Анамастыка - навука аб уласных імёнах - адна з маладзейшых філалагічных дысцыплін, якая ўзнікла на стыку некалькіх навук: лінгвістыкі, этнаграфіі, гісторыі, сацыялогіі, псіхалогіі. Яна развівалася даволі павольна, толькі ў канцы 50-х - пачатку 60-х гг. ХХ ст. наступіў пералом. В. Івашка адзначае, што калі з 1918 па 1962 г. у СССР было надрукавана крыху больш за 800 прац па анамастыцы на ўсіх мовах, то з 1962 па 1980 гг. выйшла ў свет каля 7000 прац. Даследаванне ж анамастычнай лексікі беларускай мовы пачалося каля сарака гадоў таму. Агульны рагляд антрапанімікі і тапанімікі Беларусі ад 30 - 40 х гг. ХІХ ст. да нашых дзён зроблены М. Бірылам і В. Лемцюговай, а таксама Г. Мезенкай у навучальным дапаможніку "Беларуская анамастыка” і артыкуле "Сучасная беларуская анамастыка”. М. Бірыла таксама сабраў унікальную калекцыю беларускіх прозвішчаў (паводле апошніх звестак - 54 тыс.), яму ўдалося растлумачыць каля 70% старых народных імён.

Анамастыкон жа беларускай мастацкай літаратуры амаль не даследаваўся, ён, як заўважае Г. Мезенка, знайшоў адлюстраванне толькі ў асобных тэзісах дакладаў, невялікіх нататках (працы В. Вярэніча, Г. Цыхуна, Т. Бугай, Ю. Гурскай, Т. Ратнікавай і інш.). Даследчыкамі анамастычнай лексікі мастацкай літаратуры выступілі А. Усціновіч і Н. Чабатар, якія паназіралі за выкарыстаннем уласных імёнаў і прозвішчаў у творах Якуба Коласа.Н. Лобань правяла ацэначна-характарыстаны аналіз антрапонімаў (у асноўным прозвішчаў) у мастацкім тэксце.

Што ж такое літаратурны онім? На думку навукоўцаў, гэта адзінка, больш складаная, чым звычайнае імя: яна служыць сродкам спасціжэння аўтарскай задумы, хаця часта семантыка такога апелятыва дапаўняецца пісьменнікам падсвядомымі, інтуітыўнымі фактарамі.

Літаратурныя антрапонімы, паводле В. Шура, можна падзяліць на дзве групы:

· імёны, якія нясуць значную сэнсавую нагрузку, якая рэалізуецца непасрэдна ў тэксце;

· онімы, што ствараюць пэўныя асацыяцыі, якія працуюць на раскрыццё вобразу персанажа.

Уплыў на імёны аказваюць і дадатковыя канатацыі - сацыяльны, гісторыка-культурны і іншыя падтэксты, якія выконваюць шэраг функцый:

· ацэначна-характарыстачную - персанаж або месца дзеяння характарызуюцца шляхам прамога або метафарычнага называння;

· функцыю лакалізацыі ў часе і прасторы, або культурна-гістарычную - служыць для суаднясення фабулы твора з пэўнымі прасторава-часавымі каардынатамі (рэалізуецца праз увядзенне імёнаў рэальных гістарычных асоб);

· сімвалічную і алюзіўную - больш ці менш зашыфраваныя намёкі, звязаныя з канкрэтнымі асобамі, месцамі і падзеямі;

· сацыялагічную - паказвае на грамадскую прыналежнасць, асяроддзе жыцця і дзейнасці, выяўляе сацыяльнае і нацыянальнае паходжанне носьбіта імені;

· эмацыянальна-экспрэсіўную - выражаецца ў магчымасці ўласных імёнаў уздзейнічаць на эмацыяльнуюсферу чытача, выклікаць тыя ці іншыя пачуцці, перажыванні.

Адна з самых важных функцый літаратурнага імені - характарыстыка аб'екта намінацыі па рысах характару, паводзінах, маральных якасцях.

Мастацкі патэнцыял літаратурнага оніма - выразны сродак, які істотна ўплывае на стыль пісьменніка і дае магчымасць прасачыць вытокі творчасці, станаўленне індывідуальнага метаду мастака.А. Супяранская лічыць, што онімы займаюць прамежкавае становішча паміж рэальнымі імёнамі і створанымі фантазіяй мастака ў сувязі з тым, што онімы мадэлююцца на аснове вопыту пісьменніка. Такія адзінкі, з'яўляючыся кампанентам любога твора, утвараюць своеасаблівую анамастычную прастору, якая вызначаецца агульным кантэкстам, законамі жанру і стылю пісьменніка, нацыянальнай спецыфікай, часам напісання твора і інш.

