Паняцці "культура” і "цывілізацыя" часта выкарыстоўваюцца як сінонімы. Між тым паміж імі ёсць істотныя адрозненні. Культура - гэта ўсё тое, што створана чалавекам, што ўзвышае яго над прыродай, што вытрымала праверку на працягу тысячагоддзяў. Праз культуру сцвярджаюць сябе гуманізм і чалавечнасць. Цывілізацыйны працэс жывіць культуру, папаўняючы яе скарбонку выпрабаваным вопытам чалавечага існавання на зямлі: матыку, скажам, замяняе саха, саху - плуг, а потым прыходзіць і трактар. Мы нездарма згадалі гэтыя сельскагаспадарчыя прылады, таму што беларуская нацыя, асабліва на пачатку XX стагоддзя, была ў пераважнай большасці нацый сялянскай. Сялянства ў гістарычным разуменні - гэта тое, што яшчэ засталося ад усёй індаеўрапейскай традыцыі. Нават сёння ў сялян можна знайсці рэшткі старажытных ведаў, міфапаэтычных адгалоскаў, настрояў. Бальшавікоў, якія пастанавілі ўсё перайначыць і паставіць з ног на галаву, сялянства - як клас - не задавальняла. Сялянства і прырода - у іх самадастатковасці. Надаўшы гістарычнаму працэсу раптоўнае паскарэнне, бальшавікі рашыліся на маштабны эксперымент з рашучым выклікам традыцыйнай культуры, з наступам на сялянства, з паслядоўным імкненнем паставіць прыроду ў падпарадкавальнае становішча. Гэткім чынам акрэсліваліся абрысы новай, камуністычнай будучыні, паводле якой прырода павінна была ў рэшце рэшт замяніцца тэхналагічнай цывілізацыяй.

Ідэя камунізму - адзін з культурных знакаў чалавецтва. Па гэтай ідэі, камунізм не з'яўляецца злом і ад дабра ён чалавека не адводзіў - адводзіў ад ісціны. Ісціна і дабро - не адно і тое ж. Асабліва далёка разышліся гэтыя паняцці ў расійскай мадэлі камуністычнай цывілізацыі з уласцівым ёй насіллем над арганікай жыцця, скіраванасцю на яго ператварэнне, рэвалюцыйнасць у сусветных маштабах. Сацыялізм - толькі першы этап на шляху да поўнай, камуністычнай цывілізацыі. Сацыялістычная цывілізацыя, пры якой мы яшчэ не так даўно жылі, з'явілася, такім чынам, спробай рэалізацыі гэтай ідэі, яе ўвасаблення ў рэчаіснасць.

Паэт незвычайнага размаху, М. Танк заўсёды імкнуўся да шырокай, усеахопнай канцэпцыі чалавека і свету, да асваення новых ідэй. Рамантычны вобраз Рэвалюцыі, якая бараніла працоўных ад прыгнёту і несправядлівасці, застаўся ў памяці падлетка Жэні Скурко яшчэ з Расіі, з часоў бежанства, і пазней малады Максім Танк апынуўся сярод тых буйных мастакоў, часта трагічнага лёсу, якія прынялі ўдзел у рэалізацыі гэтага надзвычай зманлівага праекта - прымірыць і злучыць дзве супрацьлегласці - жыццё і рэвалюцыю, паэзію і камунізм. Так складваўся лёс, які і сёння шчыра і адкрыта, не просячы спачування, глядзіць нам у вочы са старонак даўніх яго кніг 30-х гадоў:

Жыць нам прыйшлося вялікімі днямі,

На пераломе

Жалеза і песні,

У новых маланках, у новым громе.

Свет стары грудзям быў цесны.

Цесны завулкі і плошчы нашы.

Граззю і снегам

Іх пазанасіла.

Трэба, каб фронтам прайшлі шарэнгі,

Песні, штандары і сіла ("У маршы”, 1935) [4, с.57].

Згодна з установачнымі патрабаваннямі, праходзілі тэхналагічную апрацоўку, гартаваліся, як сталь, і людзі. У 1936 годзе М. Танк уступае ў КПЗБ, адчувае сябе заангажаваным рэвалюцыйна-вызваленчай барацьбой, камуністычным падполлем. Пра свае творы і творы сяброў М. Танк пісаў у дзённіку 27. VII. 1935 г.: "Паэзія наша - цяжкая, як камень, вырваны з бруку падчас вулічных баёў, немілагучная - як стогн ці крык, чырвоная - як пралітая кроў. Іншай яна сёння і не можа быць. Што да мяне, дык я цікавіўся і цікаўлюся рознымі школамі і напрамкамі, але асцерагаюся, каб не трапіць на пракрустава ложа іх тэорый” [6, с.213].

