Творчая дзейнасць Рыгора Мурашкі

Размещено на http://www.allbest.ru/

Творчая дзейнасць Рыгора Мурашкі

У творчай дзейнасці Рыгора Мурашкі можна вылучыць два перыяды, вельмі адрозныя, непадобныя сваім зместам. Першы ахоплівае 20--30-я гады, другі прыпадае на Айчынную вайну, калі пісьменнік у сувязі з цяжкай хваробай не змог эвакуіравацца ў тыл і быў змушаны застацца ў акупаваным Мінску.

Найбольш значныя набыткі Р. Мурашкі ў жанры мастацкай прозы якраз і прыходзяцца на апошні, вельмі складаны, драматычны этап жыцця і творчасці. Менавіта раманамі «Таварышы» і «Наўсуперак лёсу», якія датуюцца 1942 г., пісьменнік пакінуў прыкметны след у гісторыі беларускай літаратуры.

Крыважэрны малох масавых рэпрэсій 30-х гадоў абмінуў Р. Мурашку, але пісьменнік усё роўна застаецца трагічнай фігурай літаратуры эпохі таталітарызму. Трагізм гэты выявіўся ў супярэчнасці паміж прыроднымі, індывідуальна-псіхалагічнымі схільнасцямі Мурашкі як чалавека, творчай асобы і пафасам яго твораў, напісаных у адпаведнасці з жорсткімі ідэалагічнымі вымогамі 30-х гадоў. Усе, хто ведаў Р. Мурашку, адзінадушна гавораць пра яго дабрыню, спагадлівасць, гатоўнасць прыйсці на дапамогу. Аднак гэтых якасцей натуры аказалася недастаткова, каб устрымацца ад напісання і публікацыі твораў, далёкіх ад запатрабаванняў гуманістычнага мастацтва, якое свой сэнс і прызначэнне бачыць у абароне чалавека, дабрыні і справядлівасці. Інакш кажучы, пры іншых, болей спрыяльных грамадска-палітычных абставінах талент Р. Мурашкі разгортваўся б зусім у іншым кірунку, чым гэта мела месца ў сапраўднасці.

Нарадзіўся Рыгор Мурашка 3 (16) лютага 1902 г. у в. Бязверхавічы Слуцкае акругі. Скончыў народную, а затым двухкласную валасную школу і ў 1917 г. паступіў у Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю.

У 1920 г. семінарыя была зачынена польскімі ваеннымі ўладамі як «пралетарская навуковая ўстанова». Пачынаючы з гэтага года Р. Мурашка на доўгі час звязвае сваё жыццё з войскам.

Спярша ён быў залічаны на інструктарскія курсы пры Народным Камісарыяце ўнутраных спраў Беларусі, потым працус інструктарам Слуцкага павятовага ваенрэўкама. У часе службы Р. Мурашка захварэў на тыфус. Лячыўся ў Ленінградзе. Затым яго перавялі ў Волагду.

Па звароце з войска ў маі 1921 г. Р. Мурашка абіраецца членам Цараўскага валаснога зямельнага аддзела той жа Слуцкай акругі і загадчыкам хаты-чытальні, а праз некаторы час устанаўлівае сувязь з літаратурным аб'яднаннем «Маладняк», дасылае туды свае першыя спробы пяра.

Літаратурны дэбют Р. Мурашкі адбыўся ў 1924 г., калі ў газеце «Савецкая Беларусь» быў змешчаны абразок «Папоўскі шлюб».

Працягваць літаратурную працу на цывільнай пасадзе маладому пісьменніку не давялося: восенню таго ж года ён быў накіраваны ў распараджэнне палітаддзела Другой беларускай дывізіі. На гэты раз вайсковая служба былога селькора доўжылася да 1926 г.

Пачатковы перыяд знаходжання ў войску не суправаджаўся прыкметнай творчай актыўнасцю. Былі напісаны апавяданні «У глушы вясковай», «Бросьня вясновая», «Янка ў адпачынку», «Каваль Максім» (усе -- 1925). Больш плённым аказаўся наступны год, калі з'явіліся апавяданні «Акцябрыны», «Два і адна», «Шлёмка-пернічнік», «Катрыншчык», «Пытанні», «Яйцо і сліва», «Пасвянціў». Выходзіць і першы зборнік празаічных твораў -- «Стрэл начны ў лесе» (1926). Пачынаецца праца над творам буйной жанравай формы -- раманам «Сын» (1929).

