраўнаваць да ролі таго, хто ўвёў у музыку паўтоны, хто на іх збудаваў новую гармонію». Асабліва імпанавала крытыку праца М. Багдановіча над словам: «Багдановіч - вялікі вучыцель: ён паказаў, як, маючы ў душы іскру божую, можна выказаць роднай мовай усё, што перажывае, што адчувае не толькі «народ просты», але і інтэлігент еўрапейскага тыпу». А. Луцкевіч развівае выказаныя ім у артыкуле пра Купалу меркаванні наконт суадносін нацыянальнага і інтэр-нацыянальнага, больш выразна акрэслівае іх узаемасувязь у мас-тацтве: «Нацыянальнае стаецца агульналюдскім праз укрытую ў ім чыстую красу». I таму «пясняр чыстай красы» мае вялізнае зна-чэнне для беларусаў, бо, «выкрываючы вечную, неўміручую красу ў нашым родным, беларускім, Багдановіч уводзіць нас у сям'ю культурных народаў з болынай пэўнасцю, чымся тыя, хто піша вялікія трактаты аб нашым праве на гэта».

Праблема прыгажосці ў М. Багдановіча, на думку А. Луцкевіча, разглядаецца ў творах «Апокрыф», «У вёсцы», «Музыка», дзе М. Багдановіч сцвярджае духоўную сутнасць красы, яе бес-карыслівасць. Аналізуюцца ўзаемадачыненні грамадскага і эстэ-тычнага пачаткаў у мастацкім творы. Крытык лічыць, што «грамадскія матывы, заклікі, ідэалы могуць складаць змест мас-тацкага творства, могуць служыць магутным пабуджэннем да тварэння, але не могуць дыктаваць сваіх законаў красе».

Артыкул А. Луцкевіча «Ідэолаг народнае інтэлігенцыі» прысве-чаны М. Гарэцкаму, якога ён лічыць «найглыбейшым з ідэолагаў беларускае адраджэнскае народнае інтэлігенцыі». А. Луцкевіч па-важае М. Гарэцкага за «натуру абдораную, чуткую і адзыўчывую на ўсё, што робіцца навакол». Менавіта гэтым ён тлумачыць ня-спынныя пошукі пісьменнікам свайго ідэалу: «Гарэцкі асабліва востра перажывае і шуканне грамадскага ідэалу, і захапленне агульналюдскімі пытаннямі і містычнымі настроямі, і ўрэшце да-ходзіць да яснага нацыянальнага ідэалу». А. Луцкевіч сцісла абма-лёўвае дыялектыку развіцця нацыянальных поглядаў М. Гарэцкага: «Праходзячы ўсе этапы культурнага росту (ад несвядомай абароны беларускага да свядомага служэння), Гарэцкі разам з тым перажыў і ўсе этапы развіцця беларускае ідэі». Асноўным у жыцці пісьмен-ніка, заўважае А. Луцкевіч, становіцца беларуская справа, «для якой жыве і працуе сам Гарэцкі, якой шчыра аддае свае сілы, свае здольнасці, свой талент». Перад намі паўстае вобраз трохі нечака-нага Гарэцкага - фанатыка беларускай справы: «Беларуская на-цыянальная справа, справа нацыянальнага адраджэння бе-ларускага народа - гэта найвышэйшы дагмат грамадскае рэлігіі Гарэцкага», што, безумоўна, накладала моцны адбітак на ягоную творчасць. Разглядаючы аповесць М. Гарэцкага «Дзве душы», А. Луцкевіч у першую чаргу адзначае, што аповесць «раскрывае духоўнае хараство барцоў за беларускую нацыянальную ідэю».

А. Луцкевіч падтрымлівае М. Гарэцкага ў яго жаданні сінтэзаваць духоўнае і нацыянальнае, бачачы менавіта гэты шлях перспектыўным для адраджэння беларускага народа: «Безумоўна, да «новага чалавека» дарога ідзе праз паглыбленне свайго духовага Я, праз узбагачэнне сваёй душы. А з скарбаў ДУХА калі не нарадзіўся, дык народзіцца і шуканы Гарэцкім, дый не адным толькі ім, запраўды новы «чалавек-беларус».

Артыкул «На новых шляхах» пачынаецца з літаратуразнаўчых разваг пра суадносіны формы і зместу, пра значэнне форм у літаратурнай творчасці ў гісторыі культуры народаў. А. Луцкевіч падхоплівае і развівае Багдановічаву ідэю паскоранага развіцця беларускай літаратуры. Ён робіць назіранні за развіццём рытмікі, формы ў беларускай паэзіі XIX-XX стст., прызнаючы вучобу яе на сусветных узорах. А. Луцкевіч адзначае ўплыў экспрэсіянізму на паслярэвалюцыйную паэзію Я. Коласа і ў яшчэ большай сту-пені - на паэзію М. Багдановіча і Я. Купалы: «Гэта ўсё людзі, узгадаваныя агульнаеўрапейскай культурай». У паэзіі Я. Купалы і М. Багдановіча ён знаходзіць уплывы сімвалізму, футурызму і спрабуе вызначыць новыя матывы і формы ў маладых беларускіх паэтаў на прыкладзе зборнікаў У. Дубоўкі «Строма», У. Жылкі «Уяўленне» і М. Чарота «Босыя на вогнішчы». Вось адна з яго кароткіх і ёмістых характарыстык: «Уладзімір Жылка ў «Уяўленні» адтварае псіхалагічны бок нацыянальнае рэвалюцыі».

