Філасофія сярэднявечча

Чым жа так узрушыў грамадскую думку гэты няўрымслівы даследчык? Эрыўгена выказвае свежыя і глыбокія меркаванні па асноўных пытаннях, якія цікавілі тады інтэлектуальную эліту, аб магчымасцях розуму, аб сутнасці бога і яго суадносінах з прыродай, аб існасці чалавека. Эрыўгена не згодзен з прыніжэннем розуму. Паміж адкравеннем і розумам няма супярэчнасці, заяўляе філосаф. Наймацнейшай прыладай розуму з'яўляецца дыялектыка пад ёю тады разумелі логіку, якая дазваляе раскрываць змест розных прыродных з'яваў.

У апраўданні значнай ролі розуму Эрыўгена часам нават страчвае пачуццё меры і анталагізуе самі паняцці, г.зн., надзяляе іх рэальным існаваннем. Гэта мела адно цікаўнае наступства. Эрыўгена пачаў атаясамляць цялесныя рэчы з іх інтэлектуальнымі характарыстыкамі велічынёй, формай, вагой, плотнасцю і г.д. Затым ён робіць надзвычай дзіўную выснову, што матэрыяльнасць целаў з'яўляецца прывіднай.

Эрыўгена стварае своеасаблівы вобраз бога. Ягоны бог гэта не асоба, менавіта такое тлумачэнне не прымалі царкоўныя іерархі. Бог разумеецца вельмі абстрактна. Ён прадстаўляе пэўныя моманты ў сусветным працэсе руху рэчаў, пачаргова выступаючы ў якасці яго пачатку, сярэдзіны і канца. Тут Эрыўгена ўводзіць прынцыпова новы элемент для монатэістычнага светапогляду. Бог ужо не выглядае адназначна як звышпрыродная рэальнасць. Размываецца былы дуалізм адзінага бога і шматстайнай прыроды. Такая мадэль дапускае іх узаемны цыклічны рух адзін да аднаго. А працэс тварэнНя прымае бесперапынны характар. Такім чынам, Эрыўгена высунуў адмысловую канцэпцыю светабудовы, якая ўяўляе разнавіднасць пантэізму (гр. пан усё, тэа бог).

Нельга не адзначыць япгчэ адну істотную рысу гэтай мадэлі рэальнасці. Статычная карціна свету саступае ў ёй месца дынамічнай. Быццё разглядаецца тут як адзіная цэласная сістэма, што функцыянуе ў пэўным рытме.

Не менш дзіўным для таго часу з'яўляецца і вучэнне Эрыўгены аб чалавеку. Філосаф настойліва імкнецца абгрунтаваць і прадэманстраваць каштоўнасць чалавека, даказаць яго адмысловую, выключна высокую ролю ў бьпшД сусвету. Насуперак распаўсюджаным тады ўяўлення аб нікчэмнасці і мізэрнасці чалавека ён сцвярджае, што жыццё чалавека мае значэнне для лёсу ўсяго космасу. Нармалёвым для чалавека з'яўляецца стан агульнасці з навакольнай рэчаіснасцю. Як мікракосмас чалавек канцэнтруе ў сабе найболып важныя рысы астатняга свету. Адасабленне чалавека ад рэчаіснасці ёсць праяўленне граху, яно скажае сутнасць асобы. Зусім не выпадкова Эрыўгена лічыў, што "найважнейшы і ці не адзінкавы шлях да спасціжэння ісціны спачатку пазнаць і палюбіць чалавечую прыроду"¹. Самапазнанне чалавека робіцца, такім чынам, неабходнай умовай спасціжэння свету.

Паколькі бог як зыходны пачатак мае пазачасовую сутнасць, пастолькі ён не ўмешваецца ў штодзённыя справы людзей, якія існуюць у часе, а прадвызначае толькі агульную іх накіраванасць да дабра і вольных дзеянняў. У выніку кожны чалавек атрымлівае выдатную магчымасць самастойна ацэньваць рэчы, падзеі і ўчынкі і будаваць свой лёс.

Напачатку другога тысячагоддзя адбываюцца пэўныя зрухі ў грамадскім жыцці і здараюцца падзеі, якія актывізуюць духоўныя працэсы. Гэта найперш фармаванне сярэднявечнага горада, з'яўленне цахоў рамеснікаў, пашырэнне таварнаграшовых адносінаў, вылучэнне заможнага класа бюргераў. Дзяржаўнае кіраванне, гаспадарчая дзейнасць, вырашэнне сацыяльных праблемаў мелі патрэбу ў прававых, медыцынскіх і тэхнічных ведах. У гэтых мэтах адкрываюцца медыцынскія і іншыя школы. Вельмі станоўчы ўплыў на духоўнае жыццё ўвогуле і філасофію ў прыватнасці аказала стварэнне універсітэтаў, дзе выкладаліся не толькі тэалогія, але і свецкія навукі. 3 універсітэтскай дзейнасцю звязана фармаванне супольнасці вучоных. Вялікую каштоўнасць у грамадстве набываюць арыстакратызм думкі і паводзінаў, вытанчанасць пачуццяў і рафінаванасць густу¹.

3 канца XI ст. хрысціянская Еўропа ўступае ў зацяжную вайну з мусульманскай Азіяй. Крыжовыя паходы на Усход пазнаёмілі еўрапейцаў з мусульманскай культурай і вярнулі некалі страчаную ўласную філасофію арабскія вучоныя добра ведалі антычных аўтараў.

Найбуйнейшым прадстаўніком ранняй схаластыкі з'яўляецца Ансельм Кентарберыйскі. Ягоныя намаганні былі накіраваны на ажыццяўленне асноўнай ідэі схаластычнай філасофіі: апраўданне веравызнаўчых формулаў сродкамі чалавечага розуму. Ансельм выпрацаваў характэрную для схаластыкі літаратурную форму. Ягоны светапогляд уяўляе рацыяналізаваны варыянт аўгусцінізму.