Ацэпьваючы ранні перыяд творчасці Р. Мурашкі, трэба прызнаць, што ён вельмі няроўны, унутрана супярэчлівы. Ужо нават у першых апавяданнях намячаюцца дзве шмат у чым несумяшчальныя тэндэнцыі. У шэрагу твораў бачацца праявы глыбокай павагі да чалавека, любові і спачування, у іншых -- аўтар глядзіць на свет праз прызму класавай нянавісці бедняка да багатага, заможнага.

Безумоўна, найбольшую мастацкую каштоўнасць маюць творы, прасякнутыя пафасам абароны гэтак званага маленькага, непрыкметнага, скрыўджанага жыццём члавека (апавяданні «Шлёмка-пернічнік», «Пытанні», абодва -- 1926). Першае з іх сваёй танальнасцю, эмацыянальным ладам блізкае да апавяданняў З. Бядулі («Малыя дрывасекі»), а галоўная дзеючая асоба твора чымсьці нагадвае Жартаўлівага Пісарэвіча.

Як і герой М. Гарэцкага, местачковы гандляр «з нараджэння ў гразкіх пуцявінах жыцця набыў лёгкі гумар, смяхотлівасць, што заўсёды, хоць бы і ў самай найсур'ёзнай гутарцы жывым аганьком прабягалі». Гэтая рыса характару дапамагала Шлёму ўспрымаць жыццёвыя нягоды меней трагічна, не губляць веру ў людскую дабрыню.

У творы «Пытанні» герой перажывае глыбокую душэўную траўму, звязаную з хваробай, а затым са смерцю жонкі. «Яму крыўдна было на сваё становішча, на самога сябе, на ўсіх людзей, на ўсё вакол. I ад гэтае крыўды калолася ў горле больш, і прагны погляд у цемрач узіраўся, нібы ў яе пытаўся якога адказу, рады». Андрэй не можа зразумець, чаму большасць людзей пакорліва зносіць гора, пакуты, чаму так абыякавыя да ўласнага лёсу, як гэта ён бачыў на прыкладзе сваёй жонкі. Адбываецца цяжкі нервовы зрыў. У час пакутлівых блуканняў па гарадскіх вуліцах Андрэй сустракае Соню -- удаву рабочага, які трапіў пад машыну. Соню таксама напаткала жыццёвая драма. Беднасць, галеча прымусілі яе гандляваць сабой. Вось яе споведзь Андрэю: «Трымалася датуль, пакуль дзеці былі адзетыя, абутыя... пакуль мелася скарынка хлеба ў хаце... Дзе толькі магла -- зарабляла, за паўцаны аддавала свае рабочыя рукі... Не цікавіўся ніхто маім становішчам, куды ні звярталася... Абяцалі -- і дасюль... Раз... Сэрца не стрывала, гледзячы на дзетак! Не было магчымасці далей. Спакусілася... Як сорамна глядзець на людзей было, колькі выплакала слёз... Пасля -- трохі ўцяглася, звыклася, бо перада мною радасныя і здаволеныя твары дзяцей. Але за гэтую радасць, за здаволенасць колькі цярпець даводзіцца і мучыцца... Погляды прагныя... як на жывёліну... Абраза і словам і... Валачэ, цягне, бо стала яго маёмасцю... Вось... Я -- прастытутка».

Р. Мурашку ўдалося раскрыць ўнутраны свет жанчыны, перадаць драматызм яе становішча і рух пачуццяў. Гераіня аказалася здатнаю да таго, каб перамагчы сябе, паверыць ва ўласныя сілы, аднавіцца да іншага жыцця. Таким чынам, некаторыя творы ранняга перыяду сведчылі аб тым, што ў асобе Р. Мурашкі маладая беларуская проза мае ўдумлівага пісьменніка з пільным сацыяльным позіркам і тонкім адчуваннем балявых момантаў жыцця.

На жаль, многія станоўчыя асаблівасці, яскрава выяўленыя ў ранніх творах Р. Мурашкі, не атрымалі далейшага развіцця. Болей таго, яны аказаліся нейтралізаванымі тэндэнцыяй супрацьлеглага характару. З-пад пяра пісьменніка ўсё часцей пачалі з'яўляцца творы, прасякнутыя аўтарскай непрымірымасцю, жорсткасцю да тых, каго афіцыйна прынята было лічыць «сацыяльна небяспечным элементам» або каму навешваўся ярлык «ворага пралетарскай рэвалюцыі».