«Пад сінім небам» - артыкул з падзагалоўкам «Характа-рыстыка творчасці Наталлі Арсенневай». Яе першая кніжка вершаў «Пад сінім небам» (Вільня, 1927), піша А. Луцкевіч, - «край, такі далёкі ад усяе нашае сучаснасці з яе цывілізацыйнымі заваяваннямі, край фантазіі і хараства, дзе пануе непадзельна му-зыка гукаў». Гэта, адзначае крытык, - «першы варунак, першая і найболын істотная адзнака запраўднае паэзіі».

А. Луцкевіч вьідзяляе ў заходнебеларускай літаратуры тры ідэалагічныя кірункі: «нашаніўскі», «барацьбяны», «шуканне красы хараства». Н. Арсеннева, на яго думку, належыць да трэцяга. Па-этка «чуткая на боль і пакуту нашага гаротнага народа». Шукаючы адпаведнага вызначэння яе паэзіі, А. Луцкевіч пераходзіць на мову вобразаў і параўнанняў: «Яе творы - гэта запраўды быццам тыя сіненькія васілёчкі пад нашым сінім небам - сярод жыта, узрашчонага цяжкай працай і барацьбой селяніна».

А. Луцкевіч, безумоўна, належыць да ліку арыгінальных, кан-цэптуальных крытыкаў. Але, на наш погляд, суб'ектывізм крытыка праявіўся ў артыкуле «Бунт проці Бога». Разгледзеўшы «бунт проці Бога» ў творах К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча, Я. Купалы (не «заўважыўшы» на тое, што К. Каліноўскі прапагандаваў унію, Ф. Багушэвіч пісаў у акрэслена каталіцкай традыцыі, а Я. Купала прычыніўся да выдання каталіцкай кантычкі), А. Луцкевіч знахо-дзіць «бунт» і ў вершах паэта-ксяндза К. Сваяка: «Праглядаючы томік яго вершаў «Мая ліра», выданы Беларускім выдавецкім та-варыствам у 1924 годзе ў Вільні, мы бачым усюды «крык роспачы душы збалелай, з мук ашалелай», бачым страшэнную духовую драму паэта-ксяндза, утраціўшага веру ў Найвышэйшую Спра-вядлівасць». К. Сваяк, мяркуе крытык, «з рук Божага Даўцы» ўжо не чакае «збаўлення з долі апляванай», бо «збаўленне» гэтае вы-магае барацьбы! А барацьба ў лагічным ланцужку А. Луцкевіча супярэчыць веры ў Бога, сутнасць якой, паводле крытыка, з'яўляецца наканаванасць.

Кантрастным вобразам ксяндза-бунтара, які падняў руку на самае святое, А. Луцкевіч, вядома, прыцягнуў вялікую ўвагу і да творчасці паэта і да яго па-мастацку каларытнай асобы. Але ж ці быў гэты разлад на самай справе? Сам К. Сваяк быў апанаваны ідэяй хрысціянскай гуманізацыі народнага руху, таго, што А. Луцкевіч называе «барацьбою»: «Мы павінны дайсці да высновы, што калі адкінем хрысціянства ад руху нашага народнага, то ён, гэты рух, расплывецца ў золкай міжнароднасці і этычнай развяз-лівасці», - пісаў К. Сваяк у дзённіку. Беларускі ксёндз-паэт з гонарам выконваў гэтую вызначаную сабе місію, не супраць-пастаўляючы народную барацьбу і веру ў Бога: «Аддаючыся най-бліжэйшым братам маім, я хачу споўніць Волю Тваю, Іыукаць праўды і несці знайдзеную.другім».

У жыцці самога А. Луцкевіча супярэчлівасці паміж перакананнямі і дзеяннямі ў адносінах з рэлігіяй былі ці не боль-Іііымі за тыя, што ён убачыў у К. Сваяка. 3 аднаго боку, атэістыч-ны светапогляд і калі не задавальненне, дык, прынамсі, спакойны тон у апісаннях змагання з царквою ў Савецкай Беларусі, а з другога боку - актыўны ўдзел у перакладзе Новага Запавету на беларускую мову, які і да сёння лічыцца адным з найбольш уда-лых перакладаў Бібліі па-беларуску (апошняе, чацвёртае выданне. Таронта, 1991).