Ансельм лічыць, што вера вышэй за розум. Яна папярэднічае розуму, і яе ўстаноўкі служаць нормай для апошняга. У сваю чаргу, розум і дыялектыка з'яўляюцца тэхнічнымі прыладамі веры.

Вялікае было жаданне ў Ансельма пацвердзіць тэзіс аб існаванні бога. У гэтых мэтах ён карыстаепца анталагічньгм доказам. Свет іерархічны, разважае Ансельм. Кожная рэч мае пэўную ступень дасканаласці. Значьгць, павінна існаваць і найвьгшэшпая дасканаласць. А гэта бог, ён утварае мяжу дабра і з'яўляецца апошняй прычьшай. Калі б не было абсалютнага, заўсёды роўнага сабе пачатку, хіба ж існаваў бы свет вьшадковых і зменлівых рэчаў? Ён бы "папльгў", стаўшы прывідам. Але ці можна на падставе паняцця аб дасканалым бьгцці прызнаваць яго сапраўды існым? Хісткасць доказаў Ансельма разумеў ужо ягоны сучаснік Гуаніл, які сггоавядліва заўважаў, што ўяўленне аб нейкім дасканалым востраве зусім не азначае, гпто такі востраў ёсць на самой справе.

Наміналізм і рэалізм. Стыль схаластычных развагаў грунтаваўся на спекулятыўным мысленні з выкарыстаннем абстрактных паняццяў. Гэта часам адхіляла ад вырашэння рэальных праблемаў. Тады інтэлектуальны патэнцыял растрачваўся ў бясплодных спрэчках накшталт высвятлення таго, ці можа ўсемагутны бог стварыць камень, які сам не здолее падняць? Гэта выклікала адмоўную рэакцыю сярод саміх філосафаў. Іаан Салсберыйскі іранізаваў, што ў такім разе становіцца нявырашальным пытанне, ці рука чалавека вядзе свінню на базар, ці вяроўка, якую дзержыць тая ж рука?

Філосафы разумеюць, каб зрабіць мысленне болып дакладным і пазбегчы пустых меркаванняў, трэба ведаць, як адбываецца само пазнанне. Іх увагу прыцягваюць агульныя паняцці універсаліі. Знешняй падставай для ўзнікшай на гэты конт дыскусіі стаў дагмат аб боскай тройцы адзіны бог ці траічны?

Філосафаў хвалююць пытанні, як суадносяцца агульнае і адзінкавае і як наогул існуе агульнае у адзінкавым ці самастойна? А магчьгма, яно прабывае толькі у свядомасці? Хто лічыў, што агульнае існуе ў сапраўднасці, стаў называцца рэалістам (лац. геаііз рэчаўны, сапраўдны). Да рэалістаў належалі А. Кентэрберыйскі, аб якім ужо ішла размова, Гільём з Шампо і інш. А якія думалі, што універсаліі існуюць не ў рэчаіснасці, а ў свядомасці чалавека, стварылі процілеглы напрамак наміналізм (лац. потеп імя, найменне). Наміналістамі былі Берэнгар Турскі, Іаан Расцэлін, Пьер Абеляр і інш.

Менавіта рэалізм стаў базай для надання паняццям быційнага статусу. Так, Ансельм, які быў крайнім рэалістам, развіваў думку, згодна з якой агульнае папярэднічае рэчам. Яно адвечна існуе ў форме ідэяў, якімі валодае бог. Няцяжка заўважыць, што рэалізм збліжаецца з платанізмам. Раскрываючы агульныя паняцці, чалавек спасцігае сутнасць рэчаў, якія, згодна з дактрынай, створаны на аснове агульных ідэяў. Рэалізм арыентаваў на паняційнае асэнсаванне рэчаіснасці, але недаацэньваў ролю чалавечага вопыту.

Наміналісты думалі, што носьбітам агульнага з'яўляецца слова або паняцце, якое прадстаўлена ў слове. Значыць, існуе толькі тое, што можна ўспрыняць, а затым прадставіць. Але ж нельга прадставіць чалавека ўвогуле ці жывёлу ўвогуле. Абеляр, напрыклад, разважаў, што агульнае змяшчаецца ў прадметах толькі патэнцыяльна, а актуальнае існаванне яно атрымлівае ў паняццях праз лагічную аперацыю адцягнення падобных прызнакаў, а таксама ў адпаведных словах.

На аснове наміналізму Жыльбер спрабаваў развесці філасофію і рэлігію. Паняцці, вывучэннем якіх займаецца філасофія, ёсць адлюстраванне канкрэтных адзінкавых рэчаў, сцвярджаў ён. Яны заснаваныя на вопыце і індукцыі. А тэалогія, наадварот, карыстаецца дэдукцыяй і абапіраецца на ісціны адкравення. Пазней выказаная ім думка аформіцца ў тэорыю дзвюх ісцінаў.

Наміналізм спрашчаў салраўдную ролю агульнага. Разам з тым ён стымуляваў распрацоўку логікі і арыентаваў на вопытнае даследаванне з'яваў, што станоўча ўплывала на развіццё прыродазнаўства. З'яўленне схаластыкі ў Заходняй Еўропе мае шэраг адметных асаблівасцяў. Папершае, выразна абазначаецца лінія на рацыянальнае абгрунтаванне асноўных дагматаў хрысціянскай веры. Падругое, складваюцца спрыяльныя ўмовы для развіцця логікі. Меліся пэўныя дасягненні ў распрацоўцы аперацыяў з паняццямі, выяўленні і апісанні сувязяў паміж мысленнем і мовай. Патрэцяе, робяцца спробы вызваліць філасофію зпад улады тэалогіі. Неабходна адзначыць таксама, што ў гэты час высокага ўзроўню дасягае культура філасофскай дыскусіі. Бліскучым майстрам дыспуту быў Абеляр. Паслухаць яго аматары трапнага слова і вытанчанай думкі прыязджалі ў Францыю з розных куткоў Еўропы.