У гэтых творах мы не бачым пісьменніцкага імкнення зразумець кожнага героя, незалежна ад яго сацыяльнага паходжання і маёмаснага стану. Прадстаўнікоў бядняцка-пралетарскага асяроддзя Р. Мурашка беспадстаўна ідэалізаваў, паказваў у прывабным святле, узводзіў на гераічны п'едэстал. А вось дзейныя асобы, якія нібыта былі носьбітамі буржуазнай свядомасці, загадзя абняслаўліваліся. Іх унутраны свет пісьменнік не даследаваў. Адмоўны персанаж фактычна пазбаўляўся права на абарону сваіх поглядаў і ідэйных пераконанняў. Яго суддзёй быў станоўчы герой -- рупар аўтара, абавязанага ў сваёй творчасці кіравацца афіцыйнымі патрабаваннямі. Гэта выявілася ў такіх апавяданнях, як «Стрэл начны ў лесе», «Каваль Максім», «Бросьня вясновая», «Пасвянціў» (усе -- 1925), «Кантрыншчык» (1926).

Барацьба дзвюх у прынцыпе несумяшчальных тэндэнцый -- аналітычнай, аб'ектыўна-мастацкай і спрошчана-класавай, аголена-публіцыстычнай -- бачна і на іншых творах Р, Мурашкі, у прыватнасці прысвечаных тэме барацьбы працоўных Беларусі супраць польскіх акупантаў. Гэта «Вінчэсцер» (1929), «З-пад напласту гадоў» (1930), «Узброеная нянавісць» (1935).

Неабходна адзначыць, што ў малых жанравых формах пісьменнік даўжэй захоўваў творчую незалежнасць, смялей выяўляў уласны пункт гледжання, у буйных жа творах ён аказваўся цалкам залежным ад ідэалагічных установак часу.

Пра раман Р. Мурашкі «Сын» (1929), папулярны ў 30-я гады твор, не раз пісала крытыка. Даволі аб'ектыўна ацэнены ён і даследчыкамі гісторыі беларускага рамана.

Падкрэслена, што «Сын» «не вызначаецца бясспрэчнымі мастацкімі вартасцямі», што пісьменнік «не здолеў па-сапраўднаму глыбока на аснове аб'ектыўнага і канкрэтнага аналізу рэвалюцыйнай рэчаіснасці асэнсаваць і па-мастацку адлюстраваць падзеі бурнай эпохі класавых бітваў ва ўсёй паўнаце і шматграннасці». Справядліва ўказвалася на слабую псіхалагічную распрацоўку характару герояў, на аднабаковасць сацыяльнай характарыстыкі, кампазіцыйную нязладжанасць твора. Што датычыць поспеху рамана ў чытацкім асяроддзі, дык ён вытлумачваўся невысокімі эстэтычнымі запатрабаваннямі эпохі. Была яшчэ і актыўная падтрымка раманіста з боку афіцыйных улад.

Зразумела, дзейнасць Р. Мурашкі ў канцы 20 -- пачатку 30-х гадоў нельга ацэньваць толькі па творах, якія не вытрымалі праверку часам, бо пісьменнік меў і пэўныя творчыя набыткі, ды і дзейнасць яго была разнастайнай. Так, Р. Мурашка прыкладваў шмат намаганняў, каб актывізаваць маладнякоўскі масавы рух, прышчапіць маладым паэтам, празаікам цікавасць да сур'ёзнай творчай вучобы, да вопыту папярэднікаў. Ён выступаў на пасяджэннях і сходах літаратурнага аб'яднання, уваходзіў у склад рэдкалегіі часопіса «Маладняк», прысутнічаў на I Усесаюзным з'ездзе пралетарскіх пісьменнікаў (1928) на пленуме Савета ВААГІП (Усесаюзнае аб'яданне асацыяцый пралетарскіх пісьменнікаў) (1929). Часта наведваў прадпрыемствы, рабочыя калектывы. Вынікам такіх паездак былі газетныя допісы, нататкі.

Выступаў пісьменнік і з літаратурна-крытычнымі і публіцыстычнымі артыкуламі па актуальных пытаннях нацыянальна-культурнага і літаратурнага жыцця: «За цесную сувязь літаратурных атрадаў Савецкага Саюза», «Памяці тав. П. Труса» (1929), «Часопіс «Маладняк» за 1931 г.» (1932), «Пісьменнікі і крытыкі ў 1933 г.» (1933); «Пытанні тэорыі і практыкі», «Пісьменнік у бібліятэцы», «Думкі аб з'ездзе» (1934) і інш. Праўда, не ва ўсіх выступленнях Р. Мурашка аказваўся на належнай вышыні. Асабліва гэта датычыць дыскусійных матэрыялаў. У асвятленні спрэчных пытанняў літаратурна-творчага жыцця ён аддаваў перавагу афіцыйнаму пункту гледжання і тым самым уступаў у супярэчнасць з перспектыўнымі тэндэнцыямі развіцця нацыянальнай літаратуры, недаацэньваў наватарскія пошукі мастакоў слова, несправядліва крытыкаваў іх творы.