Адзін з тэматычных артыкулаў А. Луцкевіча - «Вільня ў бе-ларускай літаратуры». Жыццё горада, адзначае А. Луцкевіч, займае невялікае месца ў беларускай літаратуры, за выключэннем хіба Вільні, якая мае захаваную, як нідзе, шматвяковую гісторыю, помнікі, адметную душу. У кожнага з беларускіх творцаў, заўважае крытык, ёсць свая Вільня. У Я. Коласа і М. Багдановіча - сучас-ная Вільня, у Багдановіча ў «Пагоні» і ў Купалы ў «Замкавай гары» - Вільня мінулая. Для Змітрака Бядулі - гэта «святое месца». Леапольд Родзевіч ставіць яе ў адзін шэраг з найболып выдатнымі, па яго меркаванні, з'явамі ў беларускім адраджэнні: «Беларусь - Вільня - Скарына - «Наша Ніва» - Луцкевіч (Іван, брат Антона Луцкевіча. - А. Б.) стаяць нераздзельна, шчыльна». Цікавыя адно-сіны У. Жылкі да Вільні. Як заўважае А. Луцкевіч, «Меккай вьіда-ецца нашаму песняру тая Вільня, з якое сёння беларуская ідэя аказалася прымушанай уцячы ў Медыну - Менск».

Апошні артыкул у кнізе А. Луцкевіча «Жыдоўскае пытанне ў нашым пісьменстве» закранае як адносіны паміж беларусамі і яўрэямі, так і адлюстраванне гэтых адносін. У творчасці бе-ларускіх пісьменнікаў А. Луцкевіч адзначае, штр «беларускі адраджэнскі рух - гэта рух шчыра дэмакратычны, і ўжо з гэтае прычыны ў ім нямашака месца для нацыянальнага шавінізму, для нацыянальнае нянавісці».

У 20-я гады ў А. Луцкевіча выходзіць шмат асобных крытыч-ных артыкулаў і рэцэнзій, сярод якіх варта вызначыць «Сымона-музыку», рэцэнзіі на «Гісторыю беларускае літаратуры» М. Гарэц-кага, «Безназоўнае» Я. Купалы, памяці I. Канчэўскага, прысвеча-ныя творчасці В. Дуніна-Марцінкевіча, У. Дубоўкі, Ф. Аляхновіча, Ядвігіна Ш., К. Сваяка і інш. Асобнай брашураю выйшаў артыкул «Пуцяводныя ідэі беларускай літаратуры» (Вільня, 1921), дзе А. Луцкевіч разглядае ідэалогію беларускай літаратуры ад канца XIX да пачатку XX ст. Істотныя тут высновы крытыка наконт на-цыянальнага характару беларускай літаратуры і ідэалаў беларускіх пісьменнікаў XIX ст.: «Нацыянальнага элементу ў беларускім разуменні не бачым яшчэ ані ў дэмакратаў, ані тым больш у шля-хоцкіх пісьменнікаў. Няма гэтакага свядомага нацыянальнага ідэалу ў іх і адносна да мовы беларускай, у якой усе яны пішуць: пішуць яны па-беларуску, бо народ так гаворыць!» Толькі з пры-ходам у літаратуру Ф. Багушэвіча «паэзія абдымае і элемент свя-дома нацыянальны». А. Луцкевіч так ацэньвае заслугі Ф. Багушэ-віча ў развіцці беларускай ідэалогіі: «Ён першы развярнуў у сваіх творах цэлую шырокую праграму, паставіўшы сабе галоўнымі мэ-тамі: прабуджэнне ў мужыка самапашаны, пачуцця сваёй чалаве-чай і нацыянальнай годнасці і вартасці. Бо ён першы абвяшчае самацэннасць нацыянальнасці і мовы беларускай і па гэтай дарозе ідзе доўгі сцяг яго духовых наследнікаў - і ўсе тыя беларускія дзеячы, што паклалі падваліны сучаснага адраджэнскага руху, кшталтавалі сваю ідэалогію па ідэалах і лозунгах Мацея Бурачка». У сучаснай літаратуры, як лічыць А. Луцкевіч, найбольш прыкмет-ная асоба - Я. Купала: «У асобе Купалы найболын поўна вы-явіліся ўсе тыя думкі і ідэалы, якія твораць працэс адраджэння нашага народа». Беларуская літаратура, паводле Луцкевіча, ёсць «частка сусветнага творства».

Даволі плённымі для А. Луцкевіча-крытыка з'яўляюцца 30-я гады. У 1932 г. выходзіць ягоная брашура «Янка Купала як Прарок Адраджэння», якая ўяўляла сабою лекцыю, чытаную крытыкам у Вільні, Рызе і Дзвінску «У 50-я ўгодкі нарадзін паэта». Гаво-рачы пра Купалу, А. Луцкевіч параўноўвае яго з Пушкіным у рускай літаратуры, Міцкевічам у польскай, Шаўчэнкам ва ўкраінскай. У творчасці Я. Купала «ўвесь аддаецца ідэі ўсебаковага адраджэння й вызвалення працоўнага народа і дае сінтэз змагання нацыянальнага і сацыяльнага - сінтэз, які характарызуе творчасць Купалы ад пачатку да канца». А. Луцкевіч шукае падставы, якія дазвалялі Купалу выступаць вешчуном беларускага адраджэння: «Каб нешта прарочыць... дзеля гэтага трэба было крэпка верыць у сваю ідэю, трэба было мець і нейкія аб'ектыўныя падставы ддя такое веры. I Купала знайшоў гэтыя падставы - у слаўнай мінуўшчыне свайго народа».

