Методыка вывучэння рамана Уладзіміра Караткевіча "Каласы пад сярпом тваім"

Тлумачэнне эпіграфа:

Адкажам словамі Алеся Загорскага, які пасля цяжкай хваробы прыйдзе да вываду: “Няма шчасця ў тым, калі толькі цябе кахаюць. Кахаць -- вось, што было шчасце” (с. 291).

Зноў правесці сувязь з эпіграфам. Гэта ёсць таямніца Алеся, над якой адсутнічае нават улада часу?

Дамашняе заданне.

Сачыненне “Жанчыны ў маім жыцці” або “Мужчыны ў маім жыцці”. (Або абагульняючае паўтарэнне па падручніку крытыкі, адказы на кантрольныя пытанні, падрыхтоўка па білеце да экзамену № 13.).



ЗАКЛЮЧЭННЕ

Такім чынам, раскрыўшы асаблівасці вывучэння рамана “Каласы пад сярпом тваім” мы прыйшлі да наступных высноў:

Аналіз рамана У. Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім” дае мажлівасць гаварыць, што сучаснае мастацтва здольна ставіць і вырашаць практычна ўсе пытанні духоўнага самавызначэння асобы ў свеце. Пры гэтым эстэтычная свядомасць не падмяняе навуковую, а дапаўняе яе. Магчымасць існавання літаратуры як формы грамадскай свядомасці на тым і заснавана, што асоба ўтрымлівае ў сабе ўсю чалавечую праблематыку. Хочаш сказаць пра ўсё -- гавары пра асобу. Таму мастацкую літаратуру можна вызначыць як “мысленне асобамі”, “мысленне дынамічнымі ансамблямі асоб”. Аўтар выяўляе сваё светаразуменне, сваю пазіцыю, адлюстроўваючы чалавека, дзелячыся з чытачом сваёй канцэпцыяй свету і чалавека.

Ул. Караткевіч перакананы, што разуменне мэты ўласнага жыцця, выбар шляхоў яе дасягнення рэгулююцца сумленнем. Ігнараванне голасу сумлення прыводзіць чалавека да духоўнай дэградацыі.

Праблема чалавека і абставін хвалявала У. Караткевіча. Пісьменнік быў ўпэўнены, што той ці іншы адказ асобы на выклік абставін абумоўлены ўнутраным светам чалавека. Людзі могуць прыстасоўвацца да грамадства, у якім пануе крывадушша, аднак гэтае прыстасаванне непазбежна адбіваецца на іх духоўным свеце.

Аналіз рамана сведчыць, што многім, але не ўсім героям твора абставіны дыктуюць лінію паводзін. Унутраны свет папярэднікаў Алеся Загорскага, Раўбіча і яго сяброў, Войны, Ісленьева не дазваляе ім змірыцца з абставінамі.

Аўтарскі ідэал чалавека -- асоба з высокаразвітым пачуццём свядомасці. Уладзімір Караткевіч перакананы, што “грамадства не можа быць быдлячай чарадой. Не можа яно быць і “зборшчыкам нулёў пры некалькіх адзінках”.

Дзяржава, грамадства, на думку пісьменніка, павінны дбаць аб духоўным развіцці сваіх грамадзян, ствараць умовы для гэтага развіцця. уладары павінны ведаць, што “максімальная свабода кожнай асобы не развівае грамадства, а вядзе да яго ўзмацнення, што гэта прымушае кожную асобу не шукаць сродкаў для таго, каб узарваць дзяржаву, а, наадварот, прыкладаць усе сілы, каб узмацніць сваю грамаду, сваю айчыну”. Алесь Загорскі -- носьбіт аўтарскага ідэалу, гарманічна развітая асоба, якая вымушана жыць і дзейнічаць у скалечаным свеце, абуджаная асоба ў напаўсонным грамадстве, чалавек, які верыць, што аднойчы абудзіць усё.

Духоўны свет Алеся Загорскага з'яўляецца яскравым вынікам аўтарскага пераканання ў тым, што чалавек можа рэалізаваць сябе, знайсці сваё шчасце толькі ў цеснай повязі са сваёй сям'ёй, родам, народам, чалавецтвам.



СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1 Івашын, В. Некаторыя аспекты методыкі выкладання літаратуры ў школе [Тэкст] / В. Івашын. Ї Беларуская мова і літаратура. Ї 2005. Ї №9. Ї С. 13-17.

2 Белинский, В. Полное собрание сочинений Т. 6 [Текст] / В. Белинский. Ї М.: Наука и техника, 1955. Ї 567с.

3 Зейлигер-Рубинштейн, Е. И. О культуре и культурности человечества [Текст] / Е. И. Зейлигер- Рубинштейн. // Духовное становление человека. Ї Л.: Высшая школа, 1972. Ї 511с.

4 Твардовский, А. Т. Собрание сочинение: В 5-ти т.т. Т. 5 [Текст] / А. Т. Твардовский. Ї М.: художественная литература, 1971. Ї 395с.