У падобнай эвалюцыі ёсць свая логіка: калі пісьменнік становіцца на пазіцыю актыўнай падтрымкі афіцыёзу, зніжэнне гуманістычнага пафасу яго твораў заканамернае і непазбежнае. Тым не менш у дзейнасці Р. Мурашкі сярэдзіны 30-х гадоў можна заўважыць пэўныя сімптомы таго, што пісьменнік пачынаў пакрысе пераадольваць свае ранейшыя артадаксальныя погляды. Пэўна, гэтаму спрыяла і збліжэнне з М. Чаротам, М. Зарэцкім, В. Мараковым, якія, паводле сведчанняў дачкі пісьменніка, былі частымі гасцямі ў сям'і Мурашкаў.

Аднак трагічныя падзеі другой паловы дзесяцігоддзя не далі яму магчымасці ажыццявіць свае намеры. Масавыя рэпрэсіі, атмасфера страху, падазронасці і недаверу паралізавалі волю тых нямногіх пісьменнікаў, хто, падобна Мурашку, яшчэ не трапіў у засценкі НКУС. Настрой адчаю і разгубленасці ўскладніўся і асабістым горам: трагічнай смерцю васьмігадовага сына Генрыха. Гэтая падзея падарвала здароўе Р. Мурашкі. Ён цяжка захварэў на сухоты, неўзабаве аказаўся прыкаваным да ложка. Лячэнне ў Крыме не дало вынікаў. «Да туберкулёзу лёгкіх далучыўся і туберкулёз косці (у месцы старога ранення нагі шабляй)» (Полымя. 1933. № 6. С. 100.), -- успамінае дачка пісьменніка.

Але мужнасць і сіла духу не пакідалі Р. Мурашку. Нягледзячы на цяжкі стан, ён працягваў творчую працу -- пісаў раман «Салаўі святога Палікара» (1933--1939). Між іншым, у «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (1964) гэты раман Мурашкі ўвогуле не разглядаўся, хоць ён быў прыкметнай з'явай нацыянальнай мастацкай прозы і сведчыў аб відавочным росце паэтычнага майстэрста пісьменніка. Майстэрства выявілася перш за ўсё ў галіне псіхалагічнага аналізу, ва ўменні раманіста раскрываць характар чалавека, свет яго пачуццяў і перажьшанняў.

Раман цікавы і з пункту погляду ўнутранай пабудовы. Ён удала скампанаваны, пазбаўлены фрагментарнасці, самастойнага існавання паасобных частак. Сюжэтнае дзеянне разгортваеца даволі дынамічна, рухаючая сіла сюжэта -- сутыкненне герояў, якія займаюць супрацьлеглыя пазіцыі, па-рознаму глядзяць на жыццё і чалавека. Рысамі наватарства пазначана і стылявая структура рамана, у якім удала спалучаецца плынь рэалістычнага, аналітычнага пісьма (вобраз Анішчыка), высокая рамантыка, элементы лірыка-эмацыянальнай прозы (настаўнік Гарбач) і сатырычна-выкрывальная, гратэскавая паэтыка (палікараўскае начальства -- Мысліцкі, Хамовіч).

Па-майстэрску выпісаны ў рамане малюнкі беларускай прыроды. Такое ўражанне, што пісьменнік як бы адпачываў тут ад нямілага яго сэрцу аператыўнага сацыяльна-палітычнага заказу часу. Аднак раману «Салаўі святога Палікра» стаць выдатным творам беларускай літаратуры і заняць у ёй адно з ганаровых месцаў перашкодзілі ўсё тыя ж гармадска-палітычныя абставіны другой паловы 30-х гадоў. Справа ў тым, што паводле аўтарскай характарыстыкі кіраўнікі палікараўскага калгаса -- гэта не звычайныя прыстасаванцы, хапугі, якія дарваліся да ўлады і гатовыя раструшчыць кожнага, хто стаіць у іх на дарозе і перашкаджае рабаваць народнае дабро, а ўчарашнія ўласнікі, нядаўнія булахаўцы, «недабітыя ворагі савецкай улады».

Ва ўмовах жорсткіх палітычных рэпрэсій і падаўлення свабоды слова Р. Мурашка не адважваўся станавіцца ў апазіцыю да пануючай ідэалогіі. Гэта пацвярджае не толькі разгледжаны раман, але і іншыя літаратурныя творы, напрыклад апавяданні «Цішча» (1937), «Пад трыма шкурамі» (1938).