Гэта тыповы шлях беларускіх адраджэнцаў - вера ў будучыню, якая абапіралася на славутую мінуўшчыну беларусаў. Усё бела-рускае асяродцзе, што акаляла паэта, захаплялася гісторыяй свайго народа і здолела прышчапіць гэтае захапленне Купалу. У паэме Я. Купалы «На Куццю», на думку А. Луцкевіча, найболын поўна выказваюцца аднрсіны паэта да мінуўшчыны, сучаснасці і буду-чыні беларускай ідэі. Купала спрабуе выявіць прычыны заняпаду нацыі і бачыць іх як у навязванні беларусам чужой, інша-нацыянальнай волі, так і ў сацыяльным прыгнёце народа. Але, выразна адчуваючы атмасферу здрадніцтва, адступніцтва, дзе гінуць лепшыя (што ён паказаў у паэме «Сон на кургане»), паэт у той жа час верыў у няўхільную эвалюцыю грамадства: «Купала не толькі клікаў свой народ да адраджэння, да барацьбы, але й прадбачыў будучыну, прадбачыў трыумф беларускае адраджэнскае ідэі, трыумф беларускіх працоўных масаў».

Менавіта ў гэтай здольнасці прадбачання і заключаецца вя-шчунства Купалы, робіць выснову А. Луцкевіч, «бо і Вялікую Рэвалюцыю ў Расеі, і сацыяльны пераварот, і стварэнне ўлады працоўных, і той магутны ўздым беларускіх масаў пад незалеж-ніцкім сцягам, які знайшоў найболып яркае сваё выяўленне ў Усебеларускім Кангрэсе ў Менску ў канцы 1917 года, - усё гэта вешчым духам сваім напрарочыў Купала».

А. Луцкевіч спрабуе асэнсаваць сённяшні дзень у жыцці «прарока адраджэння», ягоную творчасць у свеце рэалізацыі ідэй і з сумам адзначае: «Ды і мусіць сняцца Купале абразы поўнага здзяйснення яго ідэалу Адраджэння, - здзяйснення да канца. Але на паперу яны ўжо не выліваюцца і - здаецца - не выльюцца».

А. Луцкевіч спадзяваўся, што гэтыя ідэалы «даспявае хіба но-вае, маладое пакаленне песняроў беларускіх, аб якіх маем поўнае права сказаць, што яны ўсе - у болыпай ці меншай меры - ду-хоўныя дзеці Янкі Купалы. Слова за імі!» На жаль, гістарычныя абставіны ў Савецкай Беларусі пачалі крута мяняцца, і духоўная спадчына Я. Купалы была знявечана разам з яе носьбітамі. Астатнія ж муеілі тварыць у манеры «сацыялістычнага рэалізму».

Ноткі суму і разгубленасці ў юбілейнай лекцыі ў дачыненні да Купалы набываюць пэўнае акрэсленне ў артыкуле «Ян Луцэвіч - Янка Купала» (Беларускі звон. 1932. 30 ліп.), гэтаксама прысвеча-ным 50-м угодкам з дня нараджэння паэта. А. Луцкевіч вылучае «тры моманты ў жыцці Беларусі», якія адбіліся на творчасці паэта: «момант велізарнага нацыянальнага ўздыму», «момант тварэння новага сацыяльнага ладу на беларускай зямлі» і «момант не радасці, а жаху, момант, калі па загаду чырвонае Масквы - ад імя тае ж сялянска-работніцкае ўлады - пачалося таптанне і нішчэн-не ўсяго, што было цэнным і святым для Купалы. Гэта - вядомая процібеларуская акцыя ў Савецкай Беларусі, знайшоўшая свой водгук і ў Заходняй Беларусі, - акцыя, закончаная разгромам бе-ларускай інтэлігенцыі, арыштам некалькіх сотняў найвыдатней-шых беларускіх культурных працаўнікоў у БССР». «Разборы» не абмінулі і Купалу, адзначае А. Луцкевіч: «I вось пачаўся і чыста інквізітарскі націск на Купалу, каб ён «пакаяўся» ў сваіх «нацыяналістычных грахах» і адрокся ад сваёй нацыянальнае ідэалогіі. Купала мужна адбіваў гэты націск, але ўрэшце, бачачы, як паддаюцца вонкавай сіле другія, паддаўся ёй і ён, апошні». Акт спробы самагубства Купалы, на думку А. Луцкевіча, быў актам пратэсту супраць навязанага тэрору. Менавіта праз яго Купала «сцвердзіў сваю духоўную веліч не толькі як паэта, але і як грамадзянін».

Праз два з палавінаю месяцы, 19 лістапада 1932 г., у гэтай са-май газеце з'явіцца артыкул А. Луцкевіча «50-лецце Якуба Коласа», дзе крытык ацэньвае вялізны ўклад Я. Коласа ў беларускую літаратуру, не забыўшыся дадаць: «Праўда, пэўне і шмат цяжкага прыйшлося перажыць за апошнія гады Я. Коласу, гледзячы, як сталінскія агенты пачалі паход проці беларускай культуры й бе-ларускага народа, зніштажаючы і разганяючы па ўсёй Расеі бе-ларускую інтэлігенцыю... «Новы куро Сталіна, - з горыччу піша крытык, - прыглушыў і ліру Коласа, але - не заглушыў».