Аналіз літаратурных антрапонімаў як элементаў анамастычнай прасторы твора на беларускім матэрыяле зрабіла Г. Басава, якая прасачыла асаблівасці і функцыі ўласных імёнаў як носьбітаў нацыянальна-культурнага кампанента значэння слова і як сродка "індывідуалізацыі і ідэнтыфікацыі асобы ў соцыуме" [39, C.6].З. Драздова, разглядаючы стылёвыя асаблівасці творчасці А. Мрыя і Л. Калюгі, звярнула ўвагу на "гаваркія” (Ю. Тынянаў) антрапонімы і тапонімы. Ролю антрапонімаў як сродка камічнай характарыстыкі персанажаў у творах беларускай драматургіі прасачыў В. Рагаўцоў.

Ю. Карпенка адзначае інфармацыйна-стылістычную і эмацыйна-стылістычную функцыі онімаў. Задачы першай - утрымліваць звесткі пра нацыянальнасць, сацыяльны статус, асаблівасці характару, звычкі, вызначаць асобу як станоўчы або адмоўны персанаж, другой - выяўленне этымалогіі ўласнага імені, дапамога ў разуменні ўнутранай формы, асацыятыўнасці і інш. "Для мастака слова вельмі важна, каб уласныя імёны ў кантэксце самі гаварылі пра іх носьбітаў, а ў сапраўдным мастацкім творы няма негаваркіх імёнаў”, - піша В. Шур [39, C.17].Я. Верашчагін і В. Кастамараў падкрэсліваюць, што анамастычнай лексіцы ўласціва і кумуляцыйная функцыя, якая выражаецца ў "нацыянальна-культуралагічным” кампаненце значэння оніма. Мастацкія тэксты, насычаныя рэгіянальнымі анамастычнымі адзінкамі, садзейнічаюць фарміраванню ў чытача этнакультурнай і культуралагічнай кампетэнцыі, "дазваляюць глыбока і натуральна спасцігнуць аўтарскую задуму” [39, C.12].

Творы Янкі Брыля (раман "Птушкі і гнёзды”, аповесці "Золак, убачаны здалёк”, "Ніжнія байдуны”, "У сям'і”, "Сірочы хлеб”, апавяданні "Марыля”, "Галя”, "Сцежка-дарожка”, "Глядзіце на траву”, "Трэба паехаць”, "Гуртавое”, "Кроў на сцяне" і інш.) ў для даследавання спецыфікі літаратурнага оніма былі абраныя невыпадкова. Пісьменнік ужывае вялікую колькасць разнастайных онімаў, якія служаць трапнай характарыстыкай героя, дапамагаюць чытачу зразумець ідэю твора, адчуць нацыянальную, рэгіянальную спецыфіку, асаблівасці аўтарскага стылю.

Такім чынам, мэта даследавання - на прыкладзе творчасці Янкі Брыля прасачыць важнасць оніма ў літаратуры, вызначыць прынцыпы падбору пісьменнікам імёнаў для герояў сваіх твораў.

Задачы:

У разгледзеных творах Янкі Брыля было выяўлена 364 беларускія (243 мужчынскіх і 121 жаночае) і 94 замежныя (65 мужчынскіх і 29 жаночых) імені, якія характэрныя для анамастычнага лексікону сваёй тэрыторыі і часу.

Як вядома, проза Брыля мае аўтабіяграфічны характар і напісаная на аснове рэальных падзей, пераважна з дзяцінства і маладосці пісьменніка (20 - 40-я гг. ХХ ст). Шмат асабістага, напрыклад, ў рамане "Птушкі і гнёзды”. Так, у баварскім лагеры палонны салдат Янка сустрэў Міхася Васілька, вядомага заходнебеларускага паэта, які працаваў у лагерным паштова-пасылачным пункце. Імя паэта ў творы "трансфамавалася" ў не менш "фальклорнае" - Сяргей Крушына. Імя героя Андрэя Мазалька было "пазычана” ў скідальскага вальнадумца Аляксандра Мазалеўскага. Прыязнасць Янкі Брыля да імя Міхаіл можна растлумачыць тым, што так звалі любімага брата пісьменніка, якому і прысвечаны раман "Птушкі і гнёзды”. Прататыпам чулай пані Мар'і з аповесці "Сірочы хлеб” і пані Ванды, "разумнай і добрай” пакравіцелькі юнага Алеся Руневіча стала любімая настаўніца літаратуры будучага пісьменніка - Мар'я Пранеўская.