5 Белинский, В. Г. Полное собрание сочинений Т. 9 [Текст] / В. Белинский. Ї М.: Наука и техника, 1955. Ї 535с.

6 Мальдзіс, А. Жыццё і ўзнясенне ўладзіміра Караткевіча. [Тэкст] / А. Мальдзіс. -- Мн.: Навука і тэхніка, 1990. -- 297 с

7 Ішчанка, Г. М. Уладзімір Караткевіч у школе. Дапаможнік для настаўнікаў. [Тэкст] / Г. Ішчанка. -- Мн.: Аверсэв, 2005. -- 209 с

8 Шынкарэнка, В. К. Пад ветразем дабра і прыгажосці: Жанрава-стылявыя асаблівасці прозы ў. Караткевіча. [Тэкст] / В. Шынкарэнка. -- Мн.: Навука і тэхніка, 1995. -- 397 с

9 Выготский, Л. С. Психология искусства. 2-е изд. испр. и доп. [Текст] / Л. С. Выготский. -- М.: Искусство, 1968. -- 415 с

10 Бахтин, М. М. Автор и герой в эстетической деятельности. [Текст] / М. Бахтин. // Эстетика словесного творчества. -- М.: Искусство, 1986. -- 399с

11 Борев, Ю. Б. Эстетика: В 2-х т.т. [Текст] / Ю. Борев. -- Смоленск: Русич, 1997. -- 533 с

12 Русецкі, А. Уладзімір Караткевіч: Праз гісторыю ў сучаснасць. [Тэкст] / А. Русецкі. -- Мн.: Навука і тэхніка, 1991. -- 257 с

13 Верабей, А. Абуджаная памяць. [Тэкст] / А. Верабей. -- Мн.: Навука і тэхніка, 1997. -- 197 с

14 Калеснік, Ул. Усё чалавечае. [Тэкст] / Ул. Калеснік. -- Мн.: Навука і тэхніка, 1993. -- 219 с

15 Караткевіч, Ул. Збор твораў: У 8 т. Т. 5. [Тэкст] / Ул. Караткевіч. --Мн.: Мастацкая літаратура, 1989. -- 637 с

16 Толстой, А. Полное собрание сочинений: В 15-ти т. т. -- Т. 13. [Текст] / А. Толстой. -- М.: Наука и техника, 1952. -- 799 с.

17 Караткевіч, Ул. У дарозе і дома. З запісных кніжак. [Тэкст] / Ул. Караткевіч. // Полымя. -- №1. -- с. 179-187.

18 Кон, И. психология ранней юности. [Текст] / І. Кон. -- М.: Высшая школа, 1989. -- 259 с.

19 Толстой, Л. Полное собрание сочинений: В 22-х т. т. -- Т. 17. [Текст] / А. Толстой. -- М.: Наука и техника, 1984. -- 537 с.

20 Каваленка, В. Поклич жыцця: Лит. крытыка [Тэкст] / В. Каваленка. -- Мн.: Мастацкая литаратура, 1987. -- 389 с.

21 Лясун, Л. Мастацкая літаратура і гісторыя [Тэкст] / Л. Лясун. // Роднае слова. Ї 2007. Ї №1. Ї С. 54-55.

22 Быкаў, В. Праўдай адзінай [Тэкст] / В. Быкаў. Ї Мн.: Мастацкая літаратура, 1984. Ї 357с.

23 Быкаў В. Праўдай адзінай. 2.Караткевіч У. 36. тв.: У 8 т. Ї Мн.: Маст. літ., 1987-1991.



ДАДАТОК

Урок 2. «Пастараўся заплац1ць гэтай кшгай доўг Дняпру, людзям паўстання 1863 года, БеларусЬ>. Уступныя i арыентацыйныя занятш па рамане У. Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім»

Задача чарговага урока -- увесці вучняў у свет герояў рамана «Каласы пад сярпом тваім», дапамагчы адзшац-цацікласнікам убачыць за iMi асобу самога тсьменшка, асэнсаваць яго грамадзянскую i мастакоўскую пазіцыі. Гэтым мэтам будуць падпарадкаваны уступныя i арыентацыйныя занятш, на якіх вучш пазнаёмяцца з псторы-яй нашсання твора, адновяць у памяці падзеі, якія знай-шлі мастацкае увасабленне у рамане.

Пачаць урок можна з чытання настаўнікам выказ-вання вядомага рускага вучонага В. Розанава, які быў упэунены у тым, што «амаль у кожнага творцы у сферы мастацтва мы знаходзім адзш цэнтр, зрэдку некалькі, але заўсёды няшмат, каля якіх групуюцца усе яго творы: гэтыя апошшя уяўляюць сабой як бы спробы выка-заць нейкую пакутлівую думку, i калі яна нарэшце вы-казваецца, з'яўляецца твор, сагрэты вышэйшай любоўю мастака, сэрца i думка якога імкнуцца да яго з нястры-манай сілай» (74. С. 39).