Таксама юбілейным, па сутнасці, з'яўляўся артыкул А. Луцке-віча «Крытычныя моманты ў жыцці Купалы і Коласа - паводле іх твораў», надрукаваны ў часопісе «Новая варта». Аналізуючы дарэвалюцыйныя вершы Купалы, А. Луцкевіч знахо-дзіць вытокі песімізму паэта, ягонага «сусветнага суму». Я. Колас, заўважае крытык, сумуе ў астрозе, але «дух яго крэпкі». Крытычны момант, лічыць ён, у творчасці Коласа настае пасля рэвалюцыі, па вяртанні на Бацькаўшчыну ў 1921 г., калі Колас, абглядаючыся ў вёсцы, піша: «Кавалі другія, а ланцуг той самы».

Найвялікшы крызіс у Купалы, мяркуе А. Луцкевіч, настае ў час пагрому беларускай інтэлігенцыі ў канцы 20-х гадоў. Пасля замаху на жыццё і пакаяння, адзначае крытык, «тая іскра Божая», якая так цудоўна ззяла ў душы паэты, тухне з дня на дзень, і Ку-пала ўжо нічога новага не творыць».

Я. Колас у канцы 20-х гадоў, на думку крытыка, таксама перажывае творчы крызіс: «Гэты найярчэйшы ідэолаг беларускага сялянства з яго векавечнай цягай да ўласнае зямлі піша цяпер апа-вяданні, асуджаючыя гэтае імкненне беларускага сялянства да самастойнага варштату працы - сваёй зямлі, а за тое ўслаўляе «калгасы», шляхам гвалтаў і тэрору накіненыя нашай вёсцы... Ці здолее паэта стварыць у сваёй душы такі ж яркі і красачны «новы свет», як гэны «стары», што адбіўся ў «Новай зямлі»?

Азіраючы палетак беларускай паэзіі ў Савецкай Беларусі, А. Луцкевіч робіць несуцешныя высновы: «А старая «нацыянал-дэмакратычная» паэзія - разбітая, раздаўленая ботамі агентаў ГПУ, шіёваная самімі сваімі «каючыміся» тварцамі - паступова замаўкае». ЁН спрабуе зірнуць наперад і прарочыць: «А тым часам гараскопы беларускай паэзіі ў БССР наогул невясёлыя. Яна перажывае вельмі цяжкі крызіс». Ды А. Луцкевіч не губляе надзеі і верыць усё ж такі ў жыццяздольнасць беларускай паэзіі, падво-дзячы пад сваю веру тэзу адвечнага імкнення чалавека да прыго-жага: «Чалавек без паэзіі ніяк жыць не можа і будзе далей тварыць яе, будзе шукаць красы і хараства нават у варунках глыбокага паняволення ягонае індывідуальнасці і свабоднае творчасці. Цяжкі бот агентаў ГПУ роўна прыдавіў гэтую цудоўную краску чалавечае творчасці (паэзію) на ўсім абшары дасягаемасці».

У гэты самы час Я. Купала мусіў змясціць ліст у «Савецкай Беларусі», дзе ён пісаў: «Беларускія нацыянал-фашысты, робячы справу польскага і сусветнага імперыялізму, стараюцца выка-рыстаць і мой пяцідзесяцігадовы юбілей для сваіх агідных правакацыйных мэт. Яны распаўсюджваюць чуткі, што нібыта балынавікі прымушалі мяне пісаць, як пішу я цяпер.

Я з абурэннем адкідаю гэтую фашыстоўскую хлусню і ўсякія плёткі аб тым, што я калі-небудзь быў праціўнікам Камуністычнае партыі і Савецкае ўлады.

Я пратэстую супраць юбілейнага фарсу, які наладжваюць у мой гонар тыя, чые рукі ў крЫві працоўных Заходняй Беларусі...

Ганьбячы здрадніцкую работу нацыянал-фашызму, я заяўляю, што адзіны шлях да канчатковага вызвалення працоўных мас - ёсць шлях камунізму».

У наступным, 1933 г. А. Луцкевіч выдае асобнаю брашураю чарговы рэтраспектыўны агляд беларускай паэзіі «Галоўныя кірункі ў беларускай паэзіі».

Пачынаючы ад дарамантычнай паэзіі Я. Баршчэўскага (пачатак XIX ст.), А. Луцкевіч спыняецца на вершы П. Багрыма, адзначаю-чы ягонае знітаванне з фальклорам, на «Энеідзе», як ужо цалкам «свядомым творстве». Этапам у развіцці беларускай літаратуры крытык лічыць творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча, які «пакідае нам запраўдную спадчыну ў беларускай мове».

А. Луцкевіч выдзяляе рамантычныя, неарамантычныя ўплывы ў беларускай літаратуры, адзначаючы, што «натуралізм (сённяш-няй тэрміналогіяй - рэалізм. - А. Б.) і рамантычны ідэалізм ідуць у нас поплеч, перамешваючыся». Да народніцка-натуралістычнага кірунку А. Луцкевіч адносіць Ф. Багушэвіча, Я. Лучыну, А. Гуры-новіча, К. Каганца, Ядвігіна Ш., Цётку.