Некаторыя акалічнасці, аднак, стрымлівалі далейшае развіццё філасофіі. Невядомымі заставаліся многія творы антычных і візантыйскіх аўтараў. Вельмі марудна асвойвалася блізкаўсходняя філасофія. Найболып пашыранае ў інтэлектуальным асяроддзі аўгусцініянства ўжо не заўсёды адпавядала патрэбам даследавання прыроды. Відавочнай была неабходнасць стварэння новай філасофскай парадыгмы.

7. Арабскамоўная філасофія падчас сярэднявечча

Сярэднявечная гісторыя на Блізкім Усходзе адзначаецца высокім узроўнем развіцця культуры. Да канца XII ст. краіны Усходняга Міжземнамор'я апераджалі Заходнюю Еўропу па многіх паказчыках духоўнага жыцця. Добра вядомыя поспехі тагачасных вучоных гэтага рэгіёну ў медыцынскай практыцы, геаграфічных даследаваннях, развіцці матэматыкі і астраноміі. Вельма важна, што тут не было, як на Еўрапейскім Захадзе, перапынку ў духоўнай эвалюцыі грамадства: праз Візантыю Усход захаваў гістарычную сувязь з антычнасцю.

На Блізкім Усходзе сфармавалася вельмі своеасаблівая філасофія, шмат у чым яна адрознівалася ад еўрапейскай. Адной з яе перадумоваў быў таксама рэлігійны светапогляд. Рэлігія Іслама, якая тут сцвердзілася, не такая складаная, як хрысціянства, і з болып строга выражаным монатэізмам. Вялікую ролю ў развіцці філасофіі блізкаўсходніх краінаў адыгрывала арабская мова, якая на той час стала мовай літаратуры і навукі. Ею карысталіся вучоныя рознай нацыянальнай праналежнасці. Пачатак арабскамоўнай філасофскай традыцыі паклаў альКіндзі. Ён разумеў філасофію як сукупнасць ведаў аб усеагульных вызначэннях быцця матэрыі, форме, руху, месцы, часе і г.д. Адметна тое, што развіццё філасофіі альКіндзі бачыў у цеснай сувязі з прыватнанавуковымі ведамі. Гэтага не наглядалася ў тагачаснай Заходняй Еўропе.

Знакамітым арабскамоўным філосафам стаў АльФарабі . Нарадзіўся ён у г. Фарабі, што на тэрыторыі сучаснага Казахстана. У Багдадзе, сталіцы халіфата, атрымаў выдатную адукацыю. Значную частку жыцця правёў у Сірыі.

АльФарабі вылучаўся рознабаковасцю сваіх інтарэсаў. Ён нядрэнна ведаў лекарскую справу, быў бліскучым музыкантам, выкладаў красамоўства. Але асноўнай яго заслугай было стварэнне шырокай сістэмы філасофіі яна ахоплівала найважнейшыя сферы чалавечых зносінаў са светам.

АльФарабі разглядае філасофію як адмысловую галіну сукупных ведаў. Яе задача даследаваць карэнныя пытанні быцця, выяўляць яго асноватворныя фактары. Ён падзяляе быццё на дзве часткі: рэчы, існаванне якіх патрабуе знешнія прычыны, і рэчы, існаванне якіх вызначаецца ўласнай сутнасцю. Першы від існага звязаны з выпадковымі акалічнасцямі, між тым як другі носіць неабходны характар і ўласцівы аднаму богу.

У тэорыі альФарабі бог выступае ў якасці нейкага абсалюта. Ён безцялесны, адзіны, непадзельны, не мае супрацьлегласцяў. Да яго не пасуюцца асабістыя характарыстыкі. Філосаф сціпла прыпісвае першаіснаму толькі жыццё, волю і ўсемагутнасць.

Якое ж месца ў створанай альФарабі карціне займае чалавек? Што ў сусвеце ён здольны пазнаць? Сутнасць чалавека, лічыць альФарабі, у тым, што ён мае душу, якая цалкам іншая за цела. Нягледзячы на гэтае, душа залежыць ад цела. Разам з тым яна сама накіроўвае дзейнасць цела. Душы ўласцівы такія здольнасці, як адчуванне, разуменне, усведамленне прыгажосці і дасканаласці.

АльФарабі быў упэўнены, што галоўнай мэтай чалавечай дзейнасці з'яўляецца шчасце. Неабходнымі ўмовамі яго дасягнення выступаюць воля, свабода і веды. Менавіта яны дазваляюць зрабіць асэнсаваны выбар. Філосаф ужо разумеў значэнне сацыяльнакультурных фактараў для чалавечага пгчасця. Ён справядліва адзначаў, што шчасце магчымае толькі ў супольнай дзейнасці людзей. Філосаф пры гэтым указвае на супярэчнасць паміж абмежаванымі здольнасцямі асобных людзей і неабмежаванымі іх патрэбамі і робіць правільную выснову, што грамада дапамагае яе пераадольваць. АльФарабі звяртае ўвагу на значэнне для агульнай справы падзелу функцыяў асобных частак сацыяльнага цэлага, якія ўзаемна дапаўняюць адна адну.

Найбуйнейшым блізкаўсходнім філосафам быў Абу Алі ібн Сіна, болып вядомы ў Еўропе пад лацінізаваным імем Авіцэны. Нарадзіўся ён паблізу ад Бухары ў сям'і важнага саноўніка. Авіцэна быў надзвычай здольным вучнем. У дзесяць гадоў ён амаль на памяць ведаў Каран, лёгка арыентаваўся ў мусульманскім праве, меў прыкметныя поспехі ў вывучэнні матэматыкі, фізікі, логікі. Прадметам асаблівага захаплення будучага філосафа была "Метафізіка" Арыстоцеля. Паводле яго ўласных словаў, ён перачытаў гэты твор каля сарака разоў. Вялікае месца ў жыцці Авіцэны займала медыцына. Ен стаў бліскучым лекарам і выдатным тэарэтыкам медыцыны. Яшчэ сямнаццацігадовым юнаком ён вылечыў ад цяжкай хваробы эміра Бухары, які ўжо развітваўся з жыццём. Фундаментальная праца знакамітага вучонага "Канон медыцыны" шэраг стагодцзяў служыла настаўленнем для ўрачоў. Свае філасофскія погляды Авіцэна выклаў у шматлікіх кнігах, найбольш вядомай з якіх з'яўляецца "Кніга збаўлення", якая складаецца з 18 тамоў. За рознабаковую глыбокую і плённую навуковую дзейнасць Авіцэну празвалі "Князем вучоных".