Як бачым, М. Танк заявіў пра сябе на пачатку 30-х гг. XX ст., яго вершы засведчылі прыход у заходнебеларускую літаратуру надзвычай яркай і самабытнай асобы. У давераснёўскай творчасці паэта пераважаў узвышана-рамантычны характар мастацкага мыслення і абагульнення, яна звяртала на сябе ўвагу ўзрушанасцю светаадчування, прагай жыцця і самасцвярджэння, духоўна-грамадзянскай устурбаванасцю і актыўнасцю. "Першыя кнігі адкрылі ўзнёсла-рамантычную, гераічную прыроду таленту М. Танка" [7, с.106].

У 1936 г. выйшаў першы зборнік вершаў М. Танка "На этапах” (адразу канфіскаваны паліцыяй), які сведчыў, што малады аўтар выхоўваўся на трывалых народных духоўна-сацыяльных каштоўнасцях.

Творчасць паэта гэтага перыяду характарызавалася высокай ступенню нацыянальна-патрыятычнай свядомасці і грамадзянскай адказнасці, а яго лірычны герой зарыентаваны на адвечныя маральна-этычныя прынцыпы і нормы жыцця працоўнага асяроддзя, багатыя залежы калектыўнага вопыту і традыцый.

А Танк імкнуўся асэнсоўваць з'явы і працэсы заходнебеларускай рэчаіснасці ў іх анталагічным змесце, бачыць іх духоўна-сацыяльную прыроду, асноватворную сутнасць і напоўненасць, перспектывы далейшага развіцця. Духоўна-мастацкая свядомасць майстра слова актывізавалася балючай думкай пра зняволены родны край, спакутаваную зямлю, прыгнечаны і занядбаны народ, пра кінутых у змрочныя турэмныя лёхі братоў па змагарнаму руху і падпольніцкай дзейнасці. Глыбокім адчуваннем героікі часу, рамантычнай узвышанасцю драматычнага перажывання, патрыятычнай ахвярнасцю дыхалі многія вершы паэта, напрыклад:

Хто пачуў тваю песню железную,

Хто астрожную скаргу пачуў?

Беларусь, твае далі бязмежныя

Ўскалыхнуць сваёй песняй хачу!

Толькі, можа, апець не прыйдзецца

Тваю радасць, світання зару,

I на польнай на стоптанай сцежцы

Пад эскортам закуты памру.

Зашуміць, можа, вецер кудлаты

3 прыдарожнай расстайнай сасны.

Не забудзь тады меншаму брату

Прынясці паказаць кайданы [4, с.83].

Але ўжо тады, у 30-я гады, адчувалася, што паэту зацесна ў межах прагназуемай камуністамі новай цывілізацыі, перанасычанай агульнымі ідэямі, скіраванымі на нівеліроўку ўсяго індывідуальнага, на адмаўленне традыцыйнай культуры. У цэнтры паэтычнага роздуму М. Танка - лёс Заходняй Беларусі, сялянскага краю, які апынуўся на гістарычным пераломе, на шляху да новай цывілізацыі. Яго абмінуў духоўны крызіс, у якім аказалася творчая інтэлігенцыя Заходняй Беларусі ў сувязі са сталінскім тэрорам і наступам таталітарызму ў СССР, аднак водгукі чалавечых трагедый чутны і ў яго песні. Услухаемся ў "Прадспеў” да паэмы "Нарач”:

Прыйдзем яшчэ, вёска, твае песняры,

Не з торбамі песень жабрачных, -

Смыком серабраным на струнах зары

Табе заіграем іначай.

Прысядзем ля прызбы, на новы парог,

3 вясёлым і ясным абліччам,

Вярнуўшыся з дальніх этапных дарог,

Хоць шмат каго з нас недалічым.

Ты звесіш чупрыну саломенных стрэх

Пад песні, шум цёмнага бору,

I выплывуць зоры на сіні начлег,

На сінія хвалі азёраў.

Закінуць свой невад узорны на дно,

У ціхія Нарачы тоні,

Дзе месяца толькі сталёвы нарог,

Затоплены бураю, звоніць.

I ўбачым тады, як радзімы прастор,

I песню, што просіцца з сэрца,

I струны жывыя пялёсткамі зор

Асыпле кастрычніцкі вецер;

I знікнуць туманы з дарог-каляін,

Зара чырвань-хустку накіне

На грэбень сасновых густых верхавін,

На плечы этапнай краіны [4, с.95].