У першым з іх створаны шаржыраваны вобраз сквапнага, жорсткага ўласніка, дзеля грошай («Цішча» -- гэта скажоная форма слова «тысяча») гатовага на злачынства -- загубіць уласнае дзіця.

У апавяданні (а фактычна -- гэта аповесць) «Пад трыма шкурамі» адзін з герояў Іван Шкуцько таксама аказаўся небяспечным ворагам, надзейна замаскаваным пад вопытнага работніка крымінальнага вышуку. Іван Іванавіч Шкуцько працуе ўжо шмат гадоў, карыстаецца павагай.

Малады агент Сіневіч, праяўляючы зайздросную актыўнасць і класавае чуццё, выкрывае Шкуцько як шпіёна і забойцу. Але Р. Мурашка не задаволіўся традыцыйным асвятленнем тэмы палітычнай пільнасці, а дапоўніў яе матывам выкрыцця злачынстваў беларускіх і ўкраінскіх буржуазных нацыяналістаў. Аказваецца, Шкуцько ў мінулым -- «вайсковы дыпламат беларускай рады ў гетманцаў і пятлюраўцаў», а ў руках яго саўдзельніцы Аксаны Касцевіч «сыходзіліся ніткі сувязі з замежнымі разведкамі». Сам жа Шкуцько-Шчука -- «яе стары прыяцель па нацыяналістычных колах».

Публічная падтрымка пісьменнікам сфабрыкаваных карнымі органамі абвінавачванняў беларускай і ўкраінскай нацыянальнай інтэлігенцыі ў сувязях з замежнымі шпіёнскімі цэнтрамі ставіць гэты твор па-за літаратурай.

У крытычных артыкулах канца 30-х гадоў Р. Мурашка засцерагаўся закранаць сур'ёзныя пытанні, якія датычылі тагачаснага літаратурна-творчага жыцця. У асноўным гэта былі традыцыйныя водгукі на творы маладых: «Першыя крокі ў літаратуры» (разгляд твораў М. Аўрамчыка, В. Змітрэнкі, I. Мурашкі), «Літаратурныя парасткі» (1938); «Удалы дэбют маладога пісьменніка» (1939); «Надыходзіць вясна: Агляд пісем, дасланых у рэдакцыю», «Два зборнікі апавяданняў» (1940).

Засяроджанасць Р. Мурашкі на творах пачаткоўцаў тлумачыцца яшчэ і тым, што ён стаў працаваць загадчыкам кабінета маладога аўтара Саюза пісьменнікаў Беларусі. Адным з таленавітых юнакоў, хто звяртаўся да Р. Мурашкі, быў I. Мележ, які пазней цёпла ўспамінаў пра чулага загадчыка кабінета.

Аднак не доўга давялося Р. Мурашку перадаваць свой вопыт маладым: абвастрэнне хваробы прымусіла пісьменніка паехаць у туберкулёзны санаторый «Наваельня». Там і застала яго вайна.

У цяжкую хвіліну Саюз пісьменнікаў фактычна кінуў бездапаможна хворага на волю лёсу. Калі Р. Мурашка дабраўся да Мінска, горад ужо быў заняты акупантамі. Не ацалеў і дом, у якім жыла ягоная сям'я. Згарэла і асабістая бібліятэка, якую Мурашка збіраў з любоўю ўсё свядомае жыццё. Жонка пісьменніка Саламея Амяльянаўна знайшла часовы прытулак на Чыгуначнай вуліцы ў раёне Грушаўскага пасёлка.

У часе адной з аблаў Мурашка быў схоплены і кінуты ў канцлагер пад Мінскам, дзе знаходзіліся каля 60 тысяч мірных грамадзян і ваеннапалонных. Адтуль яго і выкупіла жонка. Няма надзейных звестак, калі канкрэтна Р. Мурашка ўстанавіў сувязь з падпольшчыкамі. Не выключана магчымасць, што вызвалены з лагера цяжка хворы пісьменнік фізічна не мог аказваць дапамогу на поўную сілу тым, хто распачынаў узброеную барацьбу з акупантамі. Менавіта на гэты час -- на 1942 год -- прыпадае яго праца над раманамі «Наўсуперак лёсу» (1942) і «Таварышы» (1942), якія знаменавалі якасна новы перыяд ягонай творчаці.