-- Ташм творам для Караткевіча, -- пераключыць настаўшк увагу класа на вывучаемы твор, -- стаў раман «Каласы пад сярпом тваім». Пажадана папрасіць адзь наццавдкласншаў адкрыць тую старонку KHiri, дзе ста-іць кароткая i ёмістая пазнака: «Мавд сваей прысвя-чаю», -- i спытаць вучняў, аб чым жа яна гаворыцъ чытачу.

Адшаццацікласшкі разумеюць, што прысвячэнне рамана самаму дарагому чалавеку -- маці -- сведчыць аб тым, што гэта не проста чарговы твор аўтара, а адзш з тых, пра яш гаварыў В. Розанаў: «...сагрэты вышэйшай любоўю мастака». Пацвярджэннем правільнасці разва-жанняў адзінаццацікласшкаў стане прачытанне раней падрыхтаваным вучнем лірычнага адступлення, зробле-нага У. Караткевічам у рамане «Каласы пад сярпом тва-iM», ад слоў: «Я пачаў гэтую кшгу два гады назад. За cni-ною былі дванаццаць год жыцця ёю, думак аб ёй, ненашсанай» (43. Т. 5. С. 46) -- i заканчваючы словами

«Заўсёды яна заставалася для мяне улюбёным дзіцем, бо кожны раз я успамшаў ноч, у якой спачатку з'явипся першыя, а потым усё людское мора, залітае агнём» (43. Т. 5. С. 47). Настаўнш акцэнтуе увагу класа на гэтых за-ключных радках лірычнага адступлення. Пажадана, каб гэтае прызнанне шсьменнша вучш зашсалі у сшытш.

Затым можна паставіць клас перад праблемай: Чаму «Каласы...» сталь для У. Караткевгча «улюбёным дзг-цем»? Што хацеу сказацъ чытачу сваім творам тсь-меннЬк? Думаецца, што настаўншу, слухаючы мерка-ванн! адзшаццацікласшкаў, не трэба дабівацца матыва-ваных адказаў. Пастаўленыя пытанш стануць праблемай аналізу i, трэба спадзявацца, будуць падтрымліваць у класе пазнавальную цікавасць.

Дома адзшаццацшласнші пазнаёмйпся з псторыяй стварэння рамана, таму яны могуць адказаць на пытанне настаўнша, чым абумоўлена цікавасць У. КараткевЬча да падзей 1863 года. У сям'і Караткевіча зберагалася па-мяць пра родзіча, які удзельшчаў у паўстанш 1863 года. Сямейнае паданне, што стала пралогам у рамане «Нельга забыць», было пацверджана apxiyHbiMi дакументамь Прадзед У. Караткевіча з боку маці -- Тамаш Грыне-віч -- камандаваў атрадам паўстанцаў i быў расстреляны па загадзе Мураўёва. У apxiee захаваўся верш, нашсаны Тамашом Грыневічам, які сведчыць пра тое, што у родзе, з якога выйшаў шсьменшк, здаўна жылі павага да мовы i умение валодаць родным словам, а таксама жаданне, каб гэтае слова гучала на радзіме без шякіх перашкод, каб да яго ставШся з павагай.

Далей настаўнш пашырыць веды вучняў пра творчую гЬсторыю «Каласоў пад сярпом тваім», пазнаёмгушы клас з урыўкамі з штэрв'ю, якое даў У. Караткевіч вядо-маму даследчыку беларускай лггаратуры А. Мальдзісу у 1967 годзе: «Задума (нашсаць раман «Каласы пад сярпом тваім») з'явілася яшчэ тады, калі я быў студэнтам Ki-еускага універсітэта. Замест таго каб хадзіць на лек-цьп, -- сядзеу у бібліятэцы над старым! кшгамь Паступо-ва перад MaiMi вачыма паўставалі прываблівыя постаці Maix продкаў -- мужных, свабодалюбівых людзей. I сярод ix -- паўстанцы і863 года, якія не шкадавалі жыцця, змагаючыся за «вашу i нашу свабоду». А потым дзядзька паказаў мне на Дняпры мясцшы, дзе адбывалкя тыл падзеі. Рушы гаўптвахты, дзе расстрэльвалі людзей, i кон-скія MoruiKi, дзе ix потым закопвалі. Паступова у мяне расло жаданне расказачь аб ix подзвігу, зберагчы па-мяць». Настаўншу увесь час трэба арыентаваць вучняў на узнятую праблему, ствараць своеасаблівую навучальную штрыгу. 3 гэтай мэтай можна нагадаць адзінаццаціклас-нікам выказванне А. дэ Бальзака. Французскі пісьменнік быў перакананы, што часам добры пстарычны раман мо-жа замяніць падручнік ricTopbii. Сапраўдная псторыя Бе-ларусі, якая вывучаецца сёння у школе, floyri час за-моўчвалася. У. Караткевіч стаў першым з беларусшх шсьменншаў, хто паспрабаваў вярнуць яе свайму народу. Аўтар «Каласоў...» быў перакананы: «Без пстарычнага рамана, пстарычнай лггаратуры увогуле не можа абудзіц-ца нацыя, бо няма без пачуцця истарызму, без спакойна-га гонару за сябе i проста самапавап, без веры у тое, што яна ёсць, непераходзячая, сталая, вечная каштоўнасць вечнага чалавецтва i па ycix гэтых прычынах павінна жыць, жыць дзённа, велічна, ведаючы сабе цану i у дрэн-ным, i у вялшім».