Авіцэна трымаўся аптымістычнага погляду на магчымасці пазнання: чалавек цалкам здольны даследаваць свет і выяўляць ісціну. Услед за Арыстоцелем ён надае вялікае значэнне ў вывучэнні свету тэорыі матэрыі і формы. Індьшідуальнасць рэчаў філосаф звязвае з матэрыяльным субстратам, а ў форме бачыць агульны бок з'яваў. Рэальна форма існуе менавіта як агульнае ў адзінкавых рэчах. Затым у выглядзе абстрактных паняццяў яна пераходзіць у свядомасць чалавека. Апрача таго, вучоны дапускаў, што дзейнасны розум найбліжэйшай ад Зямлі касмічнай сферы нараджае ідэальныя формы, якія ўяўляюць нешта накшталт генетычнага коду. Укараняючыся ў матэрьно, яны абумоўліваюць з'яўленне пэўных рэчаў. Тэорыя траякага існавання універсаліяў стане некалькі пазней галоўнай крыніцай умеранага рэалізму.

Як вучоны з багатай прыродазнаўчай базай Авіцэна імкнецца даць аб'ектыўнае тлумачэнне прыродных з'яваў. 3 гэтай мэтай ён прапаноўвае ў межах рэлігійнай дактрыны адмысловае філасофскае тлумачэнне пэўнай незалежнасці матэрыяльных працэсаў ад звышпрыроднага пачатку.

Авіцэна пагаджаецца з думкай аб падзеле ўсяго быцця на абсалютна неабходнае бог і магчымае адзінкавыя рэчы. Неабходнасць існавання адзінкавых рэчаў адносная. Абсалютнае быццё вызначаецца супадзеннем сутнасці і існавання, г.зн., у яго няма патрэбы для свайго быцця ў нечым іншым. Не так у свеце адзінкавых рэчаў. Сутнасць кожнай з іх залежыць ад іншых рэчаў, з якімі яна ўзаемадзейнічае. Скразная сувязь рэчаў і з'яваў стварае бясконцы ланцуг прычыннасці. Даследуючы прычынныя адносіны, людзі раскрываюць салраўдную прыроду рэчаў.

Як жа зносяцца між сабой абсалютнае і адноснае быццё? Каб растлумачыць гэтае пытанне, Авіцэна звяртаецца да тэорыі эманацыі, але ўносіць у яе прынцыпова новыя элементы. Папершае, дзейнасць бога разглядаецца як безасабовы спантанны

працэс, які разгортваецца згодна з пэўнымі законамі. Такім чынам, дадзеная канцэпцыя вьгключае фатальную наканаванасць асобньгх падзеяў. А для чалавека яна прадугледжвае магчымасць пазнаваць гэтыя законы. Падругое, вучоны вьгказвае надзвычай смелую і адмысловую для рэлігійнага філосафа думку: матэрыя існуе паза межамі эманацыі. Яна савечная богу. Матэрыя, такім чьгнам, аказваеггда універсальнай магчымасцю. Без яе не можа ўзнікнуць ніводная рэч.

Разглядаемая канцэпцыя сведчыць аб наяўнасці ў ёй матэрыялістычных тэндэнцыяў. Дзейнасць бога абмяжоўваецца, а канкрэтныя працэсы прыроды падпарадкоўваюпда ўжо сваім законам, якія можна пазнаваць і якімі можна карыстацца.

Творчасць Авіцэны не абыходзіць праблемы чалавека. Знакаміты філосаф падкрэслівае, што чалавечая душа вьгконвае функцыі росту, руху і ўсведамлення. Адметнасць чалавека вызначаецца дзвюма галоўнымі сіламі ягонай дугпьі сузіральнай, якая пазнае, і практычнай, якая забяспечвае рух цела. 3 пазнаннем і ўдасканаленнем на гэтай аснове чалавека арабскі мысліцель звязваў і сэнс жыттдя.

Авіцэна разумеў, што, апрача пачуццёвага і рацыянальнага пазнання, ёсць яптчэ інтуіцыя непасрэднае бачанне ісціньі. Як сьш свайго часу ён не быў, аднак, пазбаўлены містычных уяўленняў. Інтуіцьгю філосаф разглядаў адасоблена ад інптьгх пазнавальных здольнасцяў. Гэта выразілася ў сцвярджэнні, нібыта святыя прарокі здольны напрасткі сузіраць ісціну.

ІбнРушд, лацінізаванае імя Авероэс, нарадзіўся ў Кордаве, горадзе на тэрыторыі Іспаніі, які на той час быў сталіцай заходняга халіфата. Авероэс глыбокі мысліцель, у творчасці якога істотна пашыраны матэрыялістычныя элементы тлумачэння з'яваў. Ён рупіўся даказаць незалежнасць філасофіі ад тэалогіі. Сувязь філасофіі і рэлігіі Авероэс бачыў у тым, пгто абедзве формы свядомасці разважаюць аб першай і найвышэйшай прычьше ўсяго існага, г.зн., з'яўляюпда светапоглядньгмі формамі. Але яны адрозніваюцца, справядліва заўважаў мысліцель, па спосабу асэнсавання свету. Філасофія імкнепда да строга лагічнай абгрунтаванасці думак. Між тым як рэлггія абапіраецца на возбразнае пазнанне, прадстаўленае ў свяшчэнных кнігах.