У прааналізаваных творах ўжыта 67 адзінак мужчынскіх імён у розных варыянтах, носьбітамі якіх выступаюць 243 персанажы. Самымі папулярнымі ў Янкі Брыля з'яўляюцца наступныя імёны: Іван (з варыянтамі Янка, Яначка, Ванька, Веня, Іванко), якое сустракаецца 25 разоў, Аляксандр (Алесь, Шура, Сашка, Санька) - 15, Мікалай (Мікола, Коля, Колік) - 14 разоў, Міхаіл (Міхась, Міхаль, Міша, Мішка, Мішачка) - 12, Уладзімір (Валодзя, Валодзька, Уладзік, Вова) - 11, Васілій (Васіль, Васька) - 10. Распаўсюджанымі з'яўляюцца і імёны Сяргей (Сярожа, Сярожка), Канстанцін (Кастусь, Косцік, Косця) - яны ўжыты 8 разоў, Сцяпан (Сцёпка, Сцёпа), Раман - па 7, Павел (Паўлюк) - 6 разоў, Анатолій (Толік, Толічак), Пётр (Петрык, Пятрусь), Антон (Антось), Цімафей (Цімох, Цімоша) - 5.

Сустракаюцца і наступныя мужчынскі імёны: Андрэй, Генадзій (Гена, Генік), Грыгорый (Грышка, Грыша), Даніла (Данік, Данька), Дзмітрый (Міцька, Мітрук, Змітрук, Зміцер), Елісей (Алісей), Самуіл (Самусь), Мікіта, Юрый (Юрка, Юрычак), Фёдар (Федзя, Тодар, Хведар); а таксама Адам, Аляксей (Алёшачка), Аркадзь (Аркадзік), Арсеній (Арсень), Арцём, Астап, Багуслаў (Богуш), Барыс, Варфаламей (Баўтрук), Вікенцій (Вінцучок), Валерый, Габрыель (Габрусь), Герасім (Гарасім), Захар (Захара), Ігар, Ігнат, Іосіф (Ёсіп), Казімір (Казік), Кандрат, Купрыян (Цупрон), Лазар, Лёўкій (Лёкім), Лука (Лукаш), Лявон, Макар (Макарац), Максім, Марцін, Марк, Мітрафан (Мітроша, Мітрошка), Рафаіл (Рафалак), Радзівон, Рычард (Рысь, Рысек), Сава (Савачка), Сідар, Піліп, Ціхан, Якаў (Якуб), Яфім (Яўхім), Яўген (Жэня, Жэнік).

Персанажаў-жанчын у творах Брыля дзейнічае амаль удвая менш (121), жаночых онімаў ужыта 45 адзінак. Найбольш папулярнымі з'яўляюцца імёны Ганна (Ганначка, Гануся, Гануля, Ганно, Аня) - яно ўжыта 16 разоў, Соф'я (Зося, Сонечка) - 10, Лідзія (Ліда, Лідачка), Марыя (Марыля, Марылька, Маня, Манька) - па 8 разоў, Алена (Аленка, Гэля, Леначка) - 7, Яўгенія (Жэня, Жэнька) - 6, Кацярына (Каця, Кацярынка (о), Катрына), Вера (Верачка), Людміла (Люда), Любоў (Люба, Любачка), Праскоўя (Параска), Антаніна (Тоня), Надзея (Надзя) - па 3 разы. Сустракаюцца ў творах Брыля і наступныя жаночыя імёны: Агата, Аксіння (Аксення), Акуліна, Алімпіяда (Ліпа), Анастасія (Наста, Настулля), Барбара, Вольга (Волечка), Галіна (Галя), Ірына (Іра, Ярына), Крысціна (Крыстына), Злата, Зіновія, Зінаіда (Зіна), Лукер'я (Луцэя), Мая (Маечка), Мальвіна (Мальвінка), Марта, Мар'яна, Матруна (Матрона), Наталля (Ната, Натачка, Наташа), Ніна, Паліна, Сцепаніда (Стэпка), Тамара (Тома), Улляна, Фёкла (Тэкля), Фядора (Тадорка), Юлія (Юля), Юстына (Юста), Яніна (Яня).