Звяртае ўвагу на сябе і такі сімптаматычны факт, што абодва раманы Мурашка падпісаў не ўласным прозвішчам, а псеўданімам -- адпаведна: Мікалай Дуброўскі і Максім Загорскі.

Да псеўданімаў Мурашка-празаік раней не звяртаўся. На такі крок яго штурхнулі, напэўна, не толькі абставіны акупацыйнага рэжыму, але і меркаванні болей істотнага характару, звязаныя са зменамі ў светапоглядзе. I псеўданімам пісьменнік як бы праводзіў мяжу паміж сваёй ранейшай літаратурнай дзейнасцю і новымі творамі. А гэтыя творы і сапраўды сведчылі аб яго вялікіх патэнцыяльных магчымасцях як мастака, які нарэшце здолеў выявіць сябе, раскрыць свой талент.

У драматычных абставінах жыцця, выкліканых фашысцкай акупацыяй, Р. Мурашка знайшоў духоўныя сілы, узняўся над ранейшымі дагматычнымі ўяўленнямі, выхаванымі антыгуманнай палітычнай сістэмай, і выступіў у абарону чалавека, праўды і справядлівасці, у абарону нацыянальных інтарэсаў беларускага народа. Гэта быў сапраўды подзвіг пісьменніка -- грамадзяніна, патрыёта. А шлях яго да спасціжэння праўды быў цяжкім, пакутлівым.

Што датычыць супрацоўніцтва Р. Мурашкі з акупацыйнымі ўладамі, дык гэтая дзейнасць, як і тагачасная літаратурная творчасць, -- таксама вельмі драматычная і малавядомая старонка біяграфіі пісьменніка, якая ўносіць новыя штрыхі ў ранейшыя, традыцыйныя ўяўленні аб жыцці і барацьбе беларускага народа ў гады фашысцкай акупацыі. Па даручэнні падпольшчыкаў Р. Мурашка, як сведчаць архіўныя матэрыялы, што захоўваюцца ў дачкі пісьменніка, збіраў і перадаваў праз сувязных неабходныя партызанам звесткі. Яны датычылі дзейнасці гарадской управы, гандлёвых фірм, біржы працы, прамысловых прадпрыемстваў, транспарту, камунальнай службы, вярбовачных кантор, пашпартнага бюро, акупацыйных органаў друку, устаноў культуры, радыё, дадзеных пра размяшчэнне пастоў і каравульных службаў у Мінску, сістэму прапускоў.

Асаблівую каштоўнасць уяўлялі дакладныя звесткі пра рабаўніцтва і вываз з Беларусі ў Нямеччыну нацыянальных культурных багаццяў рэспублікі. Зразумела, Р. Мурашка не мог ведаць усіх абставін, якія вымушалі асобных прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, сярод якіх былі і ўчарашнія вязні сталінскіх турмаў, а таксама палітычных эмігрантаў ісці на супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі. Таму ў ягоных ацэнках пераважаюць негатыўныя моманты, чорныя фарбы, як тое і вымагалася прапагандай ваеннага часу. Але сярод характарыстык гэтак званых калабарантаў можна знайсці і больш-менш аб'ектыўныя. Напрыклад, гаворачы пра загадчыка музея Шукейлайця, Р. Мурашка заначыў: «беларускі левы эсер, непрыхільны, аднак, да немцаў».

Выходзіць, не ўсе беларусы, працаўнікі тагачасных устаноў, прытрымліваліся нямецкай арыентацыі. А што дзейнасць Мурашкі-падпольшчыка была няпростай, можна бачыць з яго перапіскі з «сябрам Крымавым», якая адносіцца да красавіка 1944 г. і закранае вельмі балючую праблему перыяду Айчыннай вайны.

Гаворка ідзе аб трагічным лёсе той часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая акупацыйны рэжым не прымала, але ў спадзяванні атрымаць незалежнасць Беларусі ішла на супрацоўніцтва з захопнікамі. Гэтыя людзі апынуліся паміж двух агнёў: ім не давяралі акупанты і супраць іх змагаліся партызаны і падпольшчыкі. I такіх людзей, аказваецца, было нямала. Калі над Мурашкам навісла пагроза арышту і партызанскае кіраўніцтва дапамагло яму перабрацца ў кастрычніку 1943 г. у Лагойскі раён, пісьменнік вывез з сабою і рукапісы. Але яны неўзабаве былі выкрадзены нядобразычліўцамі, якія намераваліся абвінаваціць мужнага падпольшчыка ў супрацоўніцтве з акупантамі і іх памагатымі. Архіў быў перапраўлены за лінію фронта, у партызанскі штаб, затым ён трапіў у Саюз пісьменнікаў. Доўгі час рукапісныя матэрыялы знаходзіліся фактычна пад неафіцыйнай забаронай. Яно і зразумела, калі прыняць пад увагу змест і ідэйную скіраванасць раманаў «Таварышы» і «Наўсуперак лёсу». Служба ідэалагічнага кантролю, якая і ў часе вайны праяўляла павышаную пільнасць, не магла ўхваліць гэтыя творы. На стрыманыя адносіны афіцыйных улад да спадчыны Р. Мурашкі ўплывала і адсутнасць дакладных дадзеных, як пісьменнік загінуў.