Авероэс прапануе нязвыклае вырашэнне стрыжнявога для сярэднявечнага светапогляду пытання: свет створаны ці ён існуе адвечна? Філосаф падвяргае вострай крьггыцы ідэю стварэння свету. Матэрыя самастойная, лічыдь ён, у адносінах да бога. Яна галоўная крьшіца і носьбіт усіх прыродных працэсаў і зменаў.

Свет, як і бог, існуе вечна. Яны ўяўляюць розныя субстанцьгі, якія максімальна ўдалены адна ад адной. У адрозненне ад прыроды бог увасабляе абс^алютную ўстошгівасць, яму не ўласцівыя ніякія змены, і ён не можа тварыць зменлівыя рэчы.

Бог Авероэса пазбаўлены антрапаморфных рысаў, сутнасць яго зводзіпда да функцыяў быць першарухавіком і першапрычьшай. У адносінах са светам ён выконвае задачу абуджаць тыя формы, што адвечна змяшчаліся ў матэрыі. У вьпгіку гэтага формы з патэнцыяльнага стану пераходзяць ў актуальнае існаванне. Прычым робгігь бог гэта не непасрэдна, а з дапамогай асобных інтэлігентных утварэнняў, глто знаходзяпда ў пастаянным руху. Відавочна, вучэнне Авероэса выразна абазначыла контуры пантэістычнай карціны свету.

Авероэс развівае палажэнне Арыстоцеля, што душа чалавека звязана з целам, як форма з матэрыяй. Паколькі душа заўсёды належыць канкрэтнаму целу і вызначае менавіта яго псіхічныя прыцэсы, пастолькі яна распадаепца са смерцю цела зггікае канкрэтная сувязь пачуццёвых вобразаў, памяці і страсцей.

Аднак з пачуццёвымі вобразамі філосаф звязвае толькі пасіўны розум, побач з якім ён прызнае існаванне актыўнага. Апошні носіць надьгндьгвідуальньі характар і з'яўляепда вечным. Пасля смерці цела ён далучаецца да безасабовага касмічнага інтэлекта. У такім тлумачэшгі няцяжка заўважыпь спробу анталагізаваць тэарэтычную здольнасць чалавечага розуму.

Авероэса цікавіць праблема чалавечай свабоды. Ён падвяргае пераканаўчай крытыцы два крайнія погляды боскай наканаванасці паводзінаў людзей і поўнай незалежнасці іх волі. Знакаміты філосаф даказвае, што дзеяшгі людзей не могуць быдь прадвызначаны знепгнімі сіламі, нават боскімі. Штодзённае жыдцё пераконвае: чалавек не камень, ад якога нічога не залежыць. Але неапраўданы і другі погляд, бьшдам чалавечая воля спрэс свабодная. Мы вымушаны лічыдца з грамадскімі абставінамі, нас часам падводзіць і ўласны тэмперамент. Авероэс упэўнены, птто ісціна знаходзіцца недзе паміж гэтымі крайнасцямі.

Канцэпцыя грамадства Авероэса носгць аргашстьгчньі характар. Ён заўважае, гпто ад нараджэння ў людзей розныя здольнасці, і лічыць гэта падставай для сацыяльнай дьіферэнцьіяцьіі. Падзел грамадскіх функцыяў з'яўляецца дабратворным для ўдзельнікаў пэўнай супольнасці.

Авероэс прад'яўляе высокія патрабаванні да надзеленага ўладай кіраўніка, адзначаючы, што той павінен валодаць шэрагам інтэлектуальных і фізічных вартасцяў і абавязкова абапірацца на законнасць.

Філосаф наблізіўся да асэнсавання вялікага значэння сацыяльнай структуралізацыі, размежавання грамадскіх функцыяў, ролі права і адказнасці ўлады. Але ў яго поглядах на грамадства яшчэ шмат наіўных меркаванняў і ўтапічных тлумачэнняў.

Блізкаўсходняя філасофія часоў сярэднявечча дала свету шэраг яркіх самабытных мысліцеляў. Яны збераглі творчыя здабыткі антычных аўтараў і пераасэнсавалі іх адпаведна з іншымі сацыяльнагістарычнымі ўмовамі. Абгрунтаваная імі ідэя самастойнасці філасофіі, выказаная неабходнасць улічваць натуразнаўчыя веды ў распрацоўцы філасофскіх тэорыяў, нарэшце, пантэістычнае бачанне свету акажуць вялікі ўплыў на развіццё сусветнай філасофіі. 3 канца XII ст. ініцыятыва ў развіцці філасофскай думкі пераходзіць з Блізкага Усходу ў Заходнюю Еўропу.

8. Росквіт i заняпад схаластьікі ў Заходняй Еўропе

У ХШ ст. схаластыка дасягае сваёй сталасці. Гэтаму спрыяў шэраг абставінаў, сярод якіх можна назваць хуткі рост сярэднявечных гарадоў, дзе канцэнтруюцца рамёствы і гандаль, істотнае паіпырэнне кола адукаваных людзей, якія мелі патрэбу ў разнастайных ведах. Вялікую ролю у развіцці філасофіі пачьшаюць адыгрываць універсітэты. Усё большае месца ў выкладанні тут займае арыстоцелізм балазе творы вялікага Стагірыта сталі добра вядомымі, дзякуючы наладжаным кантактам з Усходам. Належнае месца ў падрыхтоўцы шкаляроў адводзіцца і прыродазнаўчым дысцышгінам пераклады з арабскай мовы прыкметна ўзмацнілі навуковы патэнцыял універсітэтаў.