янкі брыль ўласнае імя

Як можна заўважыць, некаторыя імёны, ужытыя ў імянаслове Брыля - папулярныя і па сённяшні час: Аляксандр, Міхаіл, Іван, Уладзімір, Антон, Павел, Кацярына, Ганна. Аднак амаль зніклі рэдкія і на той час Купрыян, Сава, Мітрафан, Сідар, Акуліна, Фёкла, Юстына. Не часта ўжывальнымі на сённяшні час з'яўляецца імёны Васіль, Лідзія, папулярныя ў пісьменніка. Наогул, Янка Брыль ужывае 67 мужчынскіх антрапонімаў, а папулярныя імёны ахопліваюць 22,3% ад іх колькасці - 15 імён. Калі ж падлічыць колькасць ужыванняў мужчынскіх імёнаў, атрымліваем адваротныя лічбы: папулярныя імёны сустракаюцца ў тэксце 145 разоў (59,6 %). Удзельная вага рэдкіх складае 40,4%, і гэта гаворыць аб тым, што празаік у большасці выпадкаў выкарыстоўвае звыклыя імёны. Сярод папулярных жаночых імён - 13 онімаў, якія маюць 78 персанажаў (64,4 %); аднак імя Ганна мае 16 гераінь (13,2%), а многія онімы толькі адзін-два паўтараюцца ў творах пісьменніка. Можна заўважыць, што імёны Іван, Аляксандр, Міхаіл, Ганна сустракаюцца амаль у кожным творы, а ў буйных творах - па некалькі разоў. Аднак такая сітуацыя характэрная і для звычайнага жыцця: навукоўцы адзначаюць, што найбольшую вагу ў анамастычнай карціне пэўнага рэгіёна складаюць у асноўным папулярныя імёны, што тлумачыцца традыцыйнасцю беларусаў у выбары імёнаў. Можна гаварыць і пра індывідуальныя схільнасці пісьменніка, а таксама пра яго жаданне стварыць нейтральны персанаж, не абцяжараны пэўнай семантычнай нагрузкай (што, адзначае В. Струкаў, было характэрнай з'явай для прозы 60-х).

У творах Янкі Брыля часта сустракаюцца персанажы-іншаземцы з характэрнымі для сваёй нацыянальнасці імёнамі: Зыгмусь, Збых, Чэсь, Кася (палякі), Хільда, Оскар, Кэт, Ота, Ганс, Ірма, Марыхен (немцы), Янкель, Шэйна, Гірш, Абрам (яўрэі), Іван Кузьміч, Ілья Аркадзьевіч, Раечка (рускія), Чэда Младзіч (серб), Іржынка (чэшка), Франц Бікша (латыш), Рома (цыган). Найбольшы працэнт сярод замежных імёнаў - у нямецкіх імён (42,5%, або 40 онімаў). Амаль усе яны ўзяты з рамана "Птушкі і гнёзды”, дзеянні якога адбываюцца ў ваеннай Германіі. Вялікая колькасць яўрэйскіх імён (23 оніма) сведчыць пра тагачасную (даваенную) сітуацыю, калі доля яўрэйскага насельніцтва ў гарадах і вялікіх вёсках, дзе яны працавалі карчмарамі, настаўнікамі, краўцамі, была значная.17 польскіх онімаў сведчаць пра актыўнае пражыванне палякаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад уладай Польшчы. Янка Брыль у сваіх творах падкрэслівае, што палякі былі заможнымі людзьмі, займалі ўплывовыя пасады. Для імён рускіх выкарыстоўваюцца тыпова рускія онімы і іх формы, рэдкія для нашага анамастыкону: Кузьма, Пётр Філімонавіч.

Адметна, што пісьменнік у сваіх творах ужывае і беларускія каталіцкія імёны: Багуслаў, Рычард, Казімір, Барбара, Мальвіна, што звязана з уплывам польскай культуры і наяўнасцю вялікай колькасці прадстаўнікоў каталіцкага веравызнання ў Заходняй Беларусі.

Такім чынам, анамастыкон Янкі Брыля стварае рэалістычную карціну жыцця заходнебеларускай вёскі 20 - 40-х гг. Дзякуючы імёнам у творах празаіка можна атрымаць уяўленне пра нацыянальны, канфесійны склад беларускага паселішча, звесткі пра тагачасны імянаслоў, пра прыярытэты ў выбары імені.