У гэтых радках ёсць і прадчуванне трагічнага лёсу вёскі, і вобраз "этапнай краіны”. Аўтар "Нарачы” і іншых цудоўных твораў з'яўляўся прызнаным лідэрам заходнебеларускай паэзіі, да таго самага моманту, калі ў верасні 1939-га Заходняя Беларусь уз'ядналася з Усходняй. Прафесар А. Макмілін (Англія) на гэты конт адназначна сцвярджае, "што аб'яднанне дзвюх частак этнічнай Беларусі адмоўна сказалася на таленце аднаго з буйных паэтаў, выхадца з Заходняй Беларусі, Максіма Танка. Нягледзячы на тое, што ён захаваў і жывую фантазію, і бліскучыя здольнасці вершаскладання, роля дзяржаўнага дзеяча, пераўтварэнне ў публіцыста і вымушаны зварот да палітычнай тэматыкі не спрыялі далейшаму развіццю Максіма Танка як мастака" [6, с.214].

На наш погляд гэта так і не так, таму што М. Танк застаўся пры сваім таленце, застаўся паэтам шырокага сацыяльнага ахопу жыцця. Жыццё багацей за ўсялякія тэорыі, а паэзія М. Танка арыентавалася перш за ўсё на яго, на сувязь з рэчаіснасцю.

У аснове яго вершаў часта бачым пэўную падзею, думку, канкрэтнае перажыванне, і ў кожным вершы - адлюстраванне душы паэта, яго ідэйнае і маральнае самаадчуванне ў разнастайнасці ўласцівых кожнаму дню падзей, здарэнняў, успамінаў, перажыванняў. Танк глыбока ўпэўнены, "што на зямлі бацькоў няма бяздумных дрэў, маўклівых валуноў, негаваркіх дарог, нязвонячых крыніц." [4, с.132].

Вобразнасць яго паэзіі спалучана з фарбамі і пахамі родных прастораў:

Уся зямля гарыць у майскай квецені.

Колькі год я па ёй вандраваў!

А сёння спыніўся: як жа ісці

Па вуснах пявучых траў,

Па жывых, раскрытых вачах лотаці?

Дык вось чаму птушкі лётаюць! [4, с.216].

Адзін з паслядоўнікаў Янкі Купалы, М. Танк пераняў у яго захапленне і ўзрушэнне перад сіламі прыроды, перад яе жыццятворчай дзейнасцю. У яго паэзіі пасляваеннай пары сышліся ў пакутлівай супярэчнасці два вектары руху - прыродны і гістарычны. Патлумачым, як гэта мы разумеем. Паэт бачыў развіццё гарадоў, якія разрасталіся за кошт мігрантаў з вескі. "Самае дрэннае ў фазе цывілізацыі, - сцвярджаў Л.М. Гумілёў, - гэта стымуляцыя супрацьпрыродных міграцый, а дакладней - перасяленне цэлых папуляцый з натуральных ландшафтаў у антрапагенныя, г. зн. у гарады” [6, с.216].

Мігранты, лічыў даследчык, уступаюць з абарыгенамі ў адваротную сувязь - яны пачынаюць іх павучаць, гэта значыць займаюць кіраўнічыя пасады. Археолаг Л.М. Гумілёў паказвае гэты працэс на прыкладзе разбурэння старажытнага Вавілона, асабліва эпохі праўлення царыцы Нітокрыс. Гэта можна было б прасачыць на сучаснай гісторыі заняпаду Савецкага Саюза. Сацыялістычная цывілізацыя ў СССР была заснавана на ідэалагеме, якая перавышала чалавечыя магчымасці.

Адзначаныя асаблівасці знайшлі сваё развіццё ў наступных зборніках М. Танка Ї "Журавінавы цвет” (1937) і "Пад мачтай” (1938). Мастацкі стыль паэта характарызаваўся падкрэсленай ёмістасцю і шматграннасцю зместу: лірыка-апавядальны, падзейна-эпічны пачатак спалучаўся ў ім з рэфлексіўна-медытатыўным, філасофскім; выкрывальна-сатырычная плынь дапаўнялася і падсвечвалася прамоўніцка-публіцыстычнай. Многім яго вершам (напрыклад, "Калі няма на свеце маёй мовы.", "У падзямеллі”, "Шэрыя хаты, платы і вароты. ”, "Лісце каштанаў”) была ўласціва значная ступень рэалістычнай канкрэтнасці адлюстравання, прадметнай выразнасці жывапіснага малюнка, непасрэднасці і дакладнасці душэўна-псіхалагічнага перажывання. Яны з'яўляліся носьбітамі засяроджанага філасофскага роздуму аўтара, іранічнага высмейвання, ліра-сатырычнага выкрыцця ім апанентаў і непрыяцеляў, крытычна-з'едлівай іскрамётнасці і палемічнага пафасу.М. Танк распрацоўваў кананічны, сабраны і разняволены верш, верлібр, выкарыстоўваў традыцыйныя, добра апрацаваныя шматлікімі папярэднікамі і наватарскія, індывідуальна-аўтарскія сродкі мастацкай выразнасці. Разам з тым у цэлым вядучай у яго творчасці, несумненна, з'яўлялася ўзнёсла-рамантычная стылявая плынь, якая дазваляла яму глыбока і пераканаўча раскрыць свой духоўна-эстэтычны патэнцыял, выявіць ідэйна-маральны змест заходнебеларускай рэчаіснасці, асаблівасці яе вострых праблем і супярэчнасцей.