Разам з тым рост адукаванасці, знаёмства з працамі Арыстоцеля, творамі блізкаўсходніх філосафаў і даследчыкаў прыроды рабілі цалкам верагодным адыход ад дактрынальнага мыслення і пашырэнне вальнадумства, што, прьшамсі, і адбывалася. У такіх варунках царква імкнецца зрабіць арыстоцелізм прыдатным для рэлігіі. Лепш за іншых гэта ўдалося здзейсніць Фаме Аквінскаму, які стаў найбуйнейшым ў гісторыі схаластыкі філосафам. Намаганні філосафаў ў гэтым кірунку прыводзяць да змены парадыгмы з аўгусціянства на тамізм.

Фама быў сынам графа. Нарадзіўся ён паблізу ад італьянскага мястэчка Аквіна. У дзяцінстве Фама выхоўваўся ў манастыры МонтэКасіна. Некалькі гадоў ён вывучаў у Неапалітанскім універсітэце свабодныя мастацтвы. Затым семнаццацігадовы юнак становіцца манахам дамініканскага ордэна і працягвае адукацыю ў Парыжскім універсітэце.

Атрымаўшы грунтоўную падрыхтоўку, Аквінскі па заданні Рыма прымаецца за перапрацоўку арыстоцелізма ў духе хрысціянскакаталіцкага веравызнання. "Анёлаў доктар" такі тытул яму далі за мяккасць характару праяўляе вялізарную працаздольнасць. 3 невядомай еўралейскай схаластыцы грунтоўнасцю ён займаецца філасофскімі вышукамі. I хаця яму бракавала ўласных ідэяў, ён здзейсніў грандыёзны сінтэз. Аквінскі стварыў парадыгму, якая да гэтага часу дзейнічае ў каталіцкім светапоглядзе.

Тэарэтычная пазіцыя Аквінскага адзначаецца вялікай гнуткасцю. У дачыненні да філасофскай і рэлпійнай свядомасці гэта праявілася праз дэкларацьпо дзвюх ісцінаў. Навука і філасофія выводзяць ісціны з вопыту і розуму, а рэлігія знаходзіць іх у адкравенні. Але тут жа наглядаецца і спроба прыўзняць тэалогію над філасофіяй. Прынамсі, так гэта выглядае, калі гаворыцца, што вера пераўзыходзіць веды. Аргументамі служаць спасылка на цуды і сцвярджэнне, пгго чалавечы розум схільны памыляцца, а вера абапіраецца на абсалютную праўдзівасць бога. Вера носіць звышразумны характар і звязана з богаадкравеннем, тады як навуковыя і філасофскія веды вельмі недасканалае яе праяўленне. У канчатковым выпадку размова аб гармоніі веры і ведаў зводзіцца да падпарадкавання пазнання веры, а навука і філасофія абвяшчаюцца служанкамі тэалогіі.

Пазнанне аб'ектыўна. Але яно не можа ахапіць усяго. Аквінскі пераконвае, што толькі веры даступны такія таямніцы, як трыадзінства бога. А вось быццё бога, запэўнівае ён, можна даказаць ускосна з дапамогай розуму. Сам Фама карыстаецца для гэтага доказамі касмалагічнага тыпу, калі думка рухаецца ад прыроднага быцця да бога. Аснова доказаў узята ў Арыстоцеля. Аквінскі напаўняе доказы крэацыянісцкім зместам, падкрэслівае бясконцасць бога і канечнасць свету, чаго не было ў грэчаскага філосафа. Сутнасць доказаў зводзіцца да пяці пунктаў: бог гэта першарухавік, зыходная дзейсная прычына, абсалютная неабходнасць, найвышэйшая ступень дасканаласці, нарэшце, істота, якая накіроўвае ўсе рэчы і падзеі да пэўнай мэты.

Найбольш арыстоцелізм праглядаецца ў тэорыі быцця Аквіната. Зразумела, у Арыстоцеля бярэцца толькі тое, што адпавядае рэлігійнай дактрыне.

Аквінскі стварае іерархічны вобраз свету. Ніжні слой быцця самы шьфокі. Ён прадстаўляе нежывую прыроду. Вышэй надбудаваныя іншыя слаі, якія ахопліваюць расліны, жывёлаў і людзей. Вяршыняй усяго існага з'яўляецца бог.

У карціне свету Аквінскага арыстоцелізм пераллятаецца з платанізмам. Філосаф, у прыватнасці, адзначае, што існаванне бога прамы вынік ягонай сутнасці. У астатнім свеце інакш: сутнасць індывідуальнага быцця залежыць ад звышнатуральнай рэальнасці. Прычым сутнасць гэта вельмі істотна не выражае ўсяго асобнага, дзе змест вызначаецца матэрыяй. Сутнасць канкрэтызуецца праз форму, якая ўказвае на агульны змест рэчы. Кожная адзінкавая субстанцыя ўяўляе адмысловую сувязь матэрыі і формы. А вядучым бокам такога адзінства з'яўляецца форма.

Вучэнне Арыстоцеля Аквінскі выкарыстоўвае для падмацавання ідэі тварэння. Матэрыя разглядаецца ім як магчымасць з'яўлення канкрэтных рэчаў. У сапраўднасць яна пераходзіць праз актыўную дзейнасць формы, якая мае мэтавызначальны характар. Калі матэрыя гэта гранічная пасіўнасць і універсальная патэнцыяльнасць, то бог гэта найвышэйшая актыўнасць і гранічная актуальнасць.

Разумеючы, што нельга адмаўляць неабходнасць навуковага даследавання прьфодных з'яваў, Аквінат праводзіць думку, дзе канкрэтныя з'явы зусім не выступаюць вынікам непасрэднага боскага ўплыву. Існуюць натуральныя прычыны, якія носяць інструментальны характар. Яны адкрываюцца праз наш вопыт і розум. Бог карыстаецца натуральнымі прычынамі як сваімі прыладамі. Свабодная боская воля ажыццяўляецца ў згодзе з розумам. Бог дзейнічае адпаведна з прыродай саміх рэчаў. Ён не можа, налрыклад, парушыць закон супярэчнасці і нават ператварыць чалавека ў асла.