Як можна было заўважыць, разам з афіцыйнымі кананічнымі імёнамі Янка Брыль ужывае разнастайныя іх варыянты, якія ўзніклі ў народна-дыялектнай мове (іх Я. Скрыган лічыць паўнацэннымі спецыфічна беларускімі імёнамі). Напрыклад, Баўтрук - форма ад праваслаўнага імені Варфоломей, Якуб - ад Яков, Вінцусь - ад Викентий, Тэкля - ад Фёкла, Тадорка - ад Федора. Найбольш прадуктыўнымі з'яўляюцца дыялектныя формы імені на - ук (-юк) і - усь (-юсь) (Паўлюк, Змітрук, Пятрусь), што звязана з украінскім і польскім уплывамі адпаведна; відавочна замена гукаў у пачатку імені на больш прывычныя для беларускага маўлення: Фёдор - Хведар, Тодар, Елисей - Алісей, Куприян - Цупрон, Софья - Зося, Ирина - Ярына, узнікненне прыстаўных гукаў: Гэля - Елена, устаўных - Прасковья - Параска, канцавых - Пятро, Марка, сцяжэнне пачатковых гукаў: Иосиф - Ёсіп, усячэнне канцавых - Цімох, Васіль, характэрнае для гродзенска-баранавіцкіх гаворак оканне: Кацярыно, Іванко, Ганно, недысіміляцыйнае аканне: Гарасім.

Янка Брыль у сваёй прозе часта выкарыстоўвае народна-гутарковыя формы імені, што дазваляе чытачу прасачыць адметнасць мясцовых гаворак і беларускага маўлення наогул; сведчыць пра любоў пісьменніка да малой радзімы, яго імкненне стварыць трапны вобраз роднага краю.

Пэўнай формай оніма Янка Брыль падкрэслівае прыналежнасць герояў да той ці іншай групы людзей. Напрыклад, імёны дзяцей заўсёды ўжыты ў памяншальна-ласкальнай форме з уласцівымі ёй суфіксамі - к-, - ік-, - ечк-, - ачк-: Шурка, Юрка, Марылька, Уладзік, Генік, Маечка, Волечка, Ганначка. Імёны маладых або блізкіх людзей таксама ўжываюцца ў ветлівай або памяншальна-ласкальнай форме з канчаткам - а: Жэня, Валодзя, Ліда, Галя. Сярожа - так звяртаюцца да мужа, брата, Надзя - да дачкі, Цімоша - да лепшага сябра. Такая форма часам гаворыць і пра добрае стаўленне аўтара да свайго персанажа.

Цікава, але ў рускай мове такія формы імён, як Маня, Ніна, маюць ласкальнае значэнне (як і формы імён з суфіксамі - чк-, - ш-, - ушк - (-юшк), а вось формы з суфіксам - к - (Мішка, Лёнька, Мальвінка) носяць адмоўнае адценне адносін (прыніжальнае ці зневажальнае) да аб'екта выказвання, субяседніка. Есць такія прыклады і ў Брыля. Ванька Пуп - так звалі вясковага задаваку, "абармота і дурня", Мішка-Шаптун - пляткара і "злыбеду”. У гэтых выпадках памяншальна-ласкальныя формы імён маюць, як і ў рускай мове, адмоўнае значэнне. Цікавы і такі эпізод: былы паліцай, а цяпер вясковы п'яніца, Міцька Смятана, да аднавяскоўца-журналіста звяртаецца таксама па-панібрацку - Васька Андрэевіч.В. Івашка тлумачыць гэта тым, што да спецыяльнага ўказа Пятра І, які тычыўся этыкетнага звароту, "Міцька, Ванька - так звярталіся да бедных, сялян, халопаў" [17, C.140]. З другога боку, такая форма выкарыстоўвалася ў зносінах паміж блізкімі людзьмі. Рускі лінгвіст В. Чэрнышэў, збіраючы напачатку ХХ ст. дыялектны матэрыял у пскоўскіх вёсках, адзначаў, што асабістыя імёны на - к-а (цёця Анютка, дзядзя Ванька) - звыклая форма, якая не мае прыніжальнага адцення.

Часам Брыль выкарыстоўвае памяншальную форму імені, каб падкрэсліць некаторыя асаблівасці характару, знешнасці. Аркадзік - так называлі ціхага, хваравітага і кволага шаўца, Данька - "заўсёды зажмуранага”, заціснутага ў сабе старога. Тут памяншальная форма выступае прыкметай неадпаведнасці сталасці, мажнасці ў дарослага чалавека.