Паэт здабываў свае "вясняныя” песні з жыватворных крыніц роднай зямлі, скаваў іх з кужалю міготкіх вясёлак і зарніц, лавіў невадам "з рэк нашага краю”. "Выцягнуў сетку цяжкую і чую, Ї казаў ён у вершы "Зноў загарэліся сосны. ”: Ї Песня жывая трапечацца ў ціне” [4, с.348]. Якраз Бацькаўшчына-Беларусь, Нарачанскі край, мілая і дарагая душы і сэрцу краса і веліч родных абшараў і краявідаў, жыццё згараванага, але не скоранага працоўнага люду былі крыніцай паэтычнай уражлівасці М. Танка, высокага эмацыянальна-пачуццёвага ладу яго вершаў, іх узрушана-пранікнёнага лірычнага пафасу, бадзёра-ўздымнай энергетыкі. Яны ўплывалі на характар светаўспрымання мастака, абумоўлівалі ўзнёсла-рамантычны, ідэалізаваны ракурс выяўлення працэсаў рэчаіснасці, раскрыцця духоўна-эстэтычнага зместу прыроднага свету.

Натуральна, М. Танк звяртаўся да вобразаў вясны, сонца, навальніцы, пажару, трывала ўгнездаваных у мастацкай практыцы паэтаў-рамантыкаў. Яго ўмоўна-рамантычныя, сімволіка-алегарычныя вобразы і малюнкі неслі сацыяльную праўду жыцця, насычаліся цяжкімі пластамі заходнебеларускай рэчаіснасці, фактамі падпольніцкай дзейнасці лірычнага героя, грунтаваліся на ідэі непрыняцця прыгнёту і несправядлівасці. Яны падпарадкоўваліся высокаму духоўна-маральнаму ідэалу паэта, асаблівасцям яго вострага асацыятыўна-метафарычнага светабачання, раскаванасці мастацкага мыслення, разняволенасці і нязмушанасці вершаванага радка: "Цягнуцца думы барознамі, // Чорны змываючы пот" ("Палавічнік”) [4, с.57]; "будуць вашы дзеці // Араць бяду з пракляццем на шнурах” [4, с.63]; "Нехта з песняй залатым скрабе нарогам // Грудзі чорныя, ўраджайныя зямлі" [4, с.93]; "Змоўкла песня, // толькі звоняць недзе слёзы // На палетках за скрыпучаю сахой" ("Сказ пра Вяля”) [4, с.37]; "Думы, як пояс сівых журавоў" ("Ноччу”) [4, с.107]; у батрацкага сына багацця: "душа пад кашуляй, // Сілы поўная буйнай” ("Ой, калышацца вецер”) [4, с.81]; "Прынясём саломы // I падпалім неба, // Ї Хай расчэша хмары // Пеўня алы грэбень. ” ("Скіну з плеч шырокіх”) [4, с.92]; "Колас, горам наліваны” ("Каб хутчэй”) [4, с.31]; "І сутарэнняў бяду // Зможам грудзьмі маладымі” [4, с.103]; "Толькі ад песні ў грудзях // Быццам прачнулася сонца" ("На задворках”) [4, с.45]; "Даўно ў шалёным карнавале // Зямля трывожная гучыць. // Хутчэй давайце, скрыпачы, // Чырвоны гром сваім цымбалам! ” ("Такая лютая зіма!. ”) [4, с.69] і інш.

Лірычны герой паэта ўяўляў сабою не звычайнага чалавека, а ўсемагутнага чарадзея, быліннага волата, пад перазвон смеху якога, паводле яго слоў, "Нават цяжка смяяцца, скакаць, // Толькі сыпацца шыбам акон // I слупам ліхтары калыхаць. ” [4, с.79], які вясновым вечарам "чупрынай сем зор залатых // На далоні мазольныя змёў” [4, с.79] ("Думаў: сёння прайду сабе так. ”). "Стазвонная ліра ў мяне, // Пясняр я, баян - чарадзей, Ї прызнаваўся ён у вершы "Вячэрняе люстра вады. ”, Ї Шапнуць бы закляцце струне, // Ї Збудзіць бы мінулага дзень. ”. Лірычны герой М. Танка плыў "Па казачным царстве. // Русалак, праяў, лесуноў”, бачыў, як у "тоні рачной сіняву // Атрос Млечны Шлях светлякоў”, як над вадою "халадок малады // Узмахнуў вераснёвым крылом”. Яму хацелася збудзіць "тады чары балот, // Калі тут агні замігцяць, // Каб, вывеўшы свой карагод, // Не мог вадзянік рагатаць” [4, с.349].