Новым важным крокам наперад у беларускай літаратуры А. Луцкевіч лічыць нашаніўскі перыяд. «Наша Ніва», на яго по-гляд, - «літаратурная школа, фармулявала ідэалогію беларускіх адраджэнцаў». У сваю чаргу літаратурны нашаніўскі рух «злучаў маладых аўтараў на грунце адраджэнскае ідэалогіі».

А. Луцкевіч дае характарыстыку Я. Купалу, заўважаючы, між іншым, што «яго нацыянальная ідэалогія поўнасцю грунтуецца на высокагуманітарных падставах». Купала, на яго погляд, - «тыповы неарамантык». Я. Колас прадстаўляе «вышэйшую фор-му народніцка-натуралістычнага цячэння». У Ц. Гартнага кры-тык вылучае «пралетарскі кірунак». Схільныя да містыцызму А. Гарун, 3. Бядуля, М. Гарэцкі, на думку А. Луцкевіча, шукаюць у містыцы адказы на жыццёвыя пытанні. М. Багдановіч, прадстаўнік «эстэтызму», «удумчывы і тонкі цаніцель красы, да-лёкі ад развіваўшайся на Бацькаўшчыне палітычнае барацьбы, сваё служэнне беларускаму народу бачыць у тварэнні высокамастацкіх цэннасцей у беларускай мове». У цэлым жа, лічыць А. Луцкевіч, «найбольш характэрнай рысай беларускае адраджэнскае паэзіі ёсць яе рацыяналізм».

Цікавы погляд А. Луцкевіча на развіццё літаратурнага працэсу ва Усходняй Беларусі, у прыватнасці на лёс аб'яднанняў «Маладняк» і «Узвышша»: «У аснову сваёй дзейнасці «Маладняк» паклаў гэткі прынцып: зрабіць літаратуру сродкам прапаганды на карысць рэвалюцыйнай улады і замацавання новага сацыяльнага ладу. Пры аднароднасці ідэалогіі сяброў «Маладняка» гэтае задан-не і мусіла б выпаўняцца зусім натуральна, самахоць, - асабліва прымаючы пад увагу агульны ўздым настрояў у рэвалюцыянераў-пераможнікаў. Аднак на дзеле выйшла інакш: «маладнякоўская» асацыяцыя аказалася цалкам падпарадкаванай камуністычнай партыі і камсамолу, і апошнія, не задавольваючыся ідэйным кіраўніцтвам, выявілі імкненне ператварыць «Маладняк» у свайго роду рамесніцкі цэх, прабуючы вырашыць пытанні чыста мастац-кага характару, у якіх ні партыя, ні камсамол не былі кампетэнт-нымі. Гэта выклікала ўнутраны разброд сярод асацыяцыі». Такім чынам вылучылася «Узвышша». «Група «Узвышша», - як лічыць А. Луцкевіч, - раіпуча бараніла інтарэсы мастацтва, даючы адпор імкненням зусім некампетэнтных у галіне мастацтва органаў пад-чыніць сабе апошняе... Аднак змаганне за мастацтва неўспадзеўкі закончылася выступленнем на сцэну грубае фізічнае сілы - сілы савецкае ўлады і камуністычнае партыі, якія і ўчынілі поўны разфом «інакамыслячых»... Запраўдныя мастакі слова, шчырыя і чэсныя самі з сабой, аказаліся абвінавачанымі ў рознага роду «ўхілах» ад сталінаўскае «генеральнае лініі», у «нацыянал-дэмакратызме» і т. п. і былі выкінены за борт жыцця... Склад рэдакцыяў «Полымя» і «Узвышша» быў радыкальна «ачышчаны» ад усіх, хто сваёй музы не хацеў ператварыць у звычайнае рамясло. «Уцалелі», праўда, Колас, Янка Купала (пасля спробы самагубст-ва), Бядуля, - але іх прымусілі «пакаяцца» і публічна апляваць усё, што дагэтуль тварылі і ў цэннасць чаго верылі». Перакананы прыхільнік дэмакратыі, справядлівага ўладкавання свету, чалавек, які надзвычай выразна адчуваў і даражыў такімі паняццямі, як во-ля, незалежнасць, ён востра ненавідзеў гвалт і прыгнёт.

У наступныя гады ў А. Луцкевіча выходзіцЬ яшчэ некалькі крытычных артыкулаў, рэцэнзій, аглядаў беларускай літаратуры па-беларуску і па-польску. 3 іх варта назваць такія, як «Ігіеіа піеро<11е§1о5сіо\уа XV роегд Ьіаіогшісіё», «Аб беларускай літаратуры нашаніўскае пары», «Одгсхігепіспуа ШегаШга Ьіаіогшіса».