У поўнай форме і з імем па бацьку ўжываюцца імёны паважаных людзей: Лідзія Пятроўна (настаўніца), Іван Сымонавіч (майстар), Лазар Міронавіч (тэхнічны рэдактар), Васіль Раманавіч (акадэмік), Паліна Іванаўна (медсястра). Такі зварот выкарыстоўваецца і ў дачыненні да знаёмых дарослых людзей, чыя прафесія не ўказваецца: Астап Іванавіч, Мікола Сцяпанавіч, Лукер'я Цімафееўна. Як адзначае В. Івашка, імя па бацьку як кампанент імені ўзнікла ў выніку барацьбы царквы з язычніцкімі імёнамі і ўжывалася напачатку пры найменні князёў, баяр, ваеннаначальнікаў, а ўжо пазней вольных людзей: воінаў, купцоў. Яно дапамагала ў афармленні афіцыйных дакументаў, у праве на наследаванне.Г. Мезенка гаворыць аб тым, што імя па бацьку, або патронім, узыходзіць дастаражытнага наймення, якім называлі чалавека, каб падкрэсліць сваю павагу. У Янкі Брыля ўжыванне патроніма можа паказваць на пераход чалавека да новага статусу. Так, дзяўчынка Анечка праз гады ператвараецца ў Ганну Андрэеўну, тэхніка на заводзе. Няўдалы ў маладосці танцор Сідар-гоп ("Ніжнія Байдуны”) пасля гераічных сражэнняў на фронце атрымлівае ваенны білет на імя "майора Исидора Алексеевича Осмоловского”. Часам патронім ужываецца без імені: Антонавіч, Міхайлавіч, што гаворыць пра блізкія, даверлівыя адносіны паміж субяседнікамі.

Каб падкрэсліць пэўныя роднасныя адносіны чалавека, пісьменнік выкарыстоўвае найменні, утвораныя ад імені родзіча, з дапамогай прыналежных суфіксаў - іх-, - ін-, - ав-, - еў-. Яроміха - жонка Яромы, Іваніха - удава Івана, Ганнін Мечыслаў - прымак Ганны, Галін Антось, Марылін Грышка, Сцяпанавы хлопцы, Толеў Сашка - дзеці Галі, Марылі, Сцяпана, Толі. Прыналежныя формы ўтвараюцца і ад прозвішчаў і мянушак: Рагачыха, Секачыха, Ганчарыха, Валодзя Качкавы, Цімох Прочымаў (ад мянушкі бацькі Прочым).

Падзеі твораў Янкі Брыля найчасцей адбываюцца ў вясковым асяроддзі. Мы заўважаем, што звычайна ў дачыненні да знаёмых дарослых тут выкарыстоўваецца зварот дзядзька (дзядзя), цётка (цёця) плюс поўнае або ў ветлівай форме імя, што тыпова для беларускай народна-дыялектнай мовы: дзядзька Антось, дзядзька Сцяпан, дзядзя Толя, цётка Надзя, цётка Алена, цёця Паліна, а таксама дзед, баба плюс поўнае або ў ветлівай форме імя: дзед Богуш, баба Роха. Калі размова ідзе не ў прысутнасці яе аб'екта, формы дзядзька/цётка, дзед/баба могуць ужывацца з прозвішчамі і мянушкамі: дзядзька Жук, дзядзька Ляман, баба Ліска. На асобу, якая займае пэўную пасаду, паказвае савецкі зварот таварыш - таварыш Зяблікаў (сакратар), таварыш Зянько (карэспандэнт). У якасці звароту выкарыстоўваецца і старажытная форма клічнага склону: браце Васіль, Іване. Часам онімы ўжываюцца з ўказаннем на прафесію: Сашка-лейтэнант, каваль Пучок, кравец Лапінка.

У параўнанні - імёны і прозвішчы палякаў і немцаў ужываюцца з ветлівымі зваротамі, суадноснымі беларускім спадарыня, спадар: пані Ванда, пан Бадоўскі, гер Адольф Грубэр, фрау Хаземан. Зварот дзядзька/ цётка тут толькі ў дачыненні да родзічаў - дзядзька Ёган, цётка Хільда. Імёны яўрэяў часам ужываюцца з прыдаткам, які указвае на род іх дзейнасці: Шлёма-цялятнік, крамнік Моталэ. У творах, якія адлюстроўваюць ваенныя падзеі, сустракаюцца онімы з указаннем воінскага звання: унтэр Хэльмут, палкоўнік Домбрэк, радавы Порвал, лейтэнант Горст, яфрэйтар Глянцпапір, камбрыг Грозны. У дачыненні да савецкіх ваенных ўжываецца звыклае для таго часу "таварыш камандзір”, "таварыш сувязны”, "таварыш разведчык”.

Імёны ў Янкі Брыля ствараюць каларытную карціну звароту да чалавека ў сувязі з яго ўзростам, родам дзейнасці, сямейным статусам, падкрэсліваючы пэўныя моўныя законы. Пэўная форма імені можа служыць дадатковай крыніцай да ракрыцця вобраза, сведчыць пра адносіны да героя іншых персанажаў і нават пісьменніка.