Ідучы ў задуме "сярод ніў неабсяжных, шырокіх”, тонка адчуваючы, як "Лірыкай восені дыхаюць далі", ён абвострана рэагаваў на адлёт птушак у вырай, прысумлена слухаў, як "звініць у блакіце высокім // Сівое птушынае пер'е" ("Выраі”). Зусім зразумела, што яго вабілі вышыня, прастор, воля, нездарма ён захоплена ўсклікаў: "Следам глядзіш Ї столькі ў крылах свабоды! ” [4, с.235].

Лірычны герой М. Танка, вязень "цэлі астрожнай", імкнуўся "Песню падрыхтаваць, // Каб было з чым на барознах // Вырай страчаць” ("Сцены і неба кавалак між кратаў. ”). Ён не меў "сціла і паперы”, дык песні пісаў "на маўклівых мурах”, "на калючых дратах, // На хмарах, што па-над турмой // Прылятаюць” [4, с.58]. Яго песні-сны блудзілі "Між дарог чужых, // Між муроў і крат, // Між дратоў стальных", дзе ім было "Душна, цесна”, благотна-цяжка ("Ці падуць калі. ”) [4, с.154]. Яны рваліся "удаль, // Удельна волю з пут”, "Полымем сваім" палілі ланцугі, будзілі, клікалі "на шляхі" прыгнечаных і абяздоленых [4, с.73]. Адчуваючы сябе сябрам ветра "сонечнага краю”, ветра "ніваў веснавых”, лірычны герой паэта цікавіўся ў яго, пра што ён спявае ля яго "астрожных крат”, "ці хутка ўдарыць // Гром расплаты над зямлёй”, калі яны ўрэшце змогуць сустрэцца і шчасліва абняцца ("Вецер сонечнага краю. ”) [4, с.148].3 падобным пытаннем звяртаўся ён і да лясной зязюлі, якая "на лістах рабой бярозкі Камусьці” лічыла "шэрыя гады”: "Скажы мне, выражбітка баравая, // Мо чула дзе ці, можа, знаеш ты: // Калі да нас свабода завітае, // Калі з астрогаў вернуцца браты? ” [4, с.96].

Духоўна-мастацкі воблік паэзіі М. Танка акрэслівалі экспрэсіўнасць светаадчування, свежасць і вастрыня мыслення, эмацыянальна-пачуццёвая ўсхваляванасць. Яна характарызавалася рамантызаваным выяўленнем суровага рэалізму часу, падзей і фактаў заходнебеларускага жыцця, духоўна-маральнага свету лірычнага героя.М. Танк імкнуўся да стварэння ўмоўна-рамантычных сюжэтных калізій і сітуацый, насычаных карцін і малюнкаў, яркіх фарбаў і адценняў. Напрыклад, у вершы "Гэта было, помню, рана-рана." ён прыгадваў, як аднойчы "зазвінеў неспадзявана” "госць вясновы" "Жаўранак у сіняве палёў”, які быў "За мяжой, абвітаю смугой // За далёкім золакам барвовым. ”. На просьбу паэта расказаць, што ён там убачыў, падзяліцца радасцю, жаўранак "сыпнуў шчодра” ў шапку "Столькі песень, сонца, светлых рос, // Што я ледзь сабраў іх у ахапак // І да хаты бацькаўскай данёс" [4, с.43]. Цікавы і своеадметны малюнак паўставаў у вершы "Зазімак”. Паэт ішоў "каляінай знаёмай, // Вырваўшыся з-за астрожных муроў”, і назіраў, як "Хмары чапляліся за саламяныя стрэхі, за вецер, // Хмары, як згублены вырай”, як "Сінія ночы прыжмурыўшы, вечар // Раскручваў зрэбныя трубкі імглы // Па рыжых праталінах жвіру" [4, с.44].