Творы Р. Мурашкі перыяду акупацыі прынцыпова адрозніваюцца ад тых апавяданняў, аповесцяў, раманаў 30-х гадоў, што з'яўляліся пад пільным кантролем афіцыйных інстанцый.

Так, раман «Таварышы» займае своеасаблівае месца ў беларускай літаратуры. Ён сведчыць, у якім плённым кірунку магло б развівацца беларускае прыгожае пісьменства, калі б мастакі слова не адчувалі на сябе такога няспыннага ўціску камуністычнай ідэалогіі, калі б яны мелі магчымасць свабодна выяўляць асабістыя погляды і пераконанні. Раман аказаўся шмат у чым нечаканым для тых, хто ведаў Мурашку як аўтара твораў даваеннай пары. У новым рамане пісьменнік праявіў сапраўдную мужнасць, адважыўся на перагляд многіх ранейшых маральных, светапоглядных, эстэтычных прынцыпаў.

Вядома, працэс перагляду ішоў пакутліва, бо пісьменніку, які звыш пятнаццаці гадоў працаваў у літаратуры, меў надзейную падтрымку афіцыйных улад, у псіхалагічным плане не проста было развітвацца са сваімі ілюзіямі і ўяўленнямі, якія яшчэ ўчора здаваліся такімі трывалымі. Але развітанне змусіла быць непазбежным. Яго абумовілі трагічныя падзеі пачатку вайны, разбурэнне шматлікіх міфаў, створаных афіцыйнай прапагандай. Прынцыповае адрозненне новага твора ад папярэдніх у тым, што яго аўтар адмовіўся ад нястрымнага ўслаўлення савецкай палітычнай сістэмы, ад бяздумнай падтрымкі многіх звыклых пастулатаў накшталт маральна-палітычнага адзінства савецкага грамадства, вялікае ролі калектывісцкай філасофіі, што нібыта аб'ядноўвала працоўных у новую сацыяльную агульнасць.

Зараз Р. Мурашка скіроўвае свой твор на абарону чалавека як найвялікшай каштоўнасці свету. Зрэшты, «Таварышы» -- твор шматаспектны і шматпраблемны. Асоба і грамадства, інтэлігенцыя і ўлада, мастак і мастацтва ва ўмовах таталітарнага рэжыму -- вось кола пытанняў, якое ў той час хвалявала пісьменніка. Аўтар рамана «Таварышы» крытычна ацэньвае ў сваім творы ўласную ранейшую пазіцыю як пісьменніка-апалагета таталітарнага ладу і як літаратурнага крытыка, які у свой час адмоўна ацэньваў наватарскія творы беларускіх майстроў слова -- К. Чорнага, М. Зарэцкага. Адна з прыкметных наватарскіх асаблівасцей рамана «Таварышы» ў тым, што сваім зместам і структурай ён блізкі да жанру інтэлектуальнай, аналітычнай прозы.

Пісьменнік свядома абмежаваў храналагічныя рамкі твора, плошчу сюжэтнага дзеяння і засяродзіўся на асабістым жыцці героя, яго душэўным стане, думках, перажываннях, пакутах і надзеях на лепшае. У рамане актыўна выкарыстоўваецца форма дыялогу, абмен думкамі паміж Савановічам і Гурыновічам. Прычым іх размовы закранаюць не толькі маральна-этычныя, але і грамадскія, палітычныя праблемы.