Тым не менш бог бесперапынна кіруе светам, хай сабе і з дапамогай інструментальных прычынаў. Такім чынам, "анёлаў доктар" дапускае распаўсюджане боскага прадбачання і наканавання на ўсе рэчы і чалавечыя падзеі. Гэта змякчаны фаталізм (лац. іаіаііз ракавы).

Услед за хрысціянскай дагматыкай Фама паўтарае, што існуе толькі адзін свет. Дадзены фенамен філосаф тлумачыць у святле сваёй парадыгмы так, быццам бог выбраў падчас тварэння менавіта гэтую магчымасць. Богам забяспечана пэўная гармонія створанага свету, а найболын яскравай яе праявай служыць іерархія розных слаёў існага.

Важнае месца ў сусветнай іерархіі адводзіцца Аквінатам чалавеку своеасаблівай субстанцыі, якая ўяўляе незвьшайнае двуадзінства душы і цела. Цела зусім не кайданы душы, пярэчыць Фама платонікам, а яе неабходнае дапаўненне. Душа размеркавана па ўсім целе. У кожнага з людзей яна ўнікальная, бо створана богам спецыяльна для яго. Можна гаварыць аб яе суразмернасці целу. Пазасмяротнае бесцялеснае існаванне душы з'яўляецца заганным. Вось чаму ў дзень страшнага суда душа зноў паяднаецца з целам. Надзелены душою чалавек мае розум і волю. Ён здольны ўсведамляць рэчаіснасць і здзяйсняць самастойныя ўчынкі. Тэорыя пазнання Арыстоцеля адкрывала шлях да вопытнага даследавання рэальнасці. Гэта прыцягвае Аквінскага. Ён спрабуе спалучыць яе з тэалагічнай дактрынай. У выніку тэорыя Арыстоцеля перакручваецца. Атрыманы гібрыд можна абазначыць як спекулятыўны эмпірызм.

Ніжні ўзровень пазнання Фама адводзіць знешнім пачуццям, якія выяўляюць мноства прыкметаў індывідуальных рэчаў. Атрыманы матэрыял апрацоўваецца ўнутранымі пачуццямі памяццю, уяўленнем і г.д. На гэтым узроўні ўсталёўваецца прасторавачасавы лад сярод хаосу атрыманых дадзеных. Затым наступае апрацоўка матэрыяла розумам. Гэта ўжо болып высокі ўзровень пазнання. Тут адбываецца абстрагаванне ад малазначных індывідуальных рысаў рэчаў і высвятленне іх відавых і родавых формаў. "Анёлаў доктар" вылучае сапраўды важныя моманты працэсу пазнання, прасочвае нёкаторыя сувязі паміж рознымі ўзроўнямі пазнання. А яго залежнасць ад рэлігійнага светапогляду праяўляецца ў думцы, што розум валодае некаторымі давопытнымі прынцыпамі, якія ўкарэнены богам.

Фама развівае ідэю прамежкавага становішча чалавека ў космасе паміж жывёлай і анёламі. Цела звязвае людзей з прыродай. Існаванне чалавека магчыма толькі пры пэўным задавальненні натуральных патрэбаў. Асновай зямной дзейнасці людзей выступае воля. Кожны чалавек зусім натуральна імкнецца да шчасця. А каб яго дасягнуць, неабходна валодаць пэўнымі ведамі.

Але ў чалавека ёсць яшчэ і нябесная прызначэнне гэта шлях да бога. Яно немагчымае, калі не кіравацца найвьнпэйшымі каштоўнасцямі. Вось чаму чалавек павінен не проста дзейнічаць, а заўсёды імкнуцца да дабра і пазбягаць зла. Гэта магчыма, паколькі людзі валодаюць свабоднай воляй. Прызнанне адноснай самастойнасці людзей азначала некаторае абмежаванне ўвогуле фаталістычнай канцэпцыі Аквінскага.

Цікавыя заўвагі знаходзім у Аквіната і наконт грамадскага жыпдя людзей. Так, ён адзначае, што іх супольная дзейнасць мае пэўны лад, які выражаны ў розных правах. Фама вылучае тры разнавіднасці правоў вечнае, натуральнае і чалавечае права. Першае звязана з прынцьшамі боскага кіравання светам. Другое ўласціва ўсім жывым істотам, і яго законы нязменны. Трэцяе існуе толькі ў грамадстве. Законы гэтага права ўвесь час мяняюцца. Падпарадкаванне праву неабходная ўмова паспяховай грамадзянскай дзейнасці. Дзяржава, лічыць Аквінскі, існуе, каб забяспечыць агульны дабрабыт. Грамадскі лад патрабуе наяўнасці ў ёй розных саслоўяў. ІІІматстайнасць дасканаласцяў, якімі валодаюць саслоўі, павялічвае ўстойлівасць усяго грамадства. Лепшай формай дзяржавы ён прызнае манархію. Кіраўнік дзяржавы павінен ствараць належныя ўмовы для захавання міру і падтрымкі дабрадзейнага жыпдя грамадзянаў. Калі ж улада вьжарыстоўваецца ім ва ўласных інтарэсах, тады народ мае права на паўстанне і звяржэнне тырана.

Аквінскі прыхільнік падпарадкавання свецкай улады ўладзе духоўнай. Царква, на яго думку, павінна ажыццяўляць кантроль над ідэалагічнымі працэсамі ў грамадстве.

У 1323 г. Фама быў абвешчаны святым. Яго вучэнне паступова становіцца афіцыйнай дактрынай каталіцкай царквы. Тамізм аказвае значны ўплыў і на сучасную грамадскую свядомасць гэтай часткі хрысціянства.