Пазнанне рэчаіснасці ў М. Танка было прасякнута рамантычнай чысцінёй духу лірычнага героя, даверлівай шчырасцю ўспрыняцця з'яў і прадметаў, глыбокім пранікненнем у іх духоўна-маральны змест. Яно грунтавалася на акце здзіўлення, працэсе адкрыцця і, як вынік, Ї душэўнай узрушанасці. Мастацка-вобразныя структуры паэта вызначаліся такімі асаблівасцямі, як нечаканасць супастаўленняў, суаднясенне розных па свайму характеру і маштабу фактаў і працэсаў, кантрастнасць колераў і адценняў, перапад рытміка-інтанацыйнага гучання: "на вясеннім бруку мокнуць // Ад ліхтароў жывыя плямы" ("Вільня”), "Дзень залаты // Цёплым сонцам заліты”, // матыль "Лётаў, як сон, // Над калоссямі нізка, // Як перазвон, // Над малою калыскай” ("Матыль”), "Згубяць коні ў вадапоі // Раскаваны маладзік” ("Як задрэмлюць”), "Хутка пойдуць дзяўчаты грамадою вясёлай, // Каб з крыніцы сцюдзёнай чэрпаць вёдрамі золак" ("Ой, калышацца вецер”), "Рассыплюць хмары з сініх хустак // Дажджоў сцюдзёную жарству. ”, вецер "У імгле зацягне адысею // 3 крылатым табарам гусей." ("Пад мачтай”), "восень агонь распаліла // 3 асенняга лісця" ("Каля мора”), "Зарой прапяялі асверы. // Вясенняя зораў сяўба // Расой ападае на верас" ("У полі вярба”), "зачапіўшыся // За сасновы грэбень, // Калышацца сіняе неба. ” ("Казка пра Музыку”), "Зара на куросаднях ціха // Збіраецца ўжо начаваць” ("Шкада мне знаёмых аселіц. ”) і інш.

Аналізуючы мастацкія пошукі М. Танка ў артыкуле "На раздарожжы”, заходнебеларускі крытык С. Каліна, несумненна, меў падставы адзначыць: "Асабліва вялікую ўвагу зьвяртае паэт на вобразнасьць і плястычнасьць сваей творчасьці, якія асягівае пры помачы сьмелай і сконкрэтызаванай мэтафорычнасьці паэтыцкага языка. У сувязі з гэтым творы ягоныя прамаўляюць да чытача перадусім сакавітымі й пукатымі абразамі, моцна насычанымі шчырым і глыбокім лірызмам” [9, 147]. Блізкія назіранні знаходзім і ў некаторых іншых крытыкаў, напрыклад Атоса. Унутрана палемізуючы з С. Калінам адносна асаблівасцей развіцця творчай індывідуальнасці М. Танка, у артыкуле пад назвай "На ўласны шлях! ” ён тым не менш падкрэсліваў наступнае: "Характар паэзіі Танка прыпамінае стыль барока. Бо-ж і там Ї такая-ж пышнасьць і багацьце формаў. I там Ї кожная дэталь у будоўлі, разьбе, малюнку створана так, як творацца мэтафары ў радкох Танкавых вершаў. I там Ї у пэўнай меры стыхійнасьць у тварэньні, якая ў вырослым з барока стылю рококо дае папросту оргію формаў і матываў: гэткае тамака мноства іх, гэткія яны віхрыстыя, неспакойныя" [10, с.36].

Гаворачы пра творчасць М. Танка 60-х і пазнейшых гадоў, прафесар А. Макмілін адзначае, "што як бы ні складвалася жыццё Танка, ён працягвае верыць у рэвалюцыйныя і сацыялістычныя ідэалы” [6, с.217].

Пэўна, што працягваў (і тут са знакамітым прафесарам можна часткова згадзіцца), але перш за ўсё ён верыў ў іншае - у чалавека, у яго розум і пачуццё адказнасці.

У зборніках паэта 60-90-х гадоў адчуваецца шырокае дыханне буйнога мастака, сталы талент. Сапраўдны герой лірыкі М. Танка - "працоўны род”. Чалавек у яго - носьбіт сацыяльнай і духоўнай гісторыі свайго народа. Свет паэта цесна звязаны з зямной рэальнасцю, але гэта свет мастака з уласцівай яму фантазіяй, рамантычнымі ўзлётамі, нечаканымі адкрыццямі. Ён умее маштабна думаць, трансфармаваць паэтычны вобраз, разгледзець вялікае і малым, у асобнай дэталі - веліч усёй сапраўднасці. "Вечныя” паэтычныя формы абагачаюцца сучасным светаўспрыманнем. Жаданне знайсці паэтычнае ў сваім жыцці патрабавала новага падыходу да катэгорыі "паэтычнага”. Усё гэта, зразумела, адлюстроўваецца ў стылі М. Танка. У многіх вершах, асабліва ў тых, у якіх паэт імкнецца адлюстраваць галоўнае ў абліччы сучаснага свету, ён прыкметна, няхай і са стратай якіх-небудзь жывапісных вартасцей свайго верша, узмацняе момант прамога і ў многім асабістага тлумачэння з'яў - часцей за ўсё ў бязрыфменнай, свабоднай форме:

Трэба,

Хоць раз у год,

Прайсці басанож баразною за плугам,

Каб аднавіць

Сваю даўнюю сувязь з раднёй -

Зямлёй, камянямі, травой [4, с.132].