Называючы іменем той ці іншы персанаж, Янка Брыль улічвае многія фактары, бо такі онім не проста найменне, а крыніца да раскрыцця вобраза героя. Прынамсі, прасочваецца той факт, што часта пісьменнік бярэ пад увагу этымалагічнае або фонасімвалічнае (гукавыя асацыяцыі, якія выклікае тое ці іншае імя) значэнні.

Прасочым за падборам літаратурнага імені згодна яго этымалогіі.

Значэнне імені Яўгеній (грэч.) - "абаронца”. Смелым і гатовым заўсёды прыйсці на дапамогу з'яўляецца малады партызан Жэня Саковіч з апавядання "Адзін дзень”. Аляксандр (грэч.) - значыць "мужны”. Успомнім Алеся Руневіча з рамана "Птушкі і гнёзды”, які з'яўляецца сапраўдным узорам мужнасці. Яму давялося прайсці праз палон, бясконцыя ўцёкі з яго, працу ў немцаў і вытрымаць іх пагардлівае да сябе стаўленне, мець зносіны са здраднікамі-суайчыннікамі, і бясконца чакаць вестачак з дому і вяртання на Радзіму. Перажыць гэта, дайсці да жаданай Навагрудчыны, выстаяць пад напорам няўдач было сапраўды нялёгка для героя, але ён змог гэта зрабіць.

Гераіня апавядання "Галя”, Сонечка, яшчэ зусім маленькая дзяўчынка, але яна ўжо шмат што разумее і разважае, як сталы чалавек. Яна лёгка заўважае ману дарослых, ацэньвае іх паводзіны, прыслухоўваецца да іх размоў, і часам "адказвае на свае пытанні сама” [8, С.86], прычым вельмі дакладна. Соф'я (грэч.) - значыць "мудрая”.

Пры выбары оніма Янка Брыль улічвае і фонасімвалічнае значэнне імені, значнасць якога падкрэсліваў яшчэ М. Ламаносаў, "які ўпершыню [ў рускай лінгвістыцы] паспрабаваў напоўніць сэнсам гукі мовы” [27, C.60].

Напрыклад, героя апавядання "Галя” завуць Раман Кругляк. Ён "стары ўжо, сівы чалавек [8, C.84], але нягледзячы на свой узрост, застаецца моцным і рухавым і любіць паскакаць пад гармонік. Пры ўзгадванні такога імені ў нас адразу ўзнікае вобраз дужага, моцнага, чалавека. У фонасімвалічным слоўніку чытаем: "Раман - нешта вялікае, мужнае, актыўнае, велічнае, рухавае" [17, C.231]. Вобраз імені дапаўняе і адпаведнае прозвішча Кругляк. Пры вымаўленні імені Стэпка ўзнікае вобраз сухой старэнькай жанчыны. Менавіта такой з'яўляецца гераіня апавядання "Марыля”. Другую гераіню гэтага твора завуць Катрына. Тут спалучэнне цвёрдых гукаў [тры] дапамагаюць стварыць вобраз дужай мужападобнай жанчыны.

Імя Марыля з-за наяўнасці ў ім апошняга складу [ля] выклікае асацыяцыі плачу, таму так Брыль назваў так дзвюх сваіх гераінь - сірату Марылю (апавяданне "Марыля”) і Марылю Парабчанку ("Галя”) - жанчын, у жыцці якіх не было нічога, акрамя нядолі, слёз і пакут. У апошняй Марылі яшчэ і прозвішча Парабчанка падкрэслівае яе незайздроснае сацыяльнае становішча - дачка парабка - і такі ж горкі лёс. Пра двух герояў апавядання "Галя”, братоў-блізнят Цімоха і Ціхана, краўцоў-кажушнікаў, аўтар піша: "Мала ведаючы іх, не пазнаеш, каторы Ціхан, а каторы Цімох" [8, C.81]. Падобныя па гучанню імёны - падобныя адзін да аднаго людзі.

Часам Янка Брыль сам тлумачыць прычыну называння персанажа пэўным антрапонімам (калі яно нетыповае для асяроддзя, у якім яго "пасяліў" пісьменнік). У аповесці "Золак, убачаны здалёк” ёсць персанаж з дзіўным імем Сатурнін. Аднак прозвішча ў польскага мужчыны "амаль наскае” - Комар, ды і паводзіць сябе "пан навучыцель” вельмі проста: сам вітаецца з людзьмі, і нават выкладае беларускую мову, што робіць яго "пацешна зразумелым, ледзь не блізкім для вёскі" [7, C.383].