Грамадзянская пазіцыя Караткевіча, скажа настаўнік, знайшла свае увасабленне у мастацкай ткашне «Каласоў...», i прачытае урывак з рамана: «Варты жалю той, хто не ведае былога дня i таму не можа разабрацца у сён-няшнім i прадбачыць будучы... Абыякавы да мінулага не мае ашякай інтэлектуальнай перавап над жывёлай i таму ёсць першы кандыдат на маральную, а затым i фізіч-ную смерць. Усё адно хто гэта -- чалавек ці народ» (43. Т. 5. С. 127).

Далей настаўнш уключае вучняў у гутарку: Які сэнс укладвае У. Караткевіч у выказванне Шктара Калі-ноўскага? Як вы ставщеся да пазіцьй героя рамана? Навошта, на ваш погляд, патрэбна вывучаць zicmo-рыю? У вышку гутаркі клас трэба падвесці прыкладна да такіх высноў: гкторыю мы вывучаем для таго, каб зразу-мець сучаснасць i прадбачыць будучыню. Менавіта так трэба разумець мудрае выслоўе старажытных рымлян: «Псторыя ёсць настаўніца жыцця». Аднак настаўніцай яна можа быць толькі тады, калі людзі, засвоіушы як ста-ноўчы, так i сумны вопыт CBaix продкаў, робяць, зыхо-дзячы з яго, правільныя высновы для сябе, улічваюць Урокі псторьп.

Герой рамана Вштар Калшоўсю перакананы, што абыякавасць да ricTopbii збядняе духоўнае жыццё людзей, якія трапляюць у вузкае кола штодзённых патрэб. Веданне ж гкторьп узбройвае асобу маральна. Голас продкаў дае чалавеку пэуныя правы i накладвае на яго абавязш. Старшакласнші павшны зразумець, што мена-віта пачуццё адказнасці У. Караткевіча перад CBaiMi продкамі, а таксама трывога за лес нашчадкаў абумовип з'яўленне рамана «Каласы пад сярпом тваім».

Пры вывучэнш гктарычнага рамана асабліва важна, каб вучш выразна уяўлялі той час, каш. ён ствараўся. Больш жывымі будуць уражанш вучняў пра сярэдзшу XX стагоддзя (час натсання рамана «Каласы пад сярпом тваім»), калі настаўнш пазнаёміць выхаванцаў з некато-рымі дакументамі той пары, успамшамі сучасншаў nicb-меннша, урыўкамі з яго зашсных кшжак, рэцэнзіямі на твор.

Шлях рамана «Каласы пад сярпом тваім» да чытача быў няпросты. Фактычна упершыню у беларускай лггаратуры пісьменнш галоўным героем свайго твора, у ад-паведнасці з гастарычнай праўдай, 3pa6iy арыстакрата, а не селянша, як таго дамагалася афіцыйная крытыка. Раман У. Караткевіча дазваляў чытачам зразумець пры-чыны паўстання 1863 года, яго нацыянальна-вызвален-чы характар, знаёміу з прадстаўншамі розных сацыяль-ных слаёу, палітычных сад, якія прымалі удзел у бараць-бе. Лепшыя сыны i дочкі зноў у каторы раз не шкадавалі свайго жыцця, каб вярнуць народу права быць самім сабою. У гэтым паўстанш, сцвярджаў пісьменнш, га-лоўнае месца належала шляхце, але К. Калшоўскі вель-Mi хацеу i шмат pa6iy для таго, каб плячо у плячо з шляхціцам стаў i беларускі селянін. Дзеля гэтага ён i выпус-каў «Мужыцкую праўду». У. Караткевіч пераканаўча паказваў, што паміж лепшымі, нацыянальна свядомымі прадстаўнікамі шляхты (такімі як Загорсшя, Раўбічы i шш.) i сялянамі не было прорвы. У мнопм інтарэсы i памкненні беларускага дваранства i мужыкоў супадалі. Шсьменнік хацеу сказаць чытачу (i гэта патрэбна давес-ці вучням), што паўстанне 1863 года было выступлением за волю i долю, за вяртанне беларусаў да пстарычнага жыцця у свеце, прызнанне ix як аднаго са славянсшх на-родаў, за плячыма якога вельмі багатая псторыя. Гэта была барацьба за права быць роўнымі сярод роўных.