Гэты зварот да прыроды ўспрымаўся як абарона вёскі. Як крок паэта ў мастацкім асэнсаванні жыцця, якое з'ядноўвае ў сабе лірычны і эпічны пачатак у адным маштабным светаадчуванні. Дзённікавая форма яго кніг узмацняла ўражанне таго, што яны напісаны як бы ў сааўтарстве з самім жыццём - у штодзённай яго плыні.

Паэт у цэлым, безумоўна, не падзяляў устаноўкі камуністаў на перастварэнне прыроды і чалавека (гіганцкія праекты 60-х гадоў: будаўніцтва плацін, паварот сібірскіх рэк і інш.). Ён заўжды выступаў супраць фанатычных крайнасцей. Яшчэ ў ранняй маладосці, у 30-я гады, ва ўмовах Заходняй Беларусі, ён смяяўся над спробамі лысенкаўскай навукі (у якой у СССР быў, як вядома, магутны спонсар) прышчапіць пшаніцу да пырніку, каб не трэба было яе сеяць, а расла гатовай. Пырнік жа ніхто не сее - сам расце. Крытычнага і гумарыстычнага погляду паэту хапала і тады, і тым больш пазней.

Паэт бачыў, што XX стагоддзе ўчыніла жорсткае выпрабаванне самой чалавечай прыродзе, у нечым парушыла яе. Ён адчувае супярэчлівасць паміж прагай пазнання і маральнасцю. У творчасці паэта з'яўляюцца біблейскія матывы:

За першай сарванай пячаткай

Я ўбачыў трагедый пачатак.

Навошта ж мяне спакусіла

Змяінай цікавасці сіла,

Сарваць па чарзе аж да сёмай,

Нікому яшчэ невядомай?

А зараз стаю нерашуча

Прад будучыняй немінучай [8, с.94].

Пачуццё глыбіні гісторыі ў паэта спалучана з пачуццём прыроды - на мове няспешнага верлібру вядзе ён сваю "перапіску з зямлёй”, спавядаецца перад уласным сумленнем.

Апораю сацыялізму быў чыноўнік, выканаўца, функцыянер, партрэт якога знаходзім у адным з вершаў паэта:

Ледзь пазнаў

Былога знаёмага анёла,

Які, дарваўшыся да ўлады,

Перш за ўсё:

Адрасціў рогі,

На нагах - капыты,

А на руках -

Учэпістыя клюшні рака.

Развіталіся.

А я і сёння адчуваю

іх калючы дотык.

("Ледзь пазнаў. ”) [8, с.154].

М. Танк не стамляўся жыць, не стамляўся шукаць.

Ён далёка рассунуў межы паэзіі, праз зварот да новага жыццёвага матэрыялу, увядзеннем у верш гаваркога народнага слова дзеля збліжэння паэтычнай мовы з паўсядзённай. Паэт прыйшоў да ўсведамлення непазбежнасці супярэчнасцей, скіраваных у розныя бакі чалавечых памкненняў, да разумення неабходнасці сумяшчаць гэтыя супярэчнасці і памкненні.

Апошнім часам Танк даволі часта браў на сябе (прынамсі, часцей, чым да гэтага) ролю маралізатара, імкнучыся, калі казаць па-руску, "образумить” сучасніка. Ен не стамляўся змагацца, каб пераадолець ідэалагічную спадчыну таталітарызму, шукаў першаснага, натуральнага стану рэчаў.

Унутраны стан паэта замацоўваецца ў лірыцы. Супраць ідэалогіі і практыкі таталітарызму скіраваны верш "Якім нарадзіўся”:

Колькі было розных

За мой век дарадцаў,

Іхніх аргументаў,

Довадаў і рацый.

Як рабіць што трэба,

3 якім знацца Богам

I ў каго да праўды

Трэ шукаць дарогу.

Аж, прызнацца, стала

Моташна нарэшце.

I кажу, як горцаў

Гэршт казаў з падзякай,

Перад тым, як стрэцца

3 шыбеючным гакам:

"Якім нарадзіўся, Такім мяне ешце” [8, с.271].

Паэт усё больш парывае з ідэалогіяй і заглыбляецца ў анталогію, у мастацкае даследаванне спосабу і характару самога быцця, спасцігае яго законы. Аўтар славутай "Споведзі” Блажэнны Аўгусцін казаў, звяртаючыся да Бога: "Нет здоровья у тех, кому не нравится что-либо в творении Твоём”. Мне здаецца, што на схіле жыцця да такога пункту погляду набліжаўся і М. Танк, і перад ім адкрываліся новыя светапоглядныя і мастацкія далягляды, прыгажосць і разнастайнасць жыцця.