Пошукі іншага ўзору. Духоўнае жыццё сярэдявечнай Еўропы не было аднастайным. Тут знаходзілася нямала прыхільнікаў розных ерэтычных рухаў асабліва моцным быў у разглядаемы перыяд рух катараў. Сур'ёзная апазіцыя тамізму складваецца ва універсітэтах. Адметнай рысай новых кірункаў з'яўляецца імкненне болын цесна звязаць агульны філасофскі аналіз з даследаваннем прыватных праблемаў.

Нарастанне крытычнага духу філасофіі аб'ектыўна вяло да аслаблення пазіцыяў схаластыкі. Пазней яна паступова прыходзіць у заняпад. У межах самой сярэднявечнай філасофіі знайшліся сілы для яе самаадмаўлення, што не дзіўна філасофская свядомасць па сваёй сутнасці не церпіць застою. Пошукі новага ўзору філасофіі павярнулі вектар тэарэтычнага аналізу ў бок свецкага асэнсавання з'яваў і наблізілі прыход эпохі Адраджэння.

Самабытным мысленнем вылучаўся Роджар Бэкан, які выступіў з рашучай крытыкай схаластыкі. "Дзіўным доктарам" называлі яго сучаснікі. Ён не прызнаваў аўтарытэтаў, аспрэчваў шэраг палажэнняў папулярнага тады тамізму. Бэкан валодаў некалькімі мовамі, быў выдатным прыродазнаўцам і матэматыкам.

Вялікае значэнне надаваў "дзіўны доктар" доследнаму вывучэнню з'яваў. Тут у яго былі значныя поспехі. Ён аўтар закону адлюстравання і пераламлення святла. Ім вьжазана думка, што можна пабудаваць павозкі, караблі і лятальныя апараты, якія будуць рухацца самі. Меліся і іншыя навуковыя адкрыцці і незвычайныя здагадкі. Натурфіласофскія даследаванні разіюйдвалі спекулятыўнасузіральны, адцягнутьі ад шматкаляровага быцця прыроды і грамадства схаластычны спосаб мыслення. Невыпадкова эксперыменты Бэкана выклікалі падазронасць у кансерватыўнага кіраўніцтва царквы. Яму было забаронена працягваць доследы, апісваць іх і перадаваць інтттым.

Устоі схаластыкі падточваліся таксама іншым тлумачэннем прадмета філасофіі і яе функцыяў. Дунс Скот лічыў, што філосаф павінен засяроджавацца найперш на даследаванні саміх формаў, метадаў і магчымасцяў мыслення. Ён не згаджаецца з Аквінскім наконт службовай ролі філасофіі. Паводле яго разумення, філасофія тэарэтычная дысцыпліна. Яна спасцігае свет розумам. А тэалогія аперуе практычнымі ведамі, звязанымі перад усім з чалавечай мараллю. Гэта значны крок насустрач вызваленню філасофіі.

Радыкальную пазіцыю ў размежаванні філасофіі і тэалогіі займае Уільям Акам. Дакладна вывераная аргументацыя і гнуткасць выказванняў прынеслі яму славу непераможнага палеміста. Акам канчаткова аформіў тэорьпо дзвюх ісцінаў. Вера і веды, тэалогія і філасофія грунтуюпда на сваіх адмысловых законах. Філасофія нейтральная адносна тэалогіі.

Акам быў паслядоўным прыхільнікам наміналізму, з якога вьпгікае, што аснову ведаў складае адзінкавы вопыт, а ён нічога не паведамляе аб сутнасці бога. Рэальна мы заўсёды маем справу з канечнымі з'явамі. Між тым тэолаг пад імем бога разумее актуальна бясконцую персону. Гэта значьшь, што нельга раскрыць іррацыянальнае паняцце бога натуральным шляхам.

Наміналізм Акама рассоўваў гарызонты пазнання. Знакаміты майстар спрэчкі рашуча разбурае вялікую схільнасць схаластаў да псеўдаабагульненняў, выклікаўшых з'яўленне ўяўных паняпдяў. "Не памнажай сутнасцяў без крайняй неабходнасці," прызываў філосаф. Гэты афарызм трапна выразіў метад, які атрымаў назву "лязо Акама". Яе вострае лязо адсякала чыста славесную "вучонасць", пазбаўляючыся ад беззмястоўных паняццяў.

Зроблены экскурс у гісторьгю сярэднявечнай філасофіі паказвае, пгто яна ўяўляе сабою ўнікальны тьш тэарэтычнага светапогляду, сутнасць якога ў рэфлексіі над фенаменамі рэлігійнай свядомасці. Яе плён найбольш гграявіўся ў наступным. Папершае, бьшо істотна папгьфана праблемнае поле філасофіі: у сферу яе аналізу ўваходзідь асэнсаванне веры, сутнасш, існаваішя як такіх і г.д. Падругое, фармуепда паняцце "унутранага" чалавека, якое адлюстроўвае сукупнасць экзістэндыяльных элементаў індьшідуальнага быцця людзей. Патрэцяе, вывучаецца і ўдакладняецца сістэма пазнавальнай дзейнасці чалавека. Пачацвертае, усведамляецца лінейны характар разгортвання гісторыі чалавечага грамадства.

Развіццё сярэднявечнай філасофіі працэс вельмі супярэчлівы. Апагеем развіпдя сярэднявечнай філасо4)іі стала позняя схаластыка. Ею былі асвоены і перапрацаваны ўсе большменш значныя папярэднія ідэі. Багатыя інтэлектуальныя рэсурсы дазволілі стварыдь маштабную тамістскую канцэпцыю, якая і цяпер працягвае сваё існаванне. Дасягнуўшы сталасці, схаластыка дае жьшцё новым філасофскім ідэям, а сама паступова прыходзіць у заняпад. Крытьгкай схаластыкі распачалася радьжальная пераацэнка каштоўнасцяў сярэднявечнай цывілізацыі, што падрыхтавала духоўную глебу для пераходу гісторыі на новы віток развіцця.

Выкарыстаная літаратура

“Гісторыя філасофіі” пад рэдакцыяй Ч.С. Кірвеля. (Гродна 1997 г.)