Настаўншу трэба нагадаць вучням (на уроках ricTO-pbii i лггаратуры яны гаварылі пра гэта), што пярэда-дзень паўстання 1863 года быў переломным этапам пе-ратварэння беларусаў з «безгалосага мора» у нацыю. Аб яе фарміраванні сведчылі рост нацыянальнай свядомас-ці, станаўленне беларускай мовы, літаратуры, з гэтага часу беларусы усё мацней i гучней пачалі заяўляць аб сабе на увесь свет, з'явглася шмат дзеячаў, якія плённа працавалі на ніве нацыянальнага адраджэння.

Падаўленне паўстання запаволіла гэты працэс, але мару пра нацыянальнае i сацыяльнае разняволенне нельга было выншгчыць з сэрцаў патрыётаў. Для мнопх з ix асо-ба Кастуся Калшоўскага стала знакавай, у тым лшу i для У. Караткевіча. Па успамінах А. Мальдзіса, галоўнае месца на пісьмовым стале аўтара «Каласоў...» займаў наклеены на шэрае палатно велізарны партрэт К. Калшоўскага, поруч з iM каваны у жалезе свящльнш, у яюм, нібы аг-ромністая кропля крыві, чырванеу пафарбаваны воск. Гаспадар запальваў свяцільнш толькі раз у год -- 2і сака-вша, у гадавіну гераічнай смерці выдаўца «Мужыцкай праўды».

«Каласы пад сярпом тваім» ствараліся праз стагоддзе пасля паўстання 1863 года. Настаўнш зноў уключае вучняў у гутарку i просіць параўнацъ гЬстарычныя рэали пярэдадня паўстання пад траўніцтвам К. Калшоўскага i сярэдзты XX стагоддзя.

Думаецца, што веды, набытыя вучнямі на уроках ric-торьп, роднай лггаратуры (вывучэнне агляднай тэмы «Развіццё літаратуры у другой палове 50-х -- 80-я гады», манаграфічных тэм «Аркадзь Куляшоў», «Максім Танк», «Шмен Панчанка», «іван Мележ», «ЯнкаБрыль» i iHm.) дапамогуць адзшаццацшласншам адчуць, што сапраўды гкторыя паўтараецца, калі людзі не здольны з яе урокаў зрабіць належныя высновы. Сведчаннем гэта-му з'яўляецца падабенства сдтуацый, у якіх апынулася Беларусь пасля разгрому царсшмі уладамі паўстання 1863 года i у час так званай хрушчоўскай «адліп». «Вяс-на», як i сто гадоў назад, не прыйшла на беларускую зямлю. Вучш могуць згадаць выказванне М. С. Хрушчо-ва, які у Мінску у студзені і959 года сказаў, што «чым хутчэй усе будзем гаварыць па-руску, тым хутчэй пабу-дуем камунізм». 3 гэтага часу штэнсіуна пайшоў працэс звужэння сферы ужывання беларускай мовы. Выкладан-

не у школах, асабліва гарадсшх, пераводзытся на рус-кую мову. Змяншалася колькасць беларускамоўных KHir i газет. Любыя адхЪгент ад афіцыйна вызначаных пастаноў у мастацшх творах, у кшо i тэатры падлягалі разбору у партыйных органах i асуджэнню. У гэты перыяд за вернасць праўдзе, за адсутнасць страху перад начал ьствам ужо нельга было трапіць у Ci6ip, паплаціцца жыццём, аднак нямЪтсць шраўншоў розных рангаў па-ранейшаму многае значыла. Спосабаў, як расквітац-ца з незалежным чалавекам, было дастаткова: ад страты кар'еры, пазбаўлення магчымасці годна жыць да пер-спектывы трапіць у ЛПП ці псіхіятрычную бальніцу.

Настаўнш скажа, што Караткевіч як мог супрацьста-яў сгле, скіраванай на знявагу чалавечай годнасці, i за-чытае радкі з рамана «Каласы пад сярпом тваім», якія можна лічыць аўтарсйм запаветам: «Пагоны, ордэны, npbiBbiei разбэсіцлі амаль ycix. Гэта подласць. Гэта за-масю.раваныя хабары, якімі бяруць прагных да пашаны i проста нячыстых людзей. I вось таму я кажу табе гэта, каб ты не быў падобны да ix. Школі не бяры прынады, школі не бяры славы i улады -- хаця б цябе сишом цяг-нулі да ix. Школі не мдзі на раду нечасщвых, блажэн муж» (43. Т. 4. С. 203--204).