У артыкуле «Праблема сфармавання нацыянальнае душы Мак-сіма Багдановіча (да 20-х угодкаў смерці)» (Калоссе. 1937. Кн. 4) А. Луцкевіч разглядае асноўныя крыніцы, якія паўплывалі на ста-наўленне нацыянальнай свядомасці паэта, адзначаючы, між іншым, што аб Багдановічу «трэба гаварыць як аб незвычайным у нашай паэзіі фэномене». У артыкуле «Абдзіраловіч і Барыка (літаратурная паралель)» (Калоссе. 1939. Кн. 1) крытык праводзіць параўнальны аналіз «Дзвюх душ» М. Гарэцкага і «РггесКуіохпіа» С. Жаромскага, твораў, «якія шмат у чым вельмі падобны да сябе, якія развязваюць тую ж праблему, хоць і ў розным асяроддзі, аналагічна».

На працягу ўсяго часу А. Луцкевіч вядзе вялікую навуковую, літаратуразнаўчую, пошукавую працу, друкуючы такія артыкулы, як «Нязнаныя творы М. Багдановіча», «Успаміны аб Мацею Бурачку», «Абмылкі ў выданнях твораў Багушэвіча», «Праўда аб «Мужыцкай праўдзе», «Палітычны працэс Якуба Коласа» і шмат іншага.

Інтэнсіўная праца А. Луцкевіча - крытыка, літаратуразнаўцы - была спынена неўзабаве пасля далучэння Заходняй Беларусі: у 1939 г. Антон Луцкевіч яшчэ ў самым росквіце сіл быў рэпрэсі-раваны і ліквідаваны.

У лютым 1917 г. (паводле новага стылю - у сакавіку) было звергнута самаўладства дынастыі Раманавых, трохсотгодцзе якой урачыста адзначалася ў 1913 г. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў Беларусі паступова вызначыліся два розныя напрамкі грамадска-палітычнага развіцця і ў адпаведнасці з гэтым складваліся дзве дзяржаўныя сістэмы, заснаваныя на супрацьлеглых ідэйных дактрынах: адна - нацыянальная, народжаная рэальнымі ўмовамі і патрэбамі пошукаў неадкладнага выхаду з тых тупікоў і катакліз-маў, у якія беларускі народ быў уцягнуты па чужой волі, і дру-гая - падпарадкаваная катастрафічным па сваіх выніках догмам, нацэленым на сусветную балыііавіцкую рэвалюцыю.

Адразу ж на тэрыторыі Беларусі адкрыта пачалі дзейнічаць партыі, арганізацыі і аб'яднанні, палітычных правоў якіх ніхто не спрабаваў ды і не меў улады абмяжоўваць. Цэнтр грамадска-палітычнага жыцця перамяшчаецца з Вільні ў Мінск, дзе адбы-ваюцца найболып важныя мерапрыемствы, прадпрымаюцца актыўныя спробы згуртавання патрыятычных сіл, што ўспрынялі ідэі беларускага нацыянальнага адраджэння.

Праз кароткі час пасля Лютаўскай рэвалюцыі - з 25 па 27 са-кавіка (7-9 красавіка) 1917 г. - у Мінску праходзіў з'езд прад-стаўнікоў беларускіх партый і арганізацый, на якім быў выбраны Беларускі нацыянальны камітэт. Найвялікшай заслугай камітэта аказалася выданне газеты «Вольная Беларусь». Яе рэдактарам і найбольш актыўным аўтарам стаў Язэп Лёсік, які за сваю палітычную дзейнасць шмат гадоў правёў на царскай ссылцы ў Сібіры.

8-12 (21-25) ліпеня таго ж 1917 г. адбыўся другі з'езд дэлегатаў ад беларускіх партыйных і грамадзянскіх арганізацый, на якім, у прыватнасці, прагучала патрабаванне стварэння сеткі беларускіх школ і напісання падручнікаў па беларускай мове. Там, між іншым, паведамлялася: «Тарашкевіч пад кірункам акадэмікаў Карскага і Шахматава сядзіць над граматыкай. <...> Душэўскі піша геаграфію. Цяпер у Мінску Таварыства беларускай культуры выгаласіла конкурс на 10 школьных падручнікаў» (Вольная Беларусь. 1917. № 9. 26 ліп.). На з'ездзе была створана Цэнтральная Рада беларускіх арганізацый і партый. (464-465)

25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 г. адбылася бальшавіцкая рэвалюцыя, у выніку якой на землях колішняй Расійскай імперыі першая сусветная вайна перарасла ў грамадзянскую. У Беларусі рэальная ўлада аказалася ў руках дзеячаў, якіх непрадбачлівы ваенны лёс закінуў сюды з розных куткоў імперыі. Новы лад усталёўвалі выхадцы з Латвіі Кнорыньш (Кнорын), Ландэр, Рэзаў-скі, Рэйнгольд, армяне Мяснікян (Мяснікоў), Алібегаў, ураджэнец Варшавы Берсан, а таксама Фрунзе (Міхайлаў), Калмановіч, Крывашэін і інш.