У рамане даволі эфектыўна выкарыстоўваюцца такія формы і сродкі псіхааналізу, як плынь свядомасці героя, разгорнутыя ўнутраныя маналогі. У вобразнай структуры, у выяўленчай сістэме твора шмат літаратурных рэмінісцэнцый. Часта прыгадваюцца вядомыя імёны пісьменнікаў, мастакоў, назвы іх твораў. I гэта -- не штучныя ўпрыгожванні, а сродак выяўлення духоўных інтарэсаў героя, адметнасці яго мыслення. Заслугоўваюць быць адзначанымі і некаторыя асаблівасці мовы рамана. Р. Мурашка настойліва шукаў дакладнае, ёмістае слова, якое б перадавала самыя тонкія адценні настрою героя, зменлівасць, рухомасць яго пачуццяў, перажыванняў. Кідаецца ў вочы свядомая ўстаноўка пісьменніка на выкарыстанне характэрнай беларускай лексікі і граматычных формаў, уласцівых менавіта. беларускаму моўнаму ладу («новае выспрабаванне», «перасціх дождж», «адзіноты дуб», «спасярод», «кірунак супраціву», «высмешка лёсу», «збяглец», «з фактычнага гледзішча», «яе блізіню», «начная сціш»). Раман «Таварышы» павінен заняць высокае месца ў беларускай мастацкай прозе.

Раман «Наўсуперак лёсу» -- яшчэ болей складаны твор, чым «Таварышы». Каб аб'ектыўна ацаніць маштабнасць аўтарскай задумы, смеласць творчых намераў пісьменніка, трэба адмовіцца ад ранейшых спрошчаных уяўенняў адносна беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па розных прычынах заставалася на акупіраванай тэрыторыі, і яе настрояў, памкненняў, палітычных поглядаў.

Гэтыя настроі і погляды не ўкладваюцца ў адназначныя дэфініцыі, якія доўгі час навязваліся афіцыйнай прапагандай, бо тут не ўлічваецца ўся складанасць грамадска-палітычнай абстаноўкі акупацыйнага перыяду, існаванне палітычных груповак рознай арыеытацыі. У тагачасных умовах пісьменнік не мог адкрыта гаварыць усё, што падказвала яму сумленне мастака-грамадзяніна, і таму вымушаны быў хавацца за «гістарычны матэрыял», за падзеі, якія мелі месца на тэрыторыі Беларусі ў пачатку XX ст. У лаканічным звароце «Ад аўтара», змешчаным у канцы рукапісу, Р. Мурашка сведчыць: раман пабудаваны на рэальных фактах з жыцця «народнага героя Беларусі Алеся Савіцкага».

Біяграфія вядомага экспрапрыятара, сацыяліста-рэвалюцыянера -- беларускага Дуброўскага -- была надрукавана «ў расейскім часопісе «Исторический вестник» за 1911 год А. Сігавым». З'яўленне прыгаданага фрагмента не выпадковае. «Наўсуперак лёсу» -- гэта твор, у якім разнастайны жыццёвы матэрыял падпарадкаваны ідэі абгрунтавання гістарычнага права беларускага народа на самастойнае жыццё, права нацыі на свабоднае, незалежнае існаванне.

Айчынная вайна абвастрыла нацыянальна-патрыятычныя пачуцці беларусаў, узняла іх нацыянальную свядомасць на новы ўзровень. I гэты ўзлёт нацыянальнага духу быў глыбока адчуты і перададзены Р. Мурашкам. А знаходжанне на акупіраванай тэрыторыі надало ягонаму адчуванню асаблівую сілу.

Аддаючы належнае грамадзянскай смеласці Р. Мурашкі, ацэньваючы маштабнасць і глыбіню аўтарскай задумы, трэба ўсё ж прызнаць, што ў мастацкім плане раман «Наўсуперак лёсу» ўступае папярэдняму твору, які вызначаецца большай унутранай цэласнасцю, структурнай дасканаласцю. У гэтым рамане вобразы дзеючых асоб раскрыты даволі павярхоўна. Аўтар задавальняецца пераважна знешняй характарыстыкай персанажаў, не заглыбляючыся ў іх унутраны свет, у прыроду ўчынкаў і паводзін. Займальнасць, прыгодніцтва стрымлівалі развіццё аналітычнага пачатку, што не магло не адбіцца на псіхалагічнай матывацыі паводзін герояў.

мурашка пафас абароны

Список використаної літератури

1. Мушынскі М.І. Рыгор Мурашка // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. Мн., 1999. С. 711-746.

2. Мурашка Р. Салаўі святога Палікара: Раман / Мурашка Р. - Мн., 1967.

3. Мурашко Г. Сын: Роман. / Мурашко Г. - Мн., 1973.

4. Мурашка Р. Стрэл начны ў лесе / Мурашка Р. - Мн., 1926.

5. Мурашка Р. Званкі / Мурашка Р. - Мн., 1931.

6. Мурашка Рыгор // Беларускія пісьменнікі (1917--1990): Даведнік; Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. -- Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. - 653 с.

7. Мурашка Рыгор // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. Мн.: БелЭн, 1992--1995.

Размещено на http://www.allbest.ru/