Часта ў імёны персанажаў укладваецца сэнс, які падкрэслівае усю тэму твора. Напрыклад, у апавяданні "Ліпа і клёнік” Ліпа - не назва дрэва, а імя дзяўчынкі, якая вельмі любіць прыроду. Школьнікі бяруць яе на пасадку дрэўцаў, і так ў Ліпы з'яўляецца "сябар" - клёнік, які яна пасадзіла разам з дзецьмі. "Драўлянае" імя дзяўчынкі падкрэслівае яе вялікую любоў да ўсяго жывога і ўключае дрэўцы, за якімі даглядаюць дзеці, ў шэраг дзеючых асоб апавядання. Лейтматывам твора "Галя” з'яўляецца песня пра "чорную галку”. Галя, Галка - імя галоўнай гераіні твора. Гэтая жанчына з няпростым лёсам сапраўды падобная на галку: "чорнавалосая, мае вялікія карыя вочы, маленькія спрытныя рукі і лёгкія ножкі" [8, C.90], яна зграбная і кемлівая.

Верачка - так завуць дзевяцімесячную дачушку маладой жанчыны Ліды Свірыд ("Адзін дзень”). Напачатку Вялікай Айчыннай вайны Лідзія страціла ўсё: мужа, блізкіх, дом. Наперадзе - уцёкі ад фашысцкай навалы і чаканне спакою. Вера ў лепшае ў жанчыны ёсць - гэта яе "маленькая партызанка” Верачка, якая дапамагае маці не зламацца і пераадолець усе цяжкасці.

У прозе Брыля сустракаем і так званае "вторичное имянаречение" (У. Коваль). Іван Непарэцкі ("Птушкі і гнёзды”) ўжо два гады ў нямецкім палоне "звыш агульнай нядолі” носіць "яшчэ і свой патаемны цяжар" [7, С.249]", бо сапраўднае імя "высокага бялявага маўчуна" - Янкель Довід-Ічэ. Іван, або Яська, як яго называюць сябры-беларусы, разумее, што буде, калі яго выкрыюць. Змененае імя - яго адзінае ўратаванне ад нацызму.

Масье Жана Папёлка раней звалі Ясь. Ён вымушаны быў з'ехаць з Польшчы ад беспрацоўя і знайшоў "больш ласкавейшую радзіму" - Францыю [7, С. 201]. Масье Жан пабываў яшчэ і сархенто (сяржантам) Хуанам, ваяваўшы ў Іспаніі ў пачатку 1937-га. Змена імені тут - не драма, а іронія, выкрыванне прыстасавальніцтва.

У Янкі Брыля назіраецца і тыпізацыя імені, калі пэўны онім служыць сімвалам цэлага народу або класа. Напрыклад, настаўнік польскай школы так знаёміцца з сустрэтым хлопчыкам Данікам: "А гэта чый такі Іванка? ” [6, С.11]. Для яго Іванка - любы беларускі хлопчык. У рамане "Птушкі і гнёзды” маладыя немкі прыносяць ласункі палонным "Адамам” (г. зн. палякам), якім у сваю чаргу забараняюць заляцаццца да нямецкіх "Марушак”. Часам беларускія імёны пры вымаўленні іх іншаземцам, змяняюцца на характэрныя для яго мовы: немцы называюць палонных Алеся, Максіма, Івана Алексам, Максам і Гансам адпаведна, польскі настаўнік кліча Івана і Уладзіміра Янам і Влодзімежам.

Як бачым, імя, дзякуючы сваім фанетычным і лексічным характарыстыкам, дапамагае пісьменніку увасобіць мастацкую задуму, пакрэсліць пэўныя рысы ў характары героя, настроіць чытача на ўспрыняцце таго ці іншага вобраза.

Такім чынам, Янка Брыль у сваіх творах выкарыстоўвае імёны, характэрныя для пэўнага рэгіёну і часу. На прыкладзе онімаў у творчасці празаіка можна ўдала прасачыць асаблівасці звароту да чалавека з улікам яго ўзросту, роднасных адносін, занятку, а таксама прааналізваць спецыфіку народна-дыялектных форм імені. Пры выбары імені для героя твора пісьменнік улічвае рэальны анамастыкон сваёй мясцовасці, а таксама пэўную семантычную нагрузку імені, яго этымалагічнае і фонасівалічнае значэнне. Янка Брыль часта выкарыстоўвае замацаваныя ўяўленні пра тое ці іншае імя, каб лягчэй раскрыць вобраз героя, падкрэсліць пэўную ідэю твора.

2. Прозвішчы літаратурных персанажаў Янкі Брыля

2.1 Семантычная характарыстыка прозвішчаў

2.2 Марфемнае ўтварэнне літаратурных прозвішчаў