Моўныя сродкі стварэння цэласнасці і звязнасці паэтычнага тэксту (на матэрыяле творчасці М. Багдановіча і Я. Купалы)

Дарогі вы шасейныя,

Шчаслівыя дарогі,

Істужкамі паслаліся

На нашыя разлогі…

Ніколі вы не дрэмлеце,

Ад ранка і да ранка

Па вас машына коціцца

І конная фурманка.

І пешаходам весела -

Малодшы ён ці старшы;

Байцы Чырвонай Арміі

Ідуць паходным маршам.

Грузавікі з таварамі

Бягуць ва ўсе староны,

З лістамі віншавальнымі

Шнуруюць паштальёны…

З бяспуцця непраходнага,

З калдобін-катлавінаў

Ты выйшла, ардэнаносная,

На роўны шлях, краіна [2, с. 235].

2.4 Сінанімічны паўтор

Сінанімічны паўтор актыўна выкарыстоўваецца ў тэксце і як сродак міжфразавых сувязей, і як сродак, які садзейнічае разнастайнасці намінацый аднатыпных станаў, з'яў, прадметаў, і як сродак стварэння экспрэсіўнасці тэксту.

У вершы М. Багдановіча "Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!.."

Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!

Вір людскі скрозь заліў паясы тратуараў,

Блішчаць вокны, ліхтарні ўгары зіхацяць,

Коні мчацца, трамваі трывожна звіняць…

І гараць аганьком вочы змучаных твараў!..[1, с. 97].

Сінанімічнымі з'яўляюцца словы: зіяюць, грымяць, блішчаць, зіхацяць, звіняць, гараць.

У вершы "Ян і маці" М. Багдановіч выкарыстоўвае наступныя сінонімы: стамілася, змарнела; свеціць, зіяе, зіхаціць, гарыць.

Ты стамілася, змарнела, слёз праліла рэчку.

Што ж, пастаў перад абразамі, запаліўшы свеку:

Мо паможа Яну гэты свет і пацер словы…

Тае воск, і ўніз ціхутка капелькі сцякаюць,

А ў вачах збалелых Яна слёзы праступаюць.

Свечка свеціць, свечка ззяе, свечка дагарае,

І ў панурай цеснай хаце хлопец памірае.

Ой, не век жа свечцы тонкай зіхацець, гарэці, -

Дагарыць яна і знікне, які ўсё на свеце…[1, с. 83].

Сінанімічны рад назіраецца і ў вершы "Вераніка":

…Так у гулянках пралятала

Маё дзіцячае жыццё,

А поруч ціхае дзіцё,

Дачка Забелаў, узрастала.

Яе я мала знаў, яна

Ўсягды была сама, адна…[1, с. 148].

Сінонімы сама і адна. Слова сама з'яўляецца размоўным.

У вершы "Маёвая песня" кантэкстуальнымі сінонімамі з'яўляюцца: не паняць, не разведаць, не спазнаць.

…Не паняць таго ніколі,

Не разведаць, не спазнаць:

Не даюць мне думацць зыкі,

Што ляцяць, дрыжаць, звіняць…[1, с. 76].

У вершы "Вёсцы" сінанімічны рад ствараюць лексемы: руйнавалася, старэла, адмірала, якія ўказваюць на стан вёскі.

…Ўсё руйнавалася, старэла, адмірала,

І мала што вакол хоць трохі аздабляла

Вясковую нуду…[1, с. 145].

Сінонімы з'яўляюцца кантэкстуальнымі, яны семантычна збліжаюцца толькі ў кантэксце гэтага верша.

Да кантэкстуальных сінонімаў адносяцца і лексемы: узбіраўся, падымаўся, набліжаўся з верша М. Багдановіча "Мне снілася":

Ўсё вышэй і вышэй я на гору ўзбіраўся,

Падымаўся да сонца, што дае нам цяпло:

Але толькі чым болей да яго набліжаўся,

Тым усё халадней мне й маркотней было…[1, с. 133].

Сінанімічны рад слоў узбіраўся, падымаўся, набліжаўся паказваюць на развіццё дзеяння, якое адбываецца ў вершы.

Я. Купала ў сваіх вершах выкарыстоўвае таксама і ўстарэлую лексіку, што робіць яго вершы яшчэ больш багатымі на лексічныя сродкі:

… Як пайшлі дні маладыя,

Зноў без крыжа ані трошкі:

Дзе ні ступіш, крыжавыя

І гасцінцы і дарожкі…[2, с. 61].

Сінанамічнымі словамі тут з'яўляюцца гасцінцы - дарожкі.

У вершы Я. Купалы "Можна…" кантэкстуальнымі сінонімамі з'яўляюцца лексемы слабым, нязбройненым.

…Можна свет упрыгожыць у кроў і пажары,

Можа гром загрымець і паслаць перуны,

Могуць гінуць нявінныя ў бітвах ахвяры,

Можна слабым, нязбройным надзець кайданы…[2, с. 41].

У гэтым кантэксце становіцца зразумелай сутнасць гэтых слоў: чалавек безабаронны, знясілены, бездапаможны. У вершы "На купалле" сінанімічны рад утвараюць лексемы: шчасце, доля, згода, багацце.

…Як узыйдуць з зелля кветкі, -

Будуць шчасце меці дзеткі,

Будзеш, маці, меці ў хаце

Долю, згоду і багацце…[2, с. 86].

Гэтыя словы аб'ядноўвае адно паняцце - дабрабыт.

У вершы Я. Купалы "Песняру-беларусу" лексемы зямля і ніва з'язляюцца сінанімічным паўторам:

…Шчаслівы ты ці нешчаслівы,

Будзі сыноў сваёй зямлі,

Над беларускай соннай нівай

Нязгаслы светач распалі!...[2, с. 69].

Кантэкстуальнымі сінонімамі з'яўляюцца лексемы сцюжы, марозы, мяцеліцы, якія належаць да адной тэматычнай групы, ствараюць вобраз зімы:

Згінулі сцюжы, марозы, мяцеліцы,

Болей не мерзне душа ні адна,

Сонейкам цёпленькім, зеленню вабнаю

Абдаравала зямельку вясна…[2, с. 14].

2.5 Антанімічны паўтор

Гэты від паўтору з'яўляецца не толькі адным з сродкаў тэкставай сувязі, але і моцным экспрэсіўным сродкам. Звычайна ён выкарыстоўваецца тады, калі трэба падкрэсліць супярэчнасць, канфлікт унутранага псіхалагічнага стану чалавека аба апісваемых абставін, што адлюстроўваецца іншы раз і ў загалоўках мастацкіх твораў.

Антанімічную пару ствараюць лексемы сонца - месяц у вершы М. Багдановіча "Над возерам":

Сонца ціха скацілася згоркі,

Месяц белы заплаканы свеціць,

Аглядае бахматы зоркі,

Цягне з возера срэбныя сеці…[1, с. 54].