Каб праглюстраваць, наколыи актуальна гэта было для жыцця савецкіх людзей 60--70-х гадоў XX стагоддзя, настаўнш адзначыць, што прыкладна тое самае ска-заў А. Салжаніцын, звяртаючыся да штэлггенцьп, да мо-ладзі, да ycix суайчыншкаў незадоўга да арышту i высылт з крашы: «Мы так безнадзейна расчалавечыль ся, што за сённяшнюю сцшлую кармушку аддадзім усе прынцыпы, душу сваю, усе намаганш нашых продкаў, усе магчымасці для нашчадкаў -- толькі б не парушыць свайго лядашчага існавання. Не засталося у нас Hi цвёр-дасці, Hi roflHacni, Hi сардэчнага жару...». У гэтым CBaiM звароце, вядзе настаўнш гаворку далей, Салжаніцын прыгадвае такія радкг Пушкіна:

К чему стадам дары свободы? Наследство их из рода в роды Ярмо с гремушками да бич.

Думаецца, адзшаццацшласншам варта нагадаць, што праблемы сэнсу жыцця чалавека, узаемаадносш асобы i грамадства, яго перабудова на болын гуманнай дэмакратычнай аснове 6ыл{ мапстральнымі праблемамі рускай лггаратуры XIX стагоддзя. Адным з першых узняў ix у сваей творчасці A. nymKiH. Не страц^тп яны сваей акту-альнасці i у сярэдзше XX стагоддзя. Таму А. Салжаніцын i трывожыўся: калі грамадства не усвядомціь, што губляе высошя ідэалы, то стане тым, пра каго гаварыў Пуш-кш, -- статкам. Паказальна, што гэтыя ж paflKi А. Пуш-кша значна раней згадвае i У. KapaTKeBi4 у лкце да Я. Брыля ад 30 сакавіка і950 года. У iM малады шсьменшк дзеліцца са старэйшым сябрам CBaiM разумением уласнага прызначэння: «I Пушкш nicay пра сейбіта, яш «потерял только время, благие мысли и труды», i ён nicay пра чароды, яшм «дары свободы» непатрэбны, але гэта тыя noyxi, ЯКіЯ даюць апоенаму наркотыкамі, бо сон для яго смерць. Я упэунены, што ён на крыж пайшоў бы за гэтыя «стада». У рамане «Каласы пад сярпом тваім» шсьменшк паўторыць гэтую ж думку вуснамі Алеся Загор-скага: «I спяць, спяць усе, як учадзелыя, не ведаючы, што сон учадзеламу -- смерць, i злуюцца, кал! будзяць. То цягш, HHrHi ix гвалтам з чаднай хаты. Няхай кусаюц-ца -- цягш!» (43. Т. 5. С. 2і4).

Асэнсаванне грамадскай атмасферы у перыяд працы У. KapaTKeeina над раманам дасць мaжлiвacць адзшаццацшласншам спасцігнуць прычыну таго, чаму «Каласы пад сярпом TBaiM» з вялшай цяжкасцю прабіваліся да чытача. HacTayHiK можа прачытаць успамшы А. Маль-дзіса, яш nima: «Закончыўшы першую яго (рамана. -- Г. I.) кшгу, У. KapaTKeein аднёс яе у «Полымя», дзе на-сцярожаныя rep40Bi4aycKiMi (Я. Tep40Bi4 -- крытык, з яго адыёзнай ацэнкай аповесці У. KapaTKeei4a «fl3iKae паляванне караля Стаха» вучш знаём^ся у 9 класе) ад-моўнымі ацэнкамі папярэдніх яго твораў не дужа спяша-лicя друкаваць. Між тым аўтар чытаў ypbiyKi з рамана сябрам. Патрыятычныя маналогі i дыялоп Алеся Загор-скага, галоўнага героя, узбуджалі слухачоў, cпapaджaлi розныя асацыяцьп з сучаснасцю. Нехта прапанаваў зра-біць Konii i nycninb ix па руках, але KapaTKeBi4 быў су-праць усялякай «нелегальшчыны». «Вялшую i святую справу трэба рабіць з адкрытым забралам».

У і965 годзе раман быў надрукаваны на старонках часотса «Полымя». «Каласы пад сярпом TBaiM» был! неадназначна успрыняты тагачаснай крытыкай. Разам са станоўчай рэцэнзіяй А. Мальдз^а з'явгуся разгром-

ны артыкул таго ж Я. Герцовгча, якл паставгу пад па грозу выхад рамана асобнай кшгай. I хоць «Каласы...» У. Караткевіча афіцыйна не былі забаронены, аднак са мастойным выданнем чытачы убачылі твор толыи пра.; тры гады.

На заключным этапе урока настаўншу трэба заваст рыць увагу вучняў на прызнанш У. Караткевіча пра тое, што стварэнне рамана «Каласы пад сярпом твагм» шсь меннш Лічыў вялжай i святой справай.

Пытанне «чаму?» верне клас да праблемы, узнятай у пачатку урока: Чаму менавіта гэты свой твор У. Ка pamtceein прысвяціу маці? Чаму «Каласы...» сталь для аўтара «улюбёным дзіцем»? Чаму натсанне рамана шсьменшк лічыў «вялтай i святой справай»?