Разважаючы пра пагрозу бездухоўнасці, пра экалагічную агрэсіўнасць сучасніка, ён хацеў бы навучыць яго, як трэба "хадзіць па зямлі”:

Так, як дні і ночы,

Звяры і птушкі,

Вятры і дажджы [8, с.312].

Зборнік "Мой каўчэг” нясе адчуванне трывожнага стану сучаснага свету, тых вялікіх выпрабаванняў, разломаў жыцця і чалавечай свядомасці, што выпалі на наш лёс. Не відаць ужо таго аптымізму, той эмацыянальнай самадастатковасці, якой раней поўніўся, а часам і пеніўся ягоны радок, але духоўныя каштоўнасці застаюцца. Вера ў сэнс і разумнасць жыцця застаецца.

Мы разам з паэтам перажылі вялікую эпоху. Сацыялізм аказаўся не здольны на самарух, на ўдасканаленне. Гэта быў, паўтараем, грандыёзны эксперымент, і паэтычныя магчымасці М. Танка аказаліся яму па плячы. Паняцце "сялянскі паэт” непрыкладаемае да М. Танка. Перад намі буйны нацыянальны мастак, і можна з упэўненасцю сказаць, што паэзія М. Танка ніколі не вычэрпвалася рэвалюцыйнай ідэяй з яе пагардлівымі адносінамі да прыроды і да звычайнага чалавека, імкненнем усё перарабіць невядома на які лад. Паэт з павагай ставіўся да гістарычнага культурнага вопыту. Як сапраўдны паэт ён імкнуўся да цэласнага разумення і ўспрыняцця свету, і гэта, трэба сказаць, яму ў многім удавалася.

Творчасць М. Танка заўсёды вызначалася звязанасцю з рэчаіснасцю, шырокай апорай на жыццё, звернутасцю да яго пластыкі, фарбаў і гукаў. На нашу думку, М. Танк больш, чым хто іншы з сучасных беларускіх паэтаў, наблізіўся да разумення раўнавагі паміж прадметна-прыродным і духоўным, паміж культурай і цывілізацыяй. Гэта, думаецца, адна з граняў яго гуманізму, разумення багацця штодзённага, "звычайнага жыцця”.

Гераізм чалавечнасці, маральная чуйнасць і пачуццё прыгажосці складаюць духоўную сутнасць яго паэзіі, адзначанай яснасцю думкі, багаццем і шматстайнасцю карцін ідэй і вобразаў.

Такім чынам, М. Танк стварыў рамантычна-ідэалізаваны вобраз лірычнага героя, цалкам звернутага да высокага духоўна-эстэтычнага ідэалу, скіраванага ў будучыню роднага краю. Гэта вобраз маладога падпольшчыка-рэвалюцыянера, прыгожага сваёй ахвярнасцю змагара за інтарэсы народа, шырокай працоўнай грамады. Ён падвяргаў сумненню маральна-прававую практыку, сацыяльна-эканамічныя асновы заходнебеларускай рэчаіснасці, ставіў на мэце пераўзнавіць іх у адпаведнасці з сацыялістычнымі ідэйнымі прынцыпамі і каштоўнасцямі.

Лірычны герой паэта Ї асоба падкрэслена мэтаімкнёная і пошукавая, справядлівая і прынцыповая, смелая і рашучая і ў той жа час Ї сціплая, чулая, даверлівая, высакародная. Гэта чалавек духоўна багаты, узвышаны, летуценны, які адмаўляў свет прыгнёту і насілля, намагаўся выйсці за межы сістэмы ўсталяваных акалічнасцей, каардынат і крытэрыяў, працаваў на далёкасяжную перспектыву. Ён спалучаў "перадавыя палітычныя погляды і тонкую ўражлівасць, Ї падкрэсліваў У. Калеснік, Ї рэдкасную маральную чысціню і шырокую натуру. Сувязь яго з жыццём шматгранная, а самавыяўленне інтэнсіўнае, змястоўнае і прыгожае” [12, с.134-135]. Маючы дастаткова ўмоўны, абагульнены характар, лірычны герой М. Танка ў той жа час быў цесна звязаны з асаблівасцямі жыцця паэта, шырокім спектрам падзей і фактаў заходнебеларускай рэчаіснасці. Абставіны знешняга свету неслі яму шмат нягод і выпрабаванняў, яго неаднойчы "адрывалі ад сасонак і ціхіх бяроз, ад вазёрных успеняных хваляў, ад сялянскіх дарог і палос”; "Каласы мае град няраз выбіў, і на помач прыйсьці я ня мог.". Аднак, паспяхова пераадольваючы іх, ён няўхільна рухаўся наперад, імкнуўся "аб чорныя скібы" народнага жыцця адвастрыць "новых песьняў нарог" [13, с.6].

1.2 Маральна-філасофская эвалюцыя