Дзеячы беларускага адраджэння па-рознаму сустрэлі вестку аб новай рэвалюцыі. Мабыць, найболыы дальнабачным аказаўся Язэп Лёсік, галоўны рэдактар газеты «Вольная Беларусь». Ён адразу ж пасля кастрычніцкага перавароту ў Петраградзе прадбачыў яго вынікі. У лістападзе 1917 г. у артыкуле «Скуткі бальшавіцкага паўстання» ён пісаў: «3 бальшавікамі трэба змагацца дзеля таго, што яны рыхтуюцца завесці ў дзяржаве такі грамадзянскі лад, да каторага людзі яшчэ не дараслі. Уводзіць у нас, пры нашай гаспадарскай і грамадскай адсталасці, сацыялістычны лад - гэта ўсё роўна, каб хто захацеў з малога хлопца раптам зрабіць дзецюка да стаў бы цягнуць яго за вушы ўверх. Разумеецца, апроч калецтва, з гэтага нічога б не выйшла. А тым часам бальшавікі робяць нешта падобнае з Дзяржавай Расійскаю, і мы бачым, што скуткам іх заўчаснай чыннасці пабольшваецца бязлад, калатніна і заняпад, хоць яны шчыра жадаюць дабра працоўнаму народу.

...Бальшавізм спакусіў цёмныя, несвядомыя масы моцнымі абяцанкамі скончыць вайну, надарыць зямлёю, накарміць галодных, усцешыць бяздольных, прыпыніць калатніну, устанавіць парадак. Тым часам, нічога гэтага ён зрабіць не здолее. <...> Народ утаміўся і перажыў усе стадыі сацыялістычных абяцанак. Гэтыя абяцанкі нічога, апроч утомы і зняверра, яму не далі. Балыпа-візм - гэта астатняя хваля рэвалюцыйнага руху - далей пасувацца некуды. Ад гэтага часу рух рэвалюцыйнага поступу пачне здаваць назад і - хто скажа, дзе гэтае адступленне назад супыніцца? Хто можа быць пэўным, што не з'явіцца ў гэты цяжкі час грамадскага заняпаду які-небудзь Напалеон і не пастараецца завесці парадак на свой густ і разуменне?»

Артыкул - сведчанне небывала шырокага кругагляду і дальнабачнасці беларускіх палітыкаў той пары і адначасова - паказчык узроўню маладой нацыянальнай публіцыстыкі, яе ўмення не толькі цвяроза ацэньваць тагачасную палітычную сітуацыю, але і далёка глядзець наперад.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Цэнтральная Рада беларускіх. арганізацый і партый падрыхтавала і 15(28) снежня 1917 г. скліка-ла Першы Усебеларускі кангрэс, на які сабраліся 1872 дэлегаты ад усіх рэгіёнаў Беларусі, розных грамадскіх і палітычных арганіза (465-466) цый, пасланцы губернскіх земстваў, органаў мясцоваГа самакіра-вання. Былі там прадстаўнікі бежанцаў і тых, хто служыў у арміі ці на флоце, хто жыў у Петраградзе, Маскве і іншых гарадах.

Бальшавіцкія кіраўнікі Заходняй вобласці (так афіцыйна назы-валася Беларусь), пераканаўшыся, што ўдзрльнікі кангрэса абмяркоўваюць толькі нацыянальныя праблемы жыцця беларус-кага народа, ноччу з 30 на 31 снежня (па новаму стылю), выка-рыстаўшы ваенную сілу, разагналі кангрэс, які, аднак, паспеў стварыць Выканаўчы камітэт, і ён з гэтага часу пачаў кіраваць нацыянальна-вызваленчым рухам беларускага народа.

Кангрэс, які быў скліканы, каб вырашыць лёс Бацькаўшчыны, адрадзіць яе пасля некалькіх стагоддзяў заняпаду, знайшоў адлюстраванне ў апавяданні Максіма Гарэцкага «Усебеларускі з'езд 1917-га года» (1922). Ва ўспамінах удзельніка кангрэса - звычайнага селяніна са Смаленшчыны Кузьмы - перадаецца атмасфера небывалага патрыятычнага ўздыму людзей, што сабраліся ў Мінску, каб вырашыць лёс роднай зямлі: «Позна ўжо, ноч, а ў нас у тым тэатры ну вось якраз, як на Вялікадні ў царкве. Неяк і радасна, і смутна, і хто ведае, што з табою робіцца, хрыстосавацца хочацца з усім народам. Гэта ж не жарты: рэспубліку сваю, Беларусь няшчасную, на ногі ставім... Хочам, каб усё пайшло народу, і зямля, й лясы, і ўласць... Мы ж на сваёй зямельцы...».

Мабыць, упершыню ў беларускай літаратуры быў паказаны просты селянін, які так выразна ўсведамляў сваю асабістую адказнасць за гістарычны лёс усяго народа. Гэтае пачуццё і дало яму права заявіць: «А таго п'янага чарнамазага падду, што з'езд наш разагнаў, каб дзе злавіў, то зараз бы яму каюк зрабіў, хоць душагубства не люблю.

За што ж такая злосць?

За тое, браце, што ён біў нашых людзей, дэлегатку біў. Дзяўчына такая, што ён і ў падмёткі ёй не варты, а ён біў яе выспяткам, ботам, таптаў нагамі...».

Той «чарнамазы падла» - гэта быў начальнік мінскага гарнізона Крывашэін, які, як сведчаць удзельнікі кангрэса, быў зусім п'яны і нешта спрабаваў з трыбуны гаварыць без складу і ладу.