На гэтыя пытанш нельга даць адназначнага адказу Асэнсоўваючы, аднак, пачутае на уроку, вучш могуць прыйсці да высновы, што, магчыма, «Каласы...» стал для У. Караткевіча «улюбёным дзіцем» таму, што н, старонках рамана шсьменшк змог нарэшце сказал,; праўду пра паўстанне і863 года, праз твор далучыць сва ix сучасншаў да герагчнага мшулага беларусаў, а гэта у сваю чаргу абуджала у ix пачуццё чалавечай i нацыя нальнай годнасці.

Пагаджаючыся са сказаным вучнямі, настаўнш ад значыць: У. Караткевіч быў перакананы, што асэнсаван не мшулага дасць мажлівасць чытачу задумацца пра су часнае i будучае. «Кожны гктарычны сюжэт, -- сцвяр джаў пісьменнік, -- гэта адкрытая размова з сучасгп кам... А дзе яшчэ можна паказаць так поўна чалавека. што стаіць перад выбарам, KIM яму быць, калі не на фош ricTopbii, вайны, экстрэмальных умоў». Таму на гэтым уроку мы знайшлі адказ тольш на адзш з аспектаў акрэс ленай у пачатку урока праблемы. Цалкам адказ на па стаўленыя пытанш будзем шукаць на наступных уроках.

Як гаварылася вышэй, арыентацыйныя занятш па рамане «Каласы пад сярпом тваім» можна праводзіць у шсьмовай форме. Для гэтага настаўнш рыхтуе два вары янты заданняў.

Каб праверыць, як вучш запомнил твор, асэнсавал! узаемасувязь створаных пісьменншам характараў i па дзей, можна выкарыстаць карткі з партрэтнымі характа рыстыкамі герояў. Вучням прапануецца пюьмова адка заць на наступныя пытанні i заданні: і. Каго з герояў

рамана «Каласы пад сярпом тваім» тсьменнш надзяліу такой знешнасцю? 2. Раскрыйце уласныя i аўтарскіЯ ад-носіны да гэтага героя.

Друга цыкл заданняў арыентуе адзшаццацікласшкаў на асобаснае асэнсаванне праблем, узнятых у «Каласах пад сярпом тваім», рыхтуе глебу да праблемнага аналізу рама¬на. 3 гэтай мэтай вучням прапануецца дамашняе задание: адказаць на адно з прапанаваных ніжэй пытанняў:

У час першай сустрэчы Алеся з дзедам Вежа ска-заў: «Сабачая шзасць не так рэжа вока. Яна -- прыро-джаная...» (43. Т. 4. С. і90). Які сэнс укладваў стары князь у сваю выснову? Выкажыце свае адносшы да узня¬тай праблемы.

У вусны Кастуся Калшоўскага шсьменшк уклад-вае горкае прызнанне: «Звычайна у людзей так. Пер-шае _ гэта я, другое -- сям'я, родны дом, трэцяе -- род-ны горад, чацвёртае -- родная краша, пятае -- родная Зямля, роднае Чалавецтва. I кожны любіць сам сябе, амаль усе -- сям'ю, болынасць -- родны горад, частка -- радзіму. I тольш адзшкі любяць чалавецтва. Па-са-праўднаму, а не на словах... Мы нават да любові да радзь мы у большасці не дараслі» (43. Т. 4. С. 322). ЦІ падзяля-еце вы пазіцыю героя рамана? Выкажыце свае адносшы да узнятай праблемы.

3. Алесь Загорсга. зразумеу, «што няма шчасця у

тым, калі толыи цябе кахаюць.

Кахаць -- вось што было шчасце.

I гэта не толькі з жанчынамі. Гэта i у любові да лю¬дзей. Шчасце было аддаваць» (43. Т. 5. С. 29і). Для каго з герояў рамана гэтыя словы сталі жыццёвым крэда? Ва-шы адносшы да узнятай праблемы.

4. «Улада над асобай! HixTO не думаў, ці варта чагосьці

асоба, якая дазваляе, каб нехта над ёю уладарыў, i ці вя-

лжая гэта страта -- страта улады над такой асобай» (43.

Т. 4. С. іі5). Вашы адносшы да узнятай праблемы.

Безумоўна, што якасць аналі3у мастацкага твора за-лежыць ад узроўню лггаратурнага развіцця вучняў, ад шчырасці i сілы пачуццяў, якія узнікаюць у душы чыта-ча пры знаёмстве з творам.

Праверка шсьмовых работ адзшаццацікласшкаў да-паможа настаўніку высветліць, як шсьменнік «Kipye» чытацкай рэакцыяй, якія канфлшты i чаму узшкаюць паміж намаганнямі мастака, увасобленымі у творы, i

уражанняки вучняў. Аналіз вучнёусшх адказаў на па-стаўленыя пытанш падкажа славесшку, як можна пера-адолець канфлшт чытацкага успрымання i аўтарскай iflai твора.

Аналі3 «Каласоў пад сярпом тваім» павшен садзейш-чаць спасціжэнню вучнямі аўтарскай пазіцьп У. Карат-кевша, што прывядзе да цэласнага успрымання рамана адзшаццацікласткамі. Каб вучш навучылкя расчля-няць тэкст, суадносіць часткі i цэлае, праншаць у сла-весна-вобразную сктэму рамана, асэнсавалг яго пафас, настаўншу неабходна паклапаціцца аб паўторным пера-чытванш некаторых урыўкаў з рамана у класс Гэтае чы-танне павшна выконвацца раней падрыхтаванымі вучням!. М. А. Рыбншава падкрэслівала: «Пры умове, калі чытальнш ці апавядальнш даносіць да слухачоў тэму i гдэю твора, калі ён правильна перадае тон i стыль твора, яго эмацыянальную афарбоўку, такое слыхавое успры-манне тэксту заўсёды мацнейшае, чым чытанне па кшзе аднымі вачыма. Слова жыве у гуках голасу, у гэтым яго прырода» (77. С. і43).

Урок 3. «Чалавек не вшщк. Ён -- цшк у рышта-вашп... будынка пстарычнага прагрэсу»

На папярэдшм уроку адзшаццацшласшш асэнсоўва-лі прычыну таго, чаму у 60-я гады XX стагоддзя У. Ка-раткевіч узяўся за натсанне рамана «Каласы пад сярпом твагм», пазнаёміліся з яго творчай ггсторыяй. Задача чарговага урока -- далучыць старшакласнікаў да аўтарскага разумения ролі чалавека у пстарычным пра-грэсе. У адным са CBaix публіцыстычных выступленняў шсьменшк адкрыта выявіу сваю мастакоўскую пазіцыю: «Чалавек не вінмкк. Ён -- цвш у рыштаванні, якое узводзіцца вакол будынка пстарычнага прагрэсу». У рамане «Каласы пад сярпом тваім» гэтая думка спасцігаец-ца праз асэнсаванне гкзтарычных падзей, згаданых у тво-ры, праз аналі3 вобразаў рэальных гктарычных асоб i вобразаў, народжаных аўтарскай фантазіяй.

Пачаць гутарку з класам можна з пытання: У чым бачыў У. КараткевЬч прычыну летаргЬчнага стану грамадства 60-х гадоў XX стагоддзя? Веды, набытыя на папярэдшм уроку, дазваляюць вучням правтльна ад-

Казаць на пастаўленае пытанне, адчуць, што прычына леТаргічнага стану грамадства 60-х гадоў XX стагоддзя бачылася У. Караткевічу у адсутнасці у большай частш суайчыннікаў пстарычнай памяці, нацыянальнай свя-домасці, чалавечай годнасці.

Выклшаючы клас на роздум над новай праблемай, настаўнш скажа, што выхад на актуальныя праблемы сучаснасці i стварэнне сваей мадэлі ix годнага вырашэн-ня аказаўся для Караткевіча немагчымы па-за пстарыч-ным i сацыяльна-маральным вопытам мшулага. Славес-ншу варта яшчэ раз нагадаць прызнанне пісьменшка: «Кожны йстарычны сюжэт -- гэта адкрытая размова з сучасншам. А дзе яшчэ можна паказаць так поўна чалавека, што стаіць перад выбарам, кім яму быць, калі не на фоне ricTopbii...» -- i прапанаваць класу асэнсаваць, ят урок даваў сваім чытачам У. Караткевгч, згадваючы у «Каласах пад сярпом тваЬм» некаторыя рэальныя ггстарычныя факты.

Гутарка з класам пачынаецца з задания вызначыць храналаггчныя рамт падзей, пра якія расказваецца у творы. Звяртаецца увага адзшаццацшласншаў на пача-так рамана: «Груша цвгла апошні год.

Усе галшы яе, усе вялшіЯ pacoxi, да апошняга пруці-ка, былі усыпаны бурным бела-ружовым цветам. Яна Ki-пела, млела i раскашавалася у пчаліным звоне, цягнула да сонца старый лапы i распасщрала у яго ззянні малень-кія, кволыя пальцы новых парасткаў. I была яна такая магутная i свежая, так утрапёна спрачаліся у яе ружо-вым pai пчолы, што здавалася, не будзе ёй зводу i не бу-дзе канца.

I, аднак, надыходзгла яе апошняя часша» (43. Т. 4. С. 7).

На апошшх старонках рамана чытач зноў сустрака-ецца з вобразам грушы.«... Ён (Алесь. -- Г. I.) расплюшчьгу вочы. Ехалі азя-рышчансшм берагам, ледзь не над самым урвішчам. I ён успомшу, як даўно-даўно, адзінаццаць год назад, тут сядзелі пад гарачым сонцам маленькгя дзеці.

Што тут было яшчэ? Ага, груша.

Яна стаяла той год тольш сілаю уласных карэнняў, умацаваўшы iMi для сябе паўкруглы фарпост. Ва уласных руках трымала жыццё.

Размещено на Allbest.ru