Гэтыя два словы сімвалізуюць розны час сутак: ноч і дзень.

Да гэтай жа тэматычнай групы адносяцца антанімічны рад ночкаю - днём, якія ўваходзяць у верш Я. Купалы "Зіма":

…Ваўкі па сцежках шляюцца

І ночкаю, і днём

І жудка разлягаюцца

Магільніцкім выццём…[2, с. 50].

У вершы М. Багдановіча:

На глухіх вулках - ноч глухая.

Не менш глухі людскі натоўп.

Дык хто ж пачуе, як спявае,

Як стогне тэлеграфны стоўп?.. [1, с. 99].

Антонімамі тут з'яўляюцца словы спявае - стогне, якія падкрэсліваюць напружанасць дзеяння, што разгортваецца ў вершы.

Супярэчнасць назіраецца і ў вершы "Устань, навальніца, мкні нанова…", яна праяўляецца ў выкарыстанні М. Багдановічам антонімаў удар - цалуй:

…Удар цыклон, удар на мора,

Цалуй яго ў глухое дно,

Усплясні ваду - і перлаў горы

На бераг выкіне яно…[1, с. 114].

Значна больш антонімаў у сваёй творчасці выкарыстоўвае Янка Купала, напрыклад, у вершы "Так… не…" ён выкарыстоўвае наступныя антанімічныя пары: учора - сягоння, плакаць - смяяцца.

Тка-не, так-не,

Загарак гамоне,

Так-не, так-не,

Учора й сягоння.

Так-не, так-не

Плакаць ці смяяцца…[2, с. 57].

У вершы "Сельскія могілкі" Я. Купала супрацьпастаўляе пагоду з непагодай, зямлю з небам:

…Агул жыцця ўсяго абыймеш,

Друзы пагод і непагод,

Зямлю і неба ў рукі возьмеш, -

І ў гэты край зляціць паглёд…[2, с. 92].

Да адной тэматынай групы адносяцца антонімы спякоты - марозы:

…Паліліся мае слёзы

На спякоты, на марозы,

На глухія непагоды,

Маладыя мае годы…[2, с. 78].

Тут Я. Купала проціпастаўляе дзве з'явы прыроды, можна сказаць, дзве пары года: лета і зіму.

Да гэтай жа групы адносіцца антанімічная пара сухота - дажджок:

…Страшыў ніўку грамок,

Сухота і дажджок;

Птушка колас ляцела кляваць;

Шлі заломы, урок, -

Не збаяўся хлябок! -

Памажы, божа, толькі зажаць!..[2, с. 73].

У вершы "З дарогі" Я. Колас выкарыстоўвае антанімічную пару радасць - гора, тым самым ён паказвае на недакладнасць таго дзеяння, што павінна адбыцца:

…Уходзіць у сенцы, аж гнуцца каленцы,

А сэрца трасецца, баліць:

Што будзе тут скора - ці радасць, ці гора?...

Вось дзверы адпёр і глядзіць…[2, с. 56].

У вершы "Паэзія" Я. Купала супрацьпастаўляе праўду з няпраўдай, цноту з гарэзай.

…Праўду з няпраўдай,

Цноту з гарэзай

Вымешай спрытам, -

Будзе паэзія…[2, с. 15].

Абодва аўтары шырока выкарыстоўваюць у сваёй творчасці антонімы, што спрыяе больш поўнаму і больш шырокаму асэнсаванню прачытаных вершаў. Яны ствараюць кантраснасць і каларыт, узмацняюць рытміку вершаў.

2.6 Дэйктычны паўтор

Яго аснова - праформы, г. зн., словы дэйктычныя, бедныя на змест, якія выкарыстоўваюцца для абазначэння ў тэксце паўтаральных сэнсаў. Лексічная колькасць дэйктычных слоў фарміруецца займеннікавымі словамі: займеннікавымі назоўнікамі, прыметнікамі, дзеясловамі, прыслоўямі, лічэбнікамі.

Гэтыя словы маюць тэкставую прыроду, г. зн., яны могуць функцыянаваць толькі ў тэксце, і галоўная іх функцыя - тэкстаўтваральная, замяшчальная. Яна ўяўляе сабой замяшчэнне ў постпазіцыі (катафара) або ў прэпазіцыі (анафара) якога-небудзь канкрэтнага азначэння, сэнсу.

У вершаваным апавяданні М. Багдановіча "Вераніка" сустракаюцца асабовыя займеннікі яе, яна, якія замяшчаюць у двух апошніх радках імя персанажа верша, вядомае нам з папярэдняй страфы:

…Так у гулянках пралятала

Маё дзіцячае жыццё,

А поруч ціхае дзіцё,

Дачка Забелаў, узрастала.

Яе я мала знаў: яна

Ўсягды была сама, адна… [1, с. 148].

Дэйктычнае прыслоўе там, якое замяшчае сэнс папярэдніх фраз ("А вядуць яны ўсе да магілы") і асабовы займеннік яны, які ў папярэдняй стафе азначае аб'ект паведамлення дарогі, мы сустракаем у вершы М. Багдановіча "Шмат у нашым жыцці ёсць дарог…":

Шмат у нашым жыцці ёсць дарог,

А вядуць яны ўсе да магілы.

І без ясных надзей, без трывог,

Загубіўшы апошнія сілы,

Мы сайдзёмся, спаткаемся там…[1, с. 134].

Асабовыя займеннікі ён, ім, якія замяняюць лексему верш, займеннік яно, які замяняе слова віно, мы заўважым, калі прачытам верш "Бледны, хілы, ўсё ж люблю я…" М. Багдановіча:

Бледны, хілы, ўсёж люблю я

Твой і мудры і кіпучы верш, Анакрэон!

Ён у жылах кроў хвалюе,

Ў ім жыццё струёю плешча, вее хмелем ён.

Верш такі - як дар прыроды,

Вінаграднае, густое цёмнае віно:

Дні ідуць, праходзяць годы, -

Але ўсё крапчэй, хмяльнее робіцца яно [1, с. 120].

Звернемся да верша М. Багдановіча "Каганцу":

Змоўк пясняр, затаіў свае песні,

Ён іх болей ужо не пяе.

Але рвуцца яны, і калісь на прадвесні

Лёд халодны ў душы пад напорам іх трэсне,

І струёй лынуць вершы з яе… [1, с. 105].

У гэтым вершы сустракаюцца асабовыя займеннікі, што замяняюць назву асобы, якая знаходзяцца ў першай паэтычнай страфе: пясняр - ён, а таксама аб'ект дзеяння песні - іх, яны,душа - яе.

У вершы Я. Купалы "Як пайду я, пайду…" дэйктычным паўторам з'яўляецца асабовы займеннік ім, ён замяшчае назву герояў верша, якія апісваюцца ў другой паэтычнай страфе:

…Пушчы гукну, каб годай, скупою

Не была, дроў давала людзям,

Памагла ваяваць ім з зімою;

Шумаў бору падслухаю сам…[2, с. 34].

эпіграф тэкст паэтычный метафара

Дэйктычны паўтор ёсць і ў вершы "Лапці", лексему лапці Я. Колас замяняе асабовым займеннікам множнага ліку - імі:

…Не праклінайце

Лапцяў ліповых,

Не пагарджайце

Лапцяў лазовых.

З імі шануйце

Цяжкую працу, -

Лапатнік корміць

Пана з палацу…[2, с. 53].

У вершы "З дарогі" паэт таксама выкарыстоўвае асабовы займеннік ён, які замяшчае лексему падарожны:

Дарогай шырокай, з дарогі нялёгкай,

Дый многа без ліку гадзін,

На кій абапёрты, стары і абдзёрты,

Ішоў падарожны адзін.

Ішоў ён да вёскі, што блізка дарож

У полі над лесам была;

Там некалі даўна ён жыў добра, слаўна,

Там моладасць-радасць прайшла…[2, с. 55].

Дэйктычнае прыслоўе там - акалічнасць месца - замяшчае назву вёска.

Любы тэкст насычаны займеннікавымі словамі, хоць і ў рознай ступені, у выніку чаго можна сцвярджаць, што дэйктычны паўтор - універсальны сродак тэкставай сувязі, без якога абыходзіцца рэдкі тэкст. Невыпадкова менавіта займеннікі, нягледзячы на сваю нешматлікасць, па дадзеных частотных слоўнікаў маюць самую высокую частотнасць выкарыстання ў мове.

2.7 Выражэнне універсальных логіка-сэнсавых адносін як сродак звязнасці тэксту

Апісваемыя ў тэксце прадметы, з'явы, падзеі, таксама як і ў рэчаіснасці, узаемазвязаны, што адлюстроўваецца не толькі на змястоўным і кампазіцыйным узроўнях, але і на ўзроўні пазатэкставых логіка-сэнсавых сувязей. Асноўны сродак такіх сувязей - злучнікі (злучальныя і падпарадкавальныя), якія выконваюць функцыю суаднесенасці тэкставых фрагментаў і самастойных выказванняў, фраз.

Напрыклад, у вершах М. Багдановіча:

Зірнуў, як між валос, між хмар калматых, цёмных

Чырвоны маладзік

І ўраз згадаў мне рад уздыхаў прыглушоных,

І мук любоўных крык,

І цела гібкага шалёнасць, ізвіванне,

І п'яны, душны пах…[1, с. 203];

верш "Рандо":

Узор прыгожы пекных зор

Гарыць у цемні небасхіла;

Вада балот, стаўкоў, азёр

Яго ў глыбі сваёй адбіла.

І гімн спявае жабаў хор

Красе, каторую з'явіла

Гразь луж; напоўніць мгла прастор,

І ўстане з іх гарашчы міла

Узор.

І сонца дальш клянуць, што скрыла

Луж зоры днём.

І чуе бор крэхат хілы,

Ды жаб не чуць вышэй ад гор,

Там, дзе чыясь рука зрабіла Узор [1, с. 141].

У гэтых вершах выкарыстанне злучніка і як сродка ўнутрытэкставай сувязі дазваляе не толькі адлюстраваць ланцужок дзеянняў ў іх сумяшчэнні, зліцці, але і перадаць іх у нарастанні, узмацненні, што садзейнічае экспрэсіўнасці усяго верша.

Лірычны верш "Жывеш не вечна, чалавек…" утрымлівае ў сабе адценне пажадання, тут аўтар свае думкі ў адносінах да жыцця чалавека перадае нам праз падпарадкавальны злучнік каб. У дадзеным выпадку гэты злучнік з'яўляецца тлумачальным.

Жывеш не вечна, чалавек, -

Перажыві ж у момант век!

Каб хвалявалася жыццё,

Каб больш разгону ў ім было,

Каб цераз край душы чуццё

Не раз, не два пайшло!..[1, с. 121].

Пералічальна-размеркавальны злучнік ці выкарыстоўвае Я. Купала ў вершы "Сяўцу":

Ці, можа, цяпер вот, увосень,

Чарвяк яго працу падточыць,

Ці снег у разводдзе падпарыць,

Ці ўлетку грады падрузгочаць,

Ці знішчыцца ў пуньцы пажарам,

Ці так ад якой-небудзь прыгоды -

Такія, ах! Горкія думкі

Сяўца абсядаюць заўсёды…[2, с. 49].

Мадальны сэнс сумнення, невядомага перадае аўтар праз гэты злучнік. Герой верша не ведае, які яго лёс, ён прыводзіць розныя меркаванні, думкі пра тое, што яго чакае ў далейшым.

Верш "Свайму народу" Я. Купалы змяшчае ідэю пералічэння, сігналам якога з'яўляюцца фразы з часціцай як:

...Упаў народ. Змарнеў народ, забыўся,

Як Бацькаўшчыну, як яго завуць;

Як падарожны без пуцця, знябыўся,

Як сірата, якой нідзе заснуць…[2, с. 164].

Прааналізаваўшы вершы абодвух аўтараў, мы можам зрабіць вывад, што яны выкарыстоўвалі шмат лексічных сродкаў для стварэння звязнасці сваіх паэтычных тэкстаў, праз якія і М. Багдановіч, і Я. Купала вельмі выразна, яскрава, натуральна перадалі свае пачуцці, перажыванні, уражанні, думкі. Радзгледжаныя намі віды паўтору паказваюць на разнастайнасць лексічных сродкаў, якія і ствараюць звязнасць паэтычнага тэксту.

3. Лексіка-семантычныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

Лексіка-семантычныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту - гэта пераноснае словаўжыванне. Найбольш паказальнымі выпадкамі з'яўляюцца тропы, гэта словы або выразы, ужытыя ў пераносным сэнсе з мэтай дасягнуць большай выяўленчай выразнасці маўлення. Тропы выконваюць функцыю мастацкай канкрэтызацыі маўленчай індывідуалізацыі аб'екта, яго вобразнай характарыстыкі.

3.1 Метафара

Метафара адносіцца да адной з такіх відаў троп, яна насычае паэтычную мову М. Багдановіча і Я. Купалы, робіць іх мову больш выразнай і прыгожай. Метафара аперыруе значэннямі слоў у парадыгме, звязвае з іерархічнымі адносінамі, яна займае вертыкальны рад, адкуль выбіраюцца значэнні слоў. Метафара ўказвае на ўнутранае падабенства, адлюстроўвае пэўныя якасці і характарыстыкі прадметаў, а таксама іх функцыю. Метафара - гэта перанос назвы на аснове падабенства або аналогіі называемых прадметаў. Метафары ўзнікаюць у выніку незвычайных для асноўнай семантыкі слова лексічных сувязей, у залежнасці ад характару супастаўлення прадметаў, суадносных у выніку метафарызацыі. Метафара сінтэзуе канцэпты тоеснасці і падабенства, яна выконвае функцыі як намінацыі, так і характарыстыкі. У сувязі з гэтым метафарызуюцца найчасцей словы з канкрэтным значэннем. У складзе назоўніка гэта канкрэтныя назоўнікі, назвы рэалій і іх частак. Сярод прыметнікаў - назвы фізічных якасцей, у складзе дзеясловаў - назвы фізічных дзеянняў.

У вершы М. Багдановіча "Над возерам" мы можам назіраць складаную метафару, ядром якой з'яўляецца дзеяслоў:

Сонца ціха скацілася з горкі;

Месяц белы заплаканы свеціць,

Аглядае бахматыя зоркі,

Цягне з возера срэбныя сеці…[1,с. 54].

"Сэрца білася рыбкай у сеці тады" - метафара, у склад якой уваходзіць дзеяслоў, якая паказвае на хуткасць дзеяння, на эмацыянальны ўсплеск, на стан героя, прасочваецца ў вершы М. Багдановіча "Самнамбул":

Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй,

І павёў яго ў цёмную даль за сабой,

І прывабіў да мглістай халоднай вады, -

Сэрца білася рыбкай у сеці тады…[1, с. 66].

Метафара змрочная, заснуўшая зямля з'яўляецца простай, прыметнік змрочная і дзеепрыметнік заснуўшая паказваюць на фізічныя якасці, гэта адухаўленне - наданне неадушаўлёнаму прадмету рыс і ўласцівасцей адушаўлёнага.

Яшчэ адной разнавіднасцю метафары з'яўляецца персаніфікацыя - гэта наданне неадушаўлёным прадметам і з'явам дзеянняў і ўласцівасцей чалавека. Персаніфікацыя заснавана на метафарычным тыпе пераносу нежывому - жывое, калі з'явам прыроды, прадметам прыпісваюцца фізічнае дзеянне чалавека, яго фізіялагічны стан, псіхічная, разумовая, маўленчая дзейнасць. Напрыклад, такую метафару мы заўважаем у вершы М. Багдановіча:

Плакала лета зямлю пакідаючы;

Ціха ліліся слязінкі на поле.

Але прыгожаю восенню яснаю

Там, дзе ўпалі яны, вырасталі

Тугаю, горам, слязінкамі лета…[1, с. 67];

Ноч. Газніца гарыць, чырванее,

І гарбата, астыўшы, стаіць.

За сцяной запявае завея,

Сумна бомамі ў полі звініць…[1, с. 70].

Персаніфікаваная метафара запявае завея з'яўляецца простай.

Хутка ўжо зоркі зірнуць сіняватыя,

Месяц пакрые палі палатном…

Досі ўжо! З вамі вярнуся дахаты я

І пазабудуся сном [1, с. 79].

Месяц пакрые палі палатном - гэта складаная метафара, бо М. Багдановіч ужывае не словазлучэнне, як у папярэдняй страфе, а цэлы сказ. Ядром такой складанай метафары з'яўляецца дзеяслоў, які паказвае на дзеянне, што павінна адбыцца ў будучым.

У вершах Я. Купалы мы можам таксама назіраць персаніфікацыю:

Ну, годзе ўжо спаці! Глянь: светла ўжо ў хаце,

Вясна заглядае ў акно;

Ўжо птушка свяргоча, ўжо лісцік шапоча,

Цябе шнур чакае даўно…[2, с. 58].

Фізічнае дзеянне чалавека пераносіцца і на наступны неадушаўлёны прадмет, абстрактнаму назоўніку смерць надаецца фізічнае дзеянне чалавека:

Не пужайся, што вольныя сілы

Ў путах дрэмлюць з канца да канца,

Што насільства ўсю праўду здушыла,

Што смерць густа капае магілы:

Яшчэ прыйдзе вясна!

Яшчэ прыйдзе!..[ 2, с. 60].

Дарэчы, гэты вершаваны слупок насычаны метафарамі: вольныя сілы ў путах дрэмлюць з канца да канца - гэта адухаўленне, абстрактнаму назоўніку сілы надаюцца ўласцівасці жывой істоты. Насільства ўсю праўду здушыла - гэты троп з'яўляецца таксама адухаўленнем, як і ў першым выпадку. Звыклай з'яўляецца метафара прыйдзе вясна (катахрэза), яна агульнаўжывальная.

Да звыклых можна яшчэ аднесці такія метафары ў М. Багдановіча:

сонца зайшло, застыгла ў жылах кроў, дні ідуць, праходзяць годы.

Гэй, варушыцеся, коні панурыя,

Досі ўжо працы, бо сонца зайшло![1, с. 79];

Не мгліцца люстра гладзь; застыгла ў жылах кроў…[1, с. 103];

Верш такі - як дар прыроды,

Вінаграднае, густое, цёмнае віно:

Дні ідуць, праходзяць годы, -

Але ўсё крапчэй, хмяльнее робіцца яно [1, с. 120] .

У Я. Купалы мы сустракаем такія звыклыя метафары: зубы скаліць,прайшло лета, прыйшла восень, бяжыць час, прыйшла зіма,час праходзе.

Адзін чорт весел, зубы скаліць,

Загаціў пекла да варотаў…[2, с. 27];

Прайшло лета, прыйшла восень, -

Падаткі нясі…[2, с. 45];

Бяжыць час дзень за днём, - скуль вазміся Пятрок

Наляцеў і пагнаў к касьбе жыва людзей…[2, с. 48];

Прыйшла зіма халодная,

Нягодная зіма, -

Цярпі, зямелька родная,

Няма жыцця, няма…[2, с. 50].

У вершы Я. Купалы "Залатая кветка" метафара глядзяць зорніцы-сведкі з'яўляецца ўвасабленнем:

Тыц - стой!.. Глядзяць зорніцы-сведкі,

Пявун адгукнуўся ў сяле -

Ні ночкі купальскай, ні кветкі!

Усё затаілася ў мгле…[2, с. 71].

3.2 Эпітэт

Эпітэт - вобразнае (найбольш метафарычнае) азначэнне, якое вылучае характэрную рысу ці прымету якога-небудзь прадмета, з'явы, ацэньвае іх, выклікае пэўныя эмацыянальныя адносіны да іх, дапамагае ўбачыць аўтарскае разуменне рэчаіснасці, самога чалавека.

Эпітэт - гэта актыўны моўны сродак мастацкай выразнасці.

Эпітэт - адзін з актыўных стылістычных сродкаў у паэзіі М. Багдановіча і Я. Купалы. Амаль што ў кожным з іх вершаў мы знойдзем вельмі трапнае, прыгожае і мудрае слова. Паэты ужываюцць эпітэты, калі таго патрабуе змест выказвання, каб паўней ахарактарызаваць прадмет, з'яву, выказаць свае адносіны да іх. У ролі вобразных азначэнняў - эпітэтаў М. Багдановіч ужывае прыметнікі, дзеепрыметнікі, дзеепрыслоўі.

Сонца ціха скацілася з горкі;

Месяц белы заплаканы свеціць,

Аглядае бахматыя зоркі,

Цягне з возера срэбныя сеці [1, с. 54];

Панурая, вялізная жывёла

Па шыры неба ў даль марудна праплывае.

Ўсё сціхла. Але вось паветра рассякае

Агністы меч і зіхаціць вясёла [1, с. 57];

...Жыццё чуваць з усіх старон,

Жыццём напоўнены ўвесь мрок.

Ці ж загубіў плывучы сон

З чырвоных макаў свой вянок [1, с. 61];

Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй,

І павёў яго ў цёмную даль за сабой,

І прывабіў да мглістай халоднай вады, -

Сэрца білася рыбкай у сеці тады [1, с. 66].

Я. Купала ўжывае ў сваіх вершах агульнамоўныя эпітэты, выражаныя прыметнікам:

Я буду маліцца і сэрцам, і думамі,

Распетаю буду маліцца душой,

Каб чорныя долі з мяцеліцаў шумамі

Не вылі над роднай зямлёй, нада мной [2, с. 7];

А цяпер, а цяпер

Не відаць ясных зор,

Хоць сабе сам не вер, -

Знікла ўсё, як віхор![2, с. 9].

Ад'ектываваны дзеепрыметнік шумячы Я. Купала выкарыстоўвае ў складзе агульнаўжывальнага эпітэта:

Эй, пайду я ў бор шумячы,

Песню запяю,

Перад лесам выллю скаргу

Горкую сваю [2, с. 35].

Я. Купала выкарыстоўвае розныя праметнікі з назоўнікам бор: зялёны, цёмны.

Як пайду я, пайду па загонах,

Па мазольным аратых сляду,

Па лугах і па борах зялёных,

І па сёлах убогіх пайду [2, с. 34];

Затрымаю ваду,

Цёмны бор павалю,

А як з сошкай пайду, -

Увесь свет накармлю [2, с. 43].

Не кожнае азначэнне - эпітэт. Не з'яўляюцца эпітэтам лагічныя азначэнні, яны не маюць вобразнасці. Лагічнае азначэнне называе такую прымету прадмета, якая адрознівае яго ад іншых, такіх самых прадметаў, эпітэт жа - ацэньвае, характарызуе прадмет, выражае адносіны аўтара да яго.

Напрыклад, можна параўнаць: густая, вялікая, цёмная, грымотная хмара і празрыстая, лёгкая, магутная, бяздольная хмара.

У небе - ля хмары грымотнай - празрыстая, лёгкая хмара

Шпарка плыла, і абедзве чагось чырванелі ад жару.

Зліцца жадалі яны, зрабіліся б хмарай магутнай,

Але далёка іх вецер разнёс, наляцеўшы нячутна.

Дробным дажджом над зямлёй, як слязамі, адна пралілася;

Гулкім раскатам грымотаў другая ў адказ азвалася.

І па асобку загінулі хмары бяздольныя тыя,

Чуючы ў небе, як вецер над смерцю іх радасна вые [1, с. 58].

Эпітэт адрозніваецца ад звычайнага, лагічнага азначэння сваім пераносна-вобразным ужываннем.

3.3 Параўнанне

Параўнанне з'яўляецца яшчэ адным тропам, заснаваным на падабенстве прадметаў. У сваім вершы М. Багдановіч выкарыстоўвае індывідуальна-аўтарскае параўнанне, якое адлюстроўвае тактыльную асацыяцыяцыю:

Дзесь у хмарах жывуць павукі,

Што снуюць павучыну дажджа.

Кожны тлусты і мяккі такі,

Скура слізкая, як у вужа…[1, с. 68];

Поле нікне у срэбным тумане,

Снег блішчыць, як халодная сталь,

І лятуць мае лёгкія сані,

Унашуся я ў сінюю даль [1, с. 71].

Ідывідуальна-аўтарскае параўнанне, якое адлюстроўвае зрокавую асацыяцыю, М. Багдановіч выкарыстаў у вершы "У Вільні":

Ліхтарняў свет у сіняй вышыне…

Вітрынамі зіяючыя крамы,

Кавярні, мора вывесак, як плямы,

Анонсы і плакаты на сцяне…[1, с. 97 ];

…Гора ўсюды пануе.

Хваляй шырокай разлілась, як мора,

Родны наш край затапіла…

Брацця! Ці зможам грамадскае гора?!

Брацця! Ці хваце нам сілы?![1, с. 108];

Гэта параўнанне з'ўляецца індывідуальна-аўтарскім, яно выражае прасторавыя асацыяцыі.

Зрокавую асацыяцыю у нас выклікае параўнанне, якое выкарыстоўвае М. Багдановіч у вершы "Актава":

Як моцны рэактыў, каторы выклікае

Між строк ліста, маўляў нябожчыкаў з магіл,

Рад раньш нявідных слоў, - так цемень залівае

Зялёны, быццам лёд, халодны небасхіл…[1, с. 142 ].

Я. Купала выкарыстоўвае таксама шмат параўнанняў, у яго вершах, як і ў М. Багдановіча, пераважаюць індывідуальна-аўтарскія параўнанні. Параўнанне, якое адлюстроўвае псіхалагічную асацыяцыю, назіраецца ў вершы "Мужык":

Заліты потам горкім вочы;

Ці я малы, ці я старык, -

Працую, як той вол рабочы, -

Бо я мужык, дурны мужык…[2, с. 3].

З гукавой асацыяцыяй звязана параўнанне, якое Я. Купала ўжыў у вершы"З маіх песень":

І тых будзіць, хто спіць,

Хто цярпіць без віны;

Няхай гулка грыміць,

Як званы, перуны! [2, с. 29];

або Я. Купала выкарыстоўвае, таксама цікавае гукавое параўнанне ў вершы "Курганы":

Хто зачэпіцца іх межаў,

Хто чапне іх сны,

Як званы на цёмнай вежы,

Стогнуць курганы [2, с. 75].

Пры апісанні прыгажосці дзяўчыны Я. Купала выкарыстоўвае параўнанне, якое выклікае ў нас зрокавыя асацыяцыі:

Яе шчочкі - роўны ў сонцы

Цвету ружы ля аконца;

Яе губкі - не калінкі, -

Проста спелыя малінкі! [2, с. 85];

цэлы слупок - гэта адно параўнанне прыгажосці дзяўчыны з прыгажосцю прыроды.

Акрамя таго, у паэзіі М. Багдановіча сустракаецца такі троп метафарычнага тыпу, як гіпербала. Гіпербала - гэта наўмыснае перабольшванне пэўных уласцівасцей чалавека або прадмета з мэтай узмацнення выразнасці выказвання. Гіпербалізаваную метафару мы сустракаем у наступных вершах:

Змоўк пясняр, затаіў свае песні,

Ён іх болей ужо не пяе.

Але рвуцца яны, і калісь на прадвесні

Лёд халодны ў душы пад напорам іх трэсне,

І струёй лынуць вершы з яе [1, с. 105].

Вобразнасць пэтычнай мовы залежыць, найперш, ад выкарыстання выяўленчых сродкаў, сярод якіх важную ролю адыгрываюць эпітэты, метафары, параўнанні. Менавіта яны дапамагаюць ахарактарызаваць прадметы, жыццёвыя з'явы дакладна і ўсебакова, падаюць вобраз яркім і запамінальным, а мову больш выразнай. Багатая на такія сродкі мова гучыць вельмі прыгожа і эмацыянальна. Менавіта вобразна-выяўленчыя сродкі ў многім вызначаюць індывідуальны стыль пісьменнікаў, бо кожны з іх валодае сваімі арыгінальнымі і непаўторнымі эпітэтамі, метафарамі, параўнаннем.

4. Марфалагічныя сродкі стварэння звязнасці паэтычнага тэксту

Асноўнымі паняццямі, якімі карыстаецца марфалогія, з'яўляюцца граматычнае значэнне, граматычная форма і граматычная катэгорыя.

Як граматычная адзінка слова мае сістэму граматычных значэнняў:

1) агульныя граматычныя значэнні ўсіх слоў, якія адносяцца да адной часціны мовы; 2) значэнні, уласцівыя частцы слоў ва ўсіх іх формах; 3) значэнні, уласцівыя не ўсім формам слоў пэўнай часціны мовы. Сродкамі выражэння граматычных значэнняў з'яўляюцца афіксы, змена асновы слова, службовыя словы. Такім чынам, граматычнае значэнне - гэта абагульненае рэгулярна выражанае значэнне, уласцівае раду слоў.

Граматычныя значэнні ўвасабляюцца ў граматычных формах. Нязменныя словы маюць адну форму, а зменныя словы існуюць у мове як сістэма форм. Кожная форма слова можа выражаць некалькі граматычных значэнняў. Граматычныя або марфалагічныя формы - гэта відазмяненні слова, якія маюць аднолькавае лексічнае значэнне і адрозніваюцца граматычнымі значэннямі. Граматычныя формы бываюць простыя, калі граматычны сродак для іх выражэння з'яўляецца часткай формы слова, і складаныя, калі граматычным сродкам для іх выражэння з'яўляецца службовае слова.

Граматычныя формы слоў адной часціны мовы ўтвараюць граматычную катэгорыю. Граматычная катэгорыя - гэта сістэма супрацьпастаўленых адзін аднаму радоў граматычных форм з аднароднымі значэннямі. Так, формы цяперашняга, прошлага і будучага часу ўтвараюць катэгорыю часу на аснове таго, што ўсе яны суадносяць дзеянне з момантам гутаркі. Граматычныя катэгорыі бываюць словазмяняльныя, калі прадстаўлены рознымі формамі аднаго і таго ж слова і нясловазмяняльныя, калі не могуць быць прадстаўлены рознымі формамі аднаго і таго ж слова [16, c. 202].

Да ліку ўдзельнікаў камунікатыўнага акту адносяць суб'екты тэксту. Іх адрознівае форма 1-й асобы, г.зн. займеннікі я, мы , мой, наш. Як адзначае Папіна А. А., акадэмік А. А. Патабня вызначыў тэрмін "суб'ект": "Субъектом называем вещь как познающую и действующую, т.е. прежде всего себя, наше я, потом всякую вещь, уподобляемую в этом отношении нашему я" [17, с. 93].

Суб'ектам тэксту з'яўляецца гаворачы, які выступае ў некалькіх асобах: вобраз аўтара, самога пісьменніка, лірычнага героя, апавядальніка, персанажаў. Усе яны апавядаюць ад імя 1-й асобы.

Я сяджу без агню. Я стаміўся, прамок.

Над зямлёю - імгла, у душы маёй змрок.

О, як пуста ў ёй! О, як холадна жыць! [1, с. 214];

Сівавусы, згорблены, я залёг між цінай

І гадамі грэюся - сплю на дне ракі.

Твар травой аблутана, быццам павуцінай,

Засыпаюць грудзі мне жоўтыя пяскі [1, с. 55];

Што я мужык, усе тут знаюць,

І, як ёсць гэты свет вялік,

З мяне смяюцца, пагарджаюць, -

Бо я мужык, дурны мужык [2, с. 3].

Да ўдзельнікаў камунікатыўнага акту адносяць таксама аб'ект тэксту, які выражаны формай 2-й асобы (ты, вы, твой, ваш). Функцыяй дадзенага аб'екта тэксту з'яўляецца абазначэнне адрасата, чытача, слухача. Асабовыя і прыналежныя займеннікі ўдзельнікаў камунікатыўнага акту могуць выкарыстоўвацца ў тэксце ў прамым ці ўскосным склоне, могуць адсутнічаць, але падразумявацца і быць абумоўленымі прэдыкатамі і кантэкстам усяго складанага цэлага.

У склад удзельнікаў падзей, працэсаў, сітуацый, але не ўдзельнікаў камунікатыўнага акта ўваходзяць аб'екты сітуацыі. Яны ўяўляюць сабой адушаўлёныя і неадушаўлёныя прадметы, асобы, рэаліі, з'явы, неабходныя для напаўнення мастацкай прасторы [17, с. 93].

Вы, панове, пазіраеце далёка

Ў блеску сонца з велізарных плеч народных,

Але святло крые шмат чаго ад вока -

Днём не бачыце Вы зорак пуцяводных…[1, с. 130];

Хоць ты, сэрца, лопні, трэсні,

Хоть ты выгані, пан, з хаты, -

Буду пець я свае песні

Ці то ў будні, ці то ў святы!..[2, с. 31].

Аб'екты сітуацый, якія запаўняюць знешні і ўнутраны свет гаворачага, выражаюцца канкрэтнымі і абстрактнымі назоўнікамі, займеннікамі, субстантываванымі формамі прыметнікаў і дзеепрыметнікаў. Фармальнай прыкметай такога аб'екта тэксту з'яўляецца форма 3 асобы асабова-ўказальных і прыналежных займеннкаў.

Плача сонца маладое

Над планетай над старою,

Іскры сыплюцца цурком,

Што не тымі пуцінамі

Ходзяць леты за лятамі

Ў вечным зладзе з куганом…[2, с. 98];

Пад лютняў звон прыгожы масак рой

Танцуем там, адзеўшыся нязвычна,

Ў надзеі скрыць праз гэта смутак свой.

На ціхі лад усе яны спяваюць

Пра мір жыцця і светлую любоў,

Ды веры ў шчасце спевы іх не маюць,

І з ясным светлам зліты зыкі слоў…[1, с. 183].

Адной з галоўных глабальных катэгорый тэксту, якія арганізуюць структуру і сэнсавы змест , з'яўляецца катэгорыя падзеі, якая апісвае рознага роду дзеянні суб'екта і аб'екта, якія працякаюць у прасторы і часе.

Спосабам афармлення катэгорый падзей з'яўляецца прэдыкат, які выражаны асабовым і безасабовым дзеясловам, простым, іменным ці дзеяслоўным састаўным выказнікам, акрамя таго - прыметнікам і дзеепрыметнікам, якія ў складзе зваротка таксама ўводзяць прэдыкатыўнасць, не робячыся выказнікам. У тэксце, у ССЦ прэдыкаты складаюць ланцужок паслядоўных ці адначасовых падзей, якія здзяйсняюцца, уяўляюць сабой граматычны ці змястоўны канэктарны рад. Прэдыкаты ў такім радзе могуць суправаджацца інтэнсіфікатарамі-прыслоўямі, якія ацэньваюць, вымяраюць, размяркоўваюць дзеянні на шкале часу.

А к ночы свой чырвоны веер

У небе сонца развярне,

І разварушаны ім вецер

У даль памкне…[1, с. 60].

Аўтар мае на ўвазе начны час сутак, што мае адносіны да часавага вымярэння.

Вечар на захадзе ў попеле тушыць

Кучу чырвоных кавалкаў вугля…[1, с. 65].

У дадзеным урыўку верша таксама падразумяваецца позні час сутак, менавіта, гэта позні вечар.

Была калісь пара: гучэла завіруха

І замяла маёй міншўшчыны сляды…[1, с. 132].

Дзеяслоў была калісь паказвае нам на час, які адбыўся ўжо ў нейкі неакрэслены адрэзак часу. Катэгорыя падзеі азначае нешта, што ўжо здарылася з кімсьці, называе дзеянне, якое адбылося ў мінулым.

А цяпер, а цяпер

Не відаць ясных зор,

Хоць сабе сам не вер, -

Знікла ўсё, як віхор!..[2, с. 9];

акалічнаснае прыслоўе часу цяпер паказвае на тое, што дзеянне адбываецца ў гэты момант, у момант гутаркі аўтара.

Ноч за ночкай ідзе, сцішна, тайна брыдзе,

Рассявае трывогу-знямогу…[2, с. 77].

Спалучэнне назоўніка ноч, які ўказвае на час, з дзеясловам цяперашняга часу незакончанага трывання ўказвае на тое, што дзеянне адбываецца ў цяперашнім часе, на працягласць гэтага дзеянне паказвае спалучэнне Ноч за ночкай.

Скора мы, жнейкі, шнурок свой сажнём

Панскі палетак тады жаць пайдзём…[2, с. 81].

Акалічнаснае прыслоўе часу скора ўказвае на тое, што дзеянне павінна хутка адбыцца, але канкрэтны час невядомы.

Прэдыкаты, якія абазначаюць падзею, складаюцца з некалькіх семантычных тыпаў:

· інхаатыўныя дзеясловы, якія адзначаюць пачатак дзеяння, магчыма, з дапасаванай наступнай фразай або ўсяго дзеяння [17, c. 137].

Рушымся, браця, хутчэй

Ў бой з жыццём, пакідаючы жах,

Крыкі пужлівых людзей

Не стрымаюць хай бітвы размах…[1, с. 112];

Ўблізі матыль дрыжыць ад болю,

Прываблены з імглы агнём.

Ён рынуўся туды без волі

І смерць сваю спаткаў у ім…[1, с. 125].

Пры дапамозе прыстаўкі за-, якая паказвае на пачатак дзеяння, утвараюцца наступныя формы дзеясловаў:

Ці завылі ваўкі, ці заенчыў віхор,

Ці запеў салавей, ці загагала гусь, -

Я тут бачу свой край, поле, рэчку і бор,

Сваю матку-зямлю - Беларусь [2, с. 39];

Адно, часам птах заблуканы

Залыпае крыллем на ўмор,

Ды выгнаны звер на паляны

Выццём закалыша прастор [2, с. 64];

Загрымелі ў хмарах гулка прывітанні,

І далёка буйны вецер іх разнёс…[1, с. 116].

Прыстаўка за- у дзеясловах абазначае пачатак дзеяння.

· фінітыўныя прэдыкаты. Яны вылучаюць канец усяго дзеяння або апошняй яго фразы [17, c. 137].

Змоўк пясняр, затаіў свае песні,

Ён іх болей ужо не пяе…[1, с. 105].

Дзеясловы закончанага трывання змоўк, затаіў указваюць на закончанасць дзеяння, на гэта ўказваюць і прыстаўкі з-, за-, а таксама суфікс -ў-.

Хваляй шырокай разлілась, як мора,

Родны наш край затапіла…

Брацця! Ці зможам грамадскае гора?!

Брацця! Ці хваце нам сілы?![1, с. 108].

Прыстаўкі раз-, за- і суфікс -л- у дзеясловах закончанага трывання ўдакладняюць лексічнае значэнне закончанасці дзеяння дзеяслова.

Спавіты няпамяці мглою

Руіны замчышча ляжаць;

Муры зарасліся лазою,

Навокал балотная гаць…[2, с. 64].

На закончанасць дзеяння ўказвае прыстаўка за- .

· прэдыкаты са значэннем ахопу ўсёй працягласці дзеяння. У дадзеных урыўках вершаў выкарыстоўваюцца прыстаўкі: з-, вы-, па-, пры-, якія пашыраюць лексічнае значэнне дзеясловаў [17, c. 137].

Зразаюць галіны таполі адну за адной…

Без скаргі яны на зямлю чарадою лажацца,

Бо смерць іх патрэбна, каб дзерава новай вясной

Магло бы хутчэй развівацца…[1, с. 111];

Даўно ўжо целам я хварэю,

І хвор душой, -

Толькі на цябе надзея,

Край родны мой![1, с. 118];

Я думы, путамі не скутыя,

Тут перад вамі вываджу,

А проці ганення кажу:

Хваробы лечаць і атрутамі [1, с. 127];

Вы, панове, пазіраеце далёка

Ў блеску сонца з велізарных плеч народных…[1, с. 130];

Вы, паны, мяне з песняй к сабе прызываеце, -

Майго люду апець справядлівую справу…[2, с. 32];

Па жыццёвай па цярністай

Пуцявіне йду,

А за мной мая нядоля

Гоне ўслед бяду…[2, с. 35].

· прэдыкаты дасягнення, якія фіксуюць поўнае спыненне дзеяння працэсу, немагчымасць яго далейшага здзяйснення. Выкарыстоўваюцца наступныя прыстаўкі: аба-, па-, з-, а таксама суфікс -ў-, якія ўдакладняюць лексічнае значэнне дзеясловаў [17, c. 137].

Вы кажаце мне, што душа ў паэта,

Калі спараджае ён дзіўныя вершы,

Нябесным агнём абагрэта…[1, с. 129];

Шумныя бярозы

Пабяліў мароз…[2, с. 36];

На страсе, як на балоце,

Зрос зялёны мох…[2, с. 51].

· падзейныя прэдыкаты, якія ўказваюць на закончанасць дзеяння і адначасова на яго непаўнату. У дадзеным вершы такі прэдыкат-дзеяслоў мае прыстаўку пра- [17, c. 137].

Люба выйсці, прайсці па лагу, па гумне:

Гоман нейкі стаіць, сенам пахне укруг…[2, с. 48].

· перфектыўныя прэдыкаты абазначаюць вынік дзеяння прошлага, якое прысутнічае ў рэчаіснасці. Перфектыўныя формы дзеяслова не валодаюць працягласцю дзеяння, з'яўляюцца формамі прошлага часу, яны набліжаныя да кропкі адліку ў рэчаіснасці або супадаюць з ёй [17, c. 137].

Нашых дзедаў душылі абшары лясоў,

Не давалі ім жыці праўдзівым жыццём,

І яны тыя пушчы звадзілі агнём,

Іх кругом падпаліўшы з далёкіх канцоў…[1, с. 113].

Працягласць дзеясловам-выказнікам надаюць наступныя афіксы: прыстаўка з- і суфікс -л-:

Змагаліся з няпраўдаю,

Змагаліся з кайданамі,

З кайданамі пякельнымі,

З людскіх касцей каванымі…[2, с. 42].

Разглядаючы спосабы афармлення падзейнасці, мы засяроджвалі ўвагу на тым, як прыстаўкі і суфіксы ўдакладняюць, абмяжоўваюць ці пашыраюць лексічнае значэнне дзеяслова.

Злучнік - службовая часціна мовы, якая ўжываецца для сувязі членаў сказа, частак складанага саказа, а таксама самастойных сказаў у тэксце і выражае сэнсава-граматычныя адносіны паміж гэтымі сінтаксічнымі адзінкамі. Як службовая часціна мовы злучнік не мае лексічнага значэння, не скланяецца, не спрагаецца, не можа выступаць у ролі членаў сказа. Асобна, без самастойных слоў, ён не выкарыстоўваецца, а ўжываецца толькі ў кантэксце, дзе і выяўляецца яго значэнне, г. зн. выражэнне сэнсава-граматычных адносін паміж сінтаксічнымі адзінкамі.

У паэтычных тэкстах М. Багдановіча і Я. Купалы сустракаюцца злучнікі розных разрадаў паводле сінтаксічнай функцыі:

– тлумачальныя злучнікі, якія выкрыстоўваюць паэты: калі, каб, што, як. Гэтыя злучнікі звязваюць з галоўнай такія даданыя часткі, якія дапаўняюць, тлумачаць або раскрываюць змест аднаго з членаў галоўнай часткі:

Час, калі трэба журыцца

Душою на свежых магілах

Пуста прнёсшыхся днёў [1, с. 64];

Кветкі асеннія, родныя, бледныя!

Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць…[1, с. 67];

Дзесь у хмарах жывуць павукі,

Што снуюць павучыну дажджа [1, с. 68];

Эх, трэба ўчыць яшчэ вас многа,

Як свайго брата шанаваць!..[2, с. 21];

Прагледзе й скажа: "Матар'ялу,

Каб прасачыці быт людзей

На Беларусі, тут нямала…[2, с. 28];

Ты прышла ка мне тады,

Як звінелі халады,

Як стагнаў яловы плот,

Хохлік бегаў ля варот…[2, с. 74];

- параўнальныя злучнікі: як, быццам звязваюць з галоўнай часткай даданыя, якія шляхам параўнання раскрываюць змест галоўнай часткі:

Сумна плыве маладзік бледна-сіні

Ў небе вячэрнім, зялёным, як лёд…[1, с. 65];

Па-над белым пухам вішняў,

Быццам сіні аганёк,

Б'ецца, ўецца шпаркі, лёгкі

Сінякрылы матылёк…[1, с. 75];

Месяц круглы ўстаў на небе,

Блішчыць невысока,

Ўвесь чырвона-жоўты, быццам

Пугачова вока…[1, с. 85];

Дзесь у хмарах жывуць павукі,

Што снуюць павучыну дажджа.

Кожны тлусты і мяккі такі,

Скура слізкая, як у вужа…[1, с. 68];

Поле нікне у срэбным тумане,

Снег блішчыць, як халодная сталь…[1, с. 71];

Цяпер і вы загаварылі,

З апекай вышлі, як з зямлі…[2, с. 21];

Як званы на цёмнай вежы,

Стогнуць курганы…[2, с. 75];

- спалучальны злучнік і выражае адносіны адначасовасці, указвае на аднароднасць сінтаксічных кампанентаў, якія злучае:

Вецер злосна ў хату рвецца,

Ў полі стогнам аддаецца,

Стукне ў дзверы і акно -

Сэрца беднае заб'ецца,

І адразу ў ім прачнецца,

І адразу скалыхнецца

Ўсё, што згінула даўно…[1, с. 69];

Зазвіняць жалобна крыгі,

І бурлівая вада…[1, с. 73];

Вецер павявае

І расу страхае…[1, с. 80];

- адносіны паслядоўнасці выражае спалучальны злучнік і, які выкарыстоўвае М. Багдановіч у наступных сваіх вершах:

Псалтыр, пакрытую няжорсткай бурай кожай,

Я ўзяў і срэбныя засцёжкі адамкнуў…[1, с. 89];

Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй,

І павёў яго ў цёмную даль за сабой,

І прывабіў да мглістай халоднай вады…[1, с. 66];

На небе ж збіраюцца хмура за хмурай,

І гром заграхоча, і дрогне свет цэлы! [2, с. 24];

- адносіны пералічэння выражае злучнік і ў вершах Я. Купалы:

Шапкі будзе знімаць прад табою народ,

А я буду цярпеці і свой дзень праклінаць,

Праклінаць і цябе, і твой гэты паглёд…[2, с. 15];

Мы і з сошкай ішлі, і з баронкай ішлі

Заслужыцца на ласку ў цябе…[2, с. 17];

Тут усякая рэч як гавора з табой:

І крывая бярозка, і столетні дуб,

Снег халоднай зімой, траўка летняй парой,

І асвер, і абцінены зруб…[2, с. 39];

- пералічальна-размеркавальныя злучнікі: ні…ні, то…то, ці…ці паказваюць, што пэўныя прадметы, з'явы ці паняцці існуюць папераменна або ўзаемавыключаюцца, аднолькава магчымыя або немагчымыя:

Там не трэба ні шчасця, ні